تەيزاڭ مۇنارى خارابىسى

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تۇرپان شەھىرى ئاستانا يېزىسى، ئىدىقۇت قەدىمقى شەھىرى شىمالىي 1.5 كىلومېتىر كېلىدىغان جايغا جايلاشقان. شىنجاڭ تەۋەسىدىكى كۆلىمى ئەڭ چوڭ بىر تاڭ بۇددا مۇنارى خارابىسى بار. بۇ مۇنار ئىدىقۇت ئۈچ پادىشاھلىق دەۋرىدىكى بۇددا دىنى بىناكارلىق بولۇپ، بۇددا مۇنارى خاڭداپ ياسالغان، تۈۋى قىسمى چاسا شەكىللىك بولۇپ، تەرەپ ئۇزۇنلۇقى 20 مېتىر، مۇنار گەۋدىسى تەكشى ھەم يېنىك، ئېگىزلىكى تەخمىنەن 20 مېتىر. بۇددا مۇنارى تۆت تەرىپىدە رەتلىك تىزىلغان بۇت تەكچىسى، بۇت تەكچىسى ئىچىدە لايدىن ياسالغان ھەيكەللەر ۋە تام رەسىملىرى بار. مۇنار يەنە بەدەندە شۈبھىسىز بىر تىك تۆت تەرەپلىك تىك لەمپىسى چىڭدالغان شەكلىدە (تام قېلىنلىقى 31 مېتىر)، ئۆڭكۈرگە ئىچىدە ئىككى تەرىپىدە يەنە ئىككى چوڭقۇر ئۆڭكۈر بار. 

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسى ئىگىلىگەن يەر كۆلىمى 939 كۋادرات مېتىر. قالدۇق ئېگىزلىكى تەخمىنەن 20 مېتىر كېلىدۇ. مۇنار گەۋدىسى تەكشىلىك 口 (ئېغىز) دېگەن خەت شەكلىدە، قىيپاش غەربىي جەنۇب تەرەپكە قارايدۇ. مۇنار ئۇلى ئاستىدىكى سىرتتا جەنۇبتىن شىمالغا ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 36 مېتىر، شەرقتىن غەربكە ئۇزۇنلۇقى 34 مېتىر، مۇنار تېمى تۈۋى قېلىنلىقى 8 ~ 12 مېتىرغىچە. مۇنار ئىچىدىكى بىر تەرەپ تەخمىنەن 15 مېتىر. جەنۇبىي يۆنىلىشلىك دەل ئوتتۇرىسىدا كەڭلىكى تەخمىنەن 3 مېتىر كېلىدۇ. 

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسىشەرقىي تامدا ئۈچ قاتلام بۇت تەكچىسى بار، 2-قەۋەت تەكچە جەنۇبىي ۋە شىمال ئىككى ئۇچى كەڭلىكى تەخمىنەن بىر ئېغىز بار، ئېگىزلىكى بىر قەۋەت مۈڭگۈز دۆڭ خارابىسى، ئۈستى تەرىپى تۈز؛ غەربىي تېمىدىكى ئىككى ئۇچى سىرتقا پولتىيىپ چىققان، ئوتتۇرا قىسمى ئويمان، بۇت تەكچىسى خارابە مۇنار گەۋدىسى ئىچى ئېگىزلىك پەرقى 1.7 مېتىر. مۇنار گەۋدىسى خاڭداش ئارقىلىق ياسالغان، ئۇلارنىڭ ئىچكى يۈزى يۇقىرى-تۆۋەن ۋە نۆۋەتلەشتۈرۈپ قالدۇرۇپ تىزىلغان ياغاچ تۆشۈك (چاسا تۆشۈكى شەكىللىك). ئىچكى تەرەپ دىۋارى دائىرىسى ئاساسىي جەھەتتىن تۈز، سىرتقى تەرىپى تام يۈزى كۆلىمىنىڭ تەخمىنەن سەككىزدىن بىرىنى ئىگىلەيدۇ. شەرقىي شىمالىي قىسمىدىكى شىمالىي تېمى كېسەك بىلەن قوپۇرۇلغان، ئارا تام ئىچىگە تەخمىنەن 3 مېتىر كېلىدىغان يەردە خارابە ئۇچىنى كۆرگىلى بولىدۇ. 

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسىتەيزاڭ مۇنارى مىلادىيە 7 ~ 6-ئەسىرلەردە (كىيۇ جەمەتى قوچۇ خانلىقى دەۋرىدە) قۇرۇلغان بۇلۇپ، شۇ زاماندىكى مەشھۇر بۇددا دىنى خارابىسى. 14-ئەسىرنىڭ ئاخىرى چاغاتاي خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىرى قوچۇ رايونىدا مەجبۇرىي ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ، كېيىن، تەيزاڭ مۇنارى تەدرىجىي ۋەيران بولغان. بۇددا دىنى ئۆڭكۈرى مۇنارىنىڭ شەرق ۋە شىمال تەرەپلىرى بار. غەرب تەرىپىدە مۇنار دىۋارى ئىچىدە ئۆڭكۈر تام ئۆرۈلۈپ چۈشكەن بۇلۇپ، ئورنى تېخى ئېنىق ئەمەس؛ غەربىي تېمى ئۆزى ۋەيران بولغان، ئىدىقۇت قەدىمكى شەھىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى بىر قەدەر يېقىن بولغانلىقتىن، يەنە ئىدىقۇت خانلىقى بۇددا دىنى بىناكارلىقى قوچۇ خانلىقى دەۋرىدە بۇددا دىنىنىڭ گۈللىنىشىدە تولۇق ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.  

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسى شىنجاڭ تەۋەسىدە، كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ، خېلى ياخشى ساقلانغان بولۇپ، يىل دەۋرى بىرقەدەر بۇرۇن ياسالغان بۇددا دىنى قۇرۇلۇشى خارابىلىكى، بۇددا دىنىنىڭ يىپەك يولىنى بويلاپ تارقىلىشى ۋە تەرەققىياتى بىر مۇھىم خارابە، قوچۇ تارىخىدىكى بۇددا دىنىي پائالىيەتلىرى، خارابلىشىشى ھەمدە قوچۇ رايونىدىكى دىنىي ئىمارەتلەر مەدەنىيەت ئارلىشىپ كەتكەنلىكىنىڭ ئالاھىدىلىكى بۇلۇپ، ناھايىتى يۇقىرى مەدەنىيەت يادىكارلىق قىممىتىگە ئىگە

تەيزاڭ مۇنارى خارابىسىھازىر تۇرپان ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىدارىسى بولغاچقا تەيزاڭ مۇنارى ئەتراپىدىكى ھازىر ئاھالىلەرنى كۆچۈرۈپ، كەڭ كۆلەمدە مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خارابىلىكى رېمونت قىلغان، شۇڭلاشقا نۆۋەتتە تەيزاڭ مۇنارى سىرتقا ئېچىۋېتىش شارائىتىنى ھازىرلىمىغان. تەيزاڭ مۇنارى 2001-يىلى 6-ئاينىڭ 25-كۈنى گوۋۇيۈەن ئېلان قىلغان 5-تۈركۈمدىكى مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىقى ئورنى.^[0]