شۈ شياكې

شۈ شياكې (1586-1641) جياڭسۇنىڭ جياڭيىڭ ناھىيەسىدە تۇغۇلغان بولۇپ، ئەسلىي ئىسمى خۇڭزۇ، تەخەللۇسى شياكې. ئۇ كىچىكىدىنلا تارىخ، جۇغراپىيە كىتابلىرىنى ياقتۇرۇپ ئوقۇيدۇ. 22 يېشىدىن ئېتىبارەن ساياھەت قىلغاچ تەكشۈرىدۇ، بۇنى كېسەل بىلەن ۋاپات بولۇشىغا يېرىم يىل قالغۇچە يەنى 56 يېشىغىچە داۋاملاشتۇرىدۇ. ئۇ مۇشۇ 34 يىلدا، جۇڭگونىڭ يېرىمىدىن كۆپ قىسمىنى ساياھەت قىلىدۇ، 16 ئۆلكە، رايوندا ئۇنىڭ ئىزى قالىدۇ، خېلىلا مۇشەققەتلىك ۋە خەتەرلىك نەق مەيدان تەكشۈرۈشلىرىنى ئېلىپ بارىدۇ.

ئۇ تەكشۈرۈش داۋامىدا غەلىتە چوققا، غەلىتە غارلار ئۈستىدە ئىزدىنىدۇ. شۈ شياكې بىر قېتىم خاۋسەن تېغىنى سەيلە قىلىپ بولۇپ، چوڭ يولدىن باشقا، تاغدىن چۈشىدىغان يەنە بىر خەتەرلىك چىغىر يولنىڭ بارلىقىنى ئاڭلايدۇ، ئۇ مۇشۇ خەتەرلىك يولنى تاللاپ خەتەرلىك قىيالار ئارقىلىق تاغدىن چۈشىدۇ. خۇنەن ۋە گۇاڭشىلاردا غارنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن يالىڭاچلىنىپ، غار ئىچىدە يىلاندەك ئۆمىلەيدۇ. خۇنەندىكى شياۋشۈي دەرياسىنىڭ باشلىنىش مەنبەسىدىكى سەنفېنشىنى تەكشۈرگەندە، دەرەخ شاخلىرىدا مايمۇنغا ئوخشاش 4 كىلومېتىرغا يېقىن مېڭىپ، قالايمىقان تاشلىق رايونىدىن ئۆتىدۇ. ئۇ گۇاڭشىدىكى رۇڭشەن ناھىيەسىدە ليۇجياڭ دەرياسىنىڭ بىر تارماق ئېقىمىنى تەكشۈرۈۋاتقاندا، قىيان ئېقىتىپ كېتىپ جېنىدىن ئايرىلغىلى تاسلا قالىدۇ.

 1636-يىلى 51 ياشلىق شۈ شياكې چاڭجياڭ دەرياسى بىلەن شىجياڭ دەرياسىنىڭ مەنبەسىنى ئېنىقلاش ئۈچۈن، ھاياتىدىكى ئەڭ ئۇزۇن، قىيىنىچىلىق ئەڭ كۆپ، نەتىجە ئەڭ زور بىر قېتىملىق ساياھەت-تەكشۈرۈشىنى باشلايدۇ. ئۇ سەپەرگە چىقىشتىن ئىلگىرى ئائىلىسىدىكىلەرگە: «مېنى ئۆلگەنگە چىقىرىۋېتىڭلار! . . . » دەيدۇ. ئۇ جياڭسۇدىن پىيادە يولغا چىقىپ، جېجياڭ، جياڭشى، خۇنەنلەرنى بېسىپ ئۆتۈپ، گۇاڭشى، گۈيجۇلاردىن ئۆتۈپ، يۈننەن بىلەن بىرمىنىڭ چېگرىلىنىدىغان قىسمىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان جايغا بارىدۇ، ئۇنىڭ بىلەن بىللە ماڭغان ئۈچ ھەمراھىنىڭ بىرى 20 نەچچە كۈن مېڭىپلا قېچىپ كېتىدۇ، بىرى گۇاڭشىدا كېسەل سەۋەبىدىن ئۆلىدۇ، يەنە بىرى يۈننەندىكى دالى دېگەن يەرگە كەلگەندە جىمجىت كېتىپ قالىدۇ. شۈ شياكې كېسەل تېنىنى سۆرەپ، تەكشۈرۈشنى داۋاملاشتۇرىدۇ، 1640-يىلى تەكشۈرۈش ۋەزىپىسىنى تاماملاپ جياڭسۇغا قايتىپ كېلىدۇ. 1641-يىلى، شۈ شياكې سەكراتقا چۈشۈپ قالغاندىمۇ كارىۋىتىدا يېتىپ، يىغىپ كەلگەن تاغ جىنس ئەۋرىشكىلىرىنى داۋاملىق تەتقىق قىلىدۇ. 

شۈ شياكې تەكشۈرۈش داۋامىدا قانچىلىك چارچاپ كەتسۇن، ھەر كۈنى كۆرگەن-ئاڭلىغانلىرىنى، تەتقىقات تەسىراتلىرىنى ئەينەن، جانلىق خاتىرىلەپ، نۇرغۇن خاتىرە ۋە تەكشۈرۈش دوكلاتىنى يازىدۇ، كېيىنكىلەر ئۇنى «شۈ شياكې ساياھەت خاتىرىسى» قىلىپ رەتلەپ چىقىدۇ، بىزگىچە يېتىپ كەلگەنلىرى 620 مىڭ خەتتىن ئارتۇق بولۇپ، بۇلار ئەسلىي ئورىگىنالنىڭ  6 دىن1 قىسمىغىمۇ يەتمەيدۇ، ئەپسۇسكى، قالغان قىسمى يوقىلىپ كەتكەن. بۇ − كۈندىلىك خاتىرە ژانىرىنى ئاساس قىلغان دۇنياۋى خاراكتېرلىك كاتتا جۇغراپىيە ئەسىرى.

^[0]