قومۇل غېجىكى

قۇمۇل غېجىكىقومۇل غېجىكى چالغۇلىرىمىز ئىچىدىكى ئەڭ قەدىمى تارلىق، كامانچىلىق چالغۇلارنىڭ بىر خىلى. سىرتقى شەكلى ۋە غېجەك بىلەن ئوخشىشىپ كېتىدۇ، ئەمما «قومۇل غۇز چالغۇلىرى» دېگەن نامى بار. تارىخى ئۇزۇن، شەكلى ئوتتۇرا ئاۋازلىق ئېرخۇغا ئوخشىشىپ كىتىدۇ، ئاۋاز تۈسى گۈزەل، يېقىملىق، چېلىشتا « قومۇل مۇقامى»نىڭ ئاساسىي چالغۇلىرى بىلەن تەڭكەش قىلىنىدۇ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى غا كەڭ تارقالغان، شەرقىي شىنجاڭدىكى قومۇل، تۇرپان ۋە پىچان قاتارلىق جايلارغا تارقالغان. قومۇل غېجىكى چالغۇ دەستىسى ياغاچتىن ياسالغان ئاۋاز ياڭراتقۇ سەپلەنگەن، مېتالدىن ياسالغان سىلىندىرسىمان ئىككى تال تارى تال پولات سىمنى ئاساس قىلغان، رېزونانس تارلاردىن 6-12 تالغىچە بار. 

سىرتقى شەكلى زاڭزۇ لارنىڭ گېنكاغا ئوخشىشىپ كېتىدۇ، ئەڭ دەسلەپتە جەنۇبىي شىنجاڭدىكى خوتەن، يەكەن ۋە قەشقەر ئەتراپىغا كەڭ تارقالغان، كېيىن تەدرىجىي تارقىلىپ، شىمالىي شىنجاڭ ۋە شەرقىي شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا تارقالغان. 

ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﻰ ﺗﯜﺯﯛﻟﯜﺷﻰ ﺋﺎﺩﺩﯨﻲ، ﺟﺎﺭﺍﯕﻠﯩﻖ، ﻣﯘﯕﻠﯘﻕ، ﻗﯩﻞ ﻛﺎﻣﺎﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ﭼﺎﻟﻐﯘ ﺋﻪﺳﯟﺍﺑﻰ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﻳﺎﺳﺎﺵ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟﻠﯩﺮﻯ ﺋﺎﺩﺩﯨﻲ، ﺗﻪﻧﻨﻪﺭﻗﻰ ﺗﯚﯞﻩﻥ، ﺋﺎﺩﺩﯨﻲ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﺎﺳﺎﭖ ﺋﻮﻳﻨﯩﻐﯩﻠﯩﻤﯘ، ﮔﯜﺯﻩﻝ ﻛﯚﺭﻛﻪﻡ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﺎﺳﯩﻐﯩﻠﯩﻤﯘ، ﺑﯧﺸﯩﻨﻰ ﻳﺎﻏﺎﭼﺘﯩﻦ ﺋﻮﻳﯘﭖ ﻳﺎﺳﯩﻐﯩﻠﯩﻤﯘ، ﺗﯚﻣﯜﺭﺩﯨﻦ، ﻣﺴﯩﺘﯩﻦ ﻗﯘﻳﯘﭖ ﻳﺎﺳﯩﻐﯩﻠﯩﻤﯘ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﻛﯩﭽﯩﻚ ﺑﺎﻟﯩﻼﺭ ﺋﻮﻳﻨﺎﺵ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻳﺎﻛﻰ ﮬﻪﯞﻩﺳﻜﺎﺭﻻﺭ ﻣﻪﺷﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻗﻪﻟﻪﻱ ﻗﯘﺗﯩﻼﺭﺩﯨﻦ ﮬﻪﺗﺘﺎ ﻗﺎﭘﺎﻕ ﺑﯧﺸﯩﺪﯨﻨﻤﯘ ﻳﺎﺳﯩﯟﺍﻟﻐﯩﻠﻰ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ؛ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﻠﯩﻖ، ﻛﯚﭖ ﺗﺎﺭﯨﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﺎﺳﯩﻐﯩﻠﯩﻤﯘ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺷﯘﯕﺎ ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﻰ ﻗﯘﻣﯘﻟﻨﯩﯔ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﺋﯩﭽﯩﺪﯨﻦ ﺗﺎﺭﺗﯩﭗ ﻛﻪﯓ ﻳﯧﺰﯨﻠﯩﺮﻯﭼﻪﺕ ﻳﺎﻗﺎ ﺗﺎﻏﻠﯩﻖ ﺭﺍﻳﻮﻧﻠﯩﺮﯨﻐﯩﭽﻪ ﻛﻪﯓ ﺗﺎﺭﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﯞﻩ ﺋﻮﻣﯘﻣﻼﺷﻘﺎﻥ. ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﻰ ﻗﯘﻣﯘﻟﺪﯨﻼ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﺎﻟﻤﺎﻱ، ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻨﯩﯔ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻠﯩﺮﯨﺪﺍ-ﭘﯩﭽﺎﻥ، ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ، ﺗﻮﻗﺴﯘﻧﻼﺭﺩﯨﻤﯘ ﯞﻩ ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻨﯩﯔ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻠﯩﺮﯨﻐﺎ ﻛﯚﭼﯜﭖ ﺑﯧﺮﯨﭗ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﯩﻠﻰ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﻳﯩﻠﻼﺭ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻗﯘﻣﯘﻟﻠﯘﻗﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﯚﻳﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻤﯘ ﺗﯧﭙﯩﻠﯩﺪﯗ.

دەستىسىنىڭ ياسىلىشى 

ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﯩﻨﯩﯔ ﭘﻪﺩﻩ ﺑﺎﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﺎﺳﺎﺳﻠﯩﻖ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺴﻰ، ﺋﻪﻛﺲ ﺳﺎﺩﺍ ﻗﺎﻳﺘﯘﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﻳﻪﺗﺘﻪ ﺩﺍﻧﻪ ﻗﻮﺷﯘﻣﭽﻪ ﺗﺎﺭﯨﺴﻰ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺩﻩﺳﺘﯩﺴﻰ ﻛﯚﭘﯩﻨﭽﻪ ﺋﯜﺟﻤﻪ ﻳﺎﻏﯩﭽﯩﺪﯨﻦ ﺗﯚﺕ ﭼﺎﺳﯩﻼپ ياكى ﺑﻮﻏﯘﻡ-ﺑﻮﻏﯘﻡ ﻗﯩﺮﯨﭗ ﻳﺎﺳﯩﻠﯩﺪﯗ. 80 ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮ ﻛﯧﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺩﻩﺳﺘﯩﺴﯩﮕﻪ ﭘﻪﺩﻩ ﺑﺎﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰﺗﺎﺭﯨﯩﻨﻰ ﭼﯩﯖﯩﺘﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﭼﻮﯓ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻗﯘﻻﻕ ﯞﻩ ﺋﻪﻛﺲ ﺳﺎﺩﺍ ﺑﯧﺮﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﻗﻮﺷﯘﻣﭽﻪ ﺗﺎﺭﯨﻼﺭﻧﻰ ﭼﯩﯖﯩﺘﯩﭗ ﺗﻪﯕﺸﻪﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﻗﯘﻻﻗﻼﺭ ﺩﻩﺳﺘﯩﻨﻰ ﺗﯧﺸﯩﭗ ﺋﻮﺭﻧﯩﺘﯩﻠﯩﺪﯗ. ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﯩﻨﯩﯔ ﺑﯧﺸﻰ ﺳﯧﻠﯩﻨﺪﯨﺮ ﺷﻪﻛﻠﯩﺪﻩﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺋﺎﺩﻩﺗﺘﻪ ﻛﻪﺳﻤﻪ ﻳﯜﺯﯨﻨﯩﯔ ﺩﯨﺌﺎﻣﯧﺘﯩﺮﻯ15 ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﺍ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺑﯩﺮ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦﺋﯩﻜﻜﻰ ﻳﯧﺮﯨﻢ ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮﺩﯨﻦ ﺋﯜﭺ ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮﻏﯩﭽﻪ ﺋﺎﺭﯨﻠﯩﻘﺘﺎ ﺋﯚﺗﻤﯩﺘﯚﺷﯜﻙ ﺗﯧﺸﯩﭗ 90 ﮔﺮﺍﺩﯗﺱﺋﯚﻟﭽﻪﻡ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺩﻩﺳﺘﻪ ﺑﯧﻜﯩﺘﯩﻠﯩﺪﯗ، ﺳﯩﻢ ﺗﺎﺭﯨﻼﺭﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺋﯘﭼﻰ ﺩﻩﺳﺘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻗﯘﻻﻗﻼﺭﻏﺎ ﺑﯩﺮ ﺋﯘﭼﻰﺩﻩﺳﺘﯩﻨﯩﯔ ﻏﯩﺠﻪﻙ ﺑﯧﺸﯩﻨﻰ ﺗﯧﺸﯩﭗ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﻰ ﺋﯘﭼﯩﻐﺎ ﺋﯘﻟﯩﻨﯩﺪﯗ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﻗﺎﭘﻼﻧﻐﺎﻥ ﺗﯧﺮﻩ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺧﻪﺭﻩﻙ ﺋﻮﺭﻧﯩﺘﯩﻠﯩﺪﯗ، ﺑﯘ ﺧﻪﺭﻩﻙ ﺳﯩﻤﻼﺭﻧﻰ ﺑﺎﺷﺘﯩﻦ ﻛﯚﺗﯜﺭﯛﭖ ﺗﯘﺭﯨﺪﯗ. ﭘﻪﺩﻩ ﺗﺎﺭﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﻐﺎ ﻳﺎﻱ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﯩﻚ ﻗﯩﻞ ﻛﺎﻣﺎﻧﭽﻪ ﺋﻮﺭﻧﯩﺘﯩﻠﯩﺪﯗ. ﭘﻪﺩﻩ ﺑﯧﺴﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺳﯩﺮﺗﻘﻰ ﺗﺎﺭﻩ (ﺯﯨﻞ) ﺑﻮﻟﯘﭖ a1 ﺋﺎھﺎﯕﻰ، ﺋﯩﭽﻜﻰﺗﺎﺭﻩ (ﺑﻮﻡ) ﺑﻮﻟﯘﭖ d1 ﺋﺎﮬﺎﯕﻰ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ ﺗﻪﯕﺸﯩﻠﯩﺪﯗ. ﻗﻮﺷﯘﻣﭽﻪ ﺗﺎﺭﯨﻼﺭ ﻣﺎﺱ ﮬﺎﻟﺪﺍ ﺗﻪﯕﺸﯩﻠﯩﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﭘﻪﺩﯨﻨﯩﯔ ﺑﯧﺴﯩﻠﯩﺸﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺍﭖ ﺋﻪﻛﺲ ﺳﺎﺩﺍ ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﭗ ﻏﯩﺠﻪﻛﻨﻰ ﺟﺎﺭﺍﯕﻠﯩﺘﯩﭗ ﺑﯧﺮﯨﺶ ﺭﻭﻟﯩﻨﻰ ﺋﻮﻳﻨﺎﻳﺪﯗ. ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﻰ ﻛﺎﻣﺎﻧﭽﯩﺴﯩﻨﻰ ﺋﻮﯓ ﻗﻮﻝ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﺎﺭﯨﻐﺎ ﺳﯜﺭﻛﻪﭖ ﭼﯧﻠﯩﻨﯩﺪﯗ، ﺳﻮﻝ ﻗﻮﻟﺪﺍ ﭘﻪﺩﻩ ﺑﯧﺴﯩﻠﯩﺪﯗ، ﻛﺎﻣﺎﻧﭽﻪ ﺋﺎﮬﺎﯕﻐﺎ ﻗﺎﺭﺍﭖ ﺑﻮﻡ ﻳﺎﻛﻰ ﺯﯨﻞ ﺗﺎﺭﯨﻐﺎ ﺳﯜﺭﻛﯜﻟﯜﭖ ﺗﯘﺭﯨﺪﯗ.

قۇمۇل غېجىكىقومۇل غېجىكى ئاۋاز ساندۇقى، چالغۇ بېشى، چالغۇ دەستىسى، قۇلاق، بۇلبۇلەك (سازنىڭ تارنى تىرەپ تۇرىدىغان ياغىچى)، قالۇن ۋە كامالەك قاتارلىق قىسىملاردىن تەركىب تاپىدۇ. ئاۋاز ساندۇقى ياغاچ ۋە نېپىز تۆمۈر تاختىدىن ئىككى خىل قىلىپ ياسىلىدۇ. تۆمۈردىن ياسالغاننىڭ گەۋدىسى سىلىندىرسىمان بولۇپ، ئالدىنقى ئېغىزى ئۆچكە تېرىسى، كالا تېرىسى ياكى يىلان تېرىسىدىن ياسىلىدۇ. چالغۇ دەستىسى ياغاچتىن ياسالغانلىرى كۆپرەك چاسا تۈۋرۈك شەكلىدە بولۇپ، ئۇچىداچالغۇ بېشى نەقىشلىنىو ياسىلىدۇ. يۇقىرى تەرىپىدە ئىككى تال پولات سىم ئۇرۇنىتىلغان، چالغۇ دەستىسى ئۈستى قىسىمىغا يەنە سەككىز تارىلىق تۈگمە باغلاپ مۇناسىپ پولات سىم رېزونانس تارلار، چالغۇ دەستىسى ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان ئىلمەك خەرەك تەسىس قىلىنغان، ئىلمەك ئاساسى چېلىش تارلىق ئىشلىتىلىدۇ، تېرە، مەركەز ئورنىتىلغان ياغاچ ياكى بامبۇكتىن ياسالغان كۆۋرۈك شەكىللىك خەرەك. بارلىق تارىنىڭ ئاستىدىكى ھەممىسى شۇ ئاۋاز ساندۇقى ئاستىدىكى قۇيرۇق تۈۋرۈكىدە. كامانچە پاچاق دەستىسى ئىنچىكە بامبۇك تاختىدىن ياسىلىدۇ، ئىككى ئۇچىغا ئاتنىڭ قۇيرۇقى كامانچە قىلى قىلىپ باغلاپ قۇيۇلغان، قىسقۇچ ئاساسىي تارنىڭ چېلىش ئارىلىقىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان. 

مۇزىكا ئورۇندىغان چاغدا بۇ ئاۋاز ساندۇقىنى سول پۇتقا قويۇپ، تىزلىنىپ ئولتۇرۇپ ساز چېلىش قىياپىتى بولۇپ، بەل تۈز بولىدۇ. سول قولدا چالغۇ دەستىسى تۇتۇپ، بارماق بىلەن بىرىنچى بوغۇمدىكى تارا چىڭ بېسىلىدۇ، ئوڭ قولى بىلەن ئات قۇيرۇقى قىللىق كامالچە بىلەن ئاساسىي تارنىڭ ئارىلىقىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان تارىنى قىسىپ چېلىنىدۇ، ئادەتتە ئالماشتۇرۇپ چېلىنمايدۇ.  

ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﻰ ﻗﯘﻣﯘﻝ 12 ﻣﯘﻗﺎﻣﯩﻨﻰ ﺋﻮﺭﯗﻧﻼﺷﺘﺎ ﺋﺎﺳﺎﺳﻠﯩﻖ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﯘﭼﻰ ﭼﺎﻟﻐﯘ ﺋﻪﺳﯟﺍﺑﻰ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﭘﻪﻗﻪﺕ ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻣﯘﻗﺎﻣﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﻮﺭﯗﻧﻼﺷﻘﯩﻼ ﺑﺎﺏ ﻛﯧﻠﯩﺪﯗ. ﻗﯘﻣﯘﻝ ﻏﯩﺠﯩﻜﯩﻨﯩﯔ ﭘﻪﺩﯨﻠﯩﺮﻯ ﺳﯩﺮﯨﻠﯩﭗ ﭼﯧﻠﯩﻨﻤﯩﻐﺎﭼﻘﺎ ﺋﻪﯞﺟﯩﺴﻰ ﺑﻪﻙ ﺋﯧﮕﯩﺰ ﻳﺎﻛﻰ ﺑﻪﻛﻼ ﺗﯚﯞﻩﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺑﻪﺯﻯ ﻧﺎﺧﺸﺎ-ﻣﯘﺯﯨﻜﺎ ﺋﺎﮬﺎﯕﻠﯩﺮﯨﻐﺎ ﭼﯧﻠﯩﺸﻘﺎ ﻣﯘﯞﺍﭘﯩﻖ ﻛﻪﻟﻤﻪﻳﺪﯗ.

2013-يىلى 2-ئاينىڭ 21-كۈنى، شىنجاڭ قومۇل تۇنجى نۆۋەتلىك «قومۇل غېجىكى» كۇرسى ئېچىپ، شۇ جايدىكى مۇقامغا ۋارىسلىق قىلىش مەركىزىدە دەرس باشلىغان، ھەر قايسى يېزا-بازارلاردىن كەلگەن 30 دىن ئارتۇق «قومۇل غېجىكى» ھەۋەسكارلىرى كۇرسقا قاتناشقان، «قومۇل غېجىكى» تارىخىي ئەنئەنىسى، چېلىش ۋە ياساش ماھارىتى قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك بىلىملەردىن تۇلۇق تەربىيەلەنگەن.

2007-يىلى، «قومۇل غېجىكى» شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرى نى قوغداش تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەن. ^[0]