پوئىنكارې

پوئىنكارېماتېماتىكا تارىخى نوپۇزلۇقلىرىدىن بىرى پوئىنكارې (1854-1912) گە باھا بېرىپ: «ماتېماتىكا ۋە ئۇنىڭ تەتبىقلىنىشى جەھەتتە ئەتراپلىق بىلىمگە ئىگە ئەڭ ئاخىرقى بىر ئادەم» دېگەن. 20-ئەسىردىن بۇيان، ماتېماتىكا كۆپ پەنلىشىش، قىيىنلىشىشتەك ھازىرقى زامان باسقۇچىغا كىردى، ھەربىر ساھەدە ئەڭ يۇقىرى ئۇتۇق قازىنىش مۇمكىن بولماي قالدى، بىراق، پوئىنكارې ھەقىقەتەن ئاشۇ دەۋردىكى ماتېماتىكىدا ئەتراپلىق يېتىلگەن ئىستېدات ئىدى.

پوئىنكارېئادەتتە ماتېماتىكا ئارىفمېتىكا، ئالگېبرا، گېئومېتىرىيە ۋە ئانالىتىك ماتېماتىكىدىن ئىبارەت تۆت ساھەگە ئايرىلىدۇ، پوئىنكارېنىڭ ھەرقايسى ساھەدىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرى ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ، ئۇ قۇياش، يەر شارى، ئاي قاتارلىقلارغا ئوخشاش ئۆزئارا ھەرىكەت قىلىدىغان تۈردىكى ئۈچ جىسىم مەسىلىسىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك ھەل قىلدى؛ ئۇ ھازىرقى زامان فىزىكىسىنىڭ ئىككى چوڭ تۈۋرۈكى − نىسبىيلىك نەزەرىيىسى بىلەن، كۋانت مېخانىكىسى ئىدىيىسىنىڭ پېشۋاسى؛ ئۇ، ئىلمىي پەلسەپىنى تەتقىق قىلىپ، «كېلىشىش نەزەرىيەسى» نى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئىنسانلار ئەقلىي بىلىشىنىڭ ئاساسى قانۇنىيەتلىرىنى نۇقتىلىق تەھلىل قىلىپ، ھازىرقى زامان پەيلاسوپلىرىنىڭ بارغانسېرى دىققىتىنى قوزغىدى. ئۇ پەن تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان 34 يىلدا 500 ئىلمىي ماقالە، 30 دىن ئارتۇق ئەسەر ئېلان قىلدى، فرانسىيە، ئەنگلىيە، رۇسىيە، شۋېتسىيە، بۇلغارىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ مۇكاپاتىغا ئېرىشتى، 30 نەچچە دۆلەت پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ئاكادېمىكلىقىغا تەكلىپ قىلىندى. 1912-يىل 6-ئاينىڭ 26-كۈنى، پوئىنكارې ئالەمدىن ئۆتۈشتىن 20 كۈن بۇرۇنقى ئاخىرقى نۇتقىدا: «كىشىلىك ھايات داۋاملاشقان كۈرەش دېمەكتۇر» دەيدۇ.

پوئىنكارې پوئىنكارېنىڭ ھاياتى كۈرەشچان ھايات. ئۇ بالىلىق چاغلىرىدا كېسەلگە گىرىپتار بولغانلىقى ئۈچۈن، سۆزلىرى دېگەندەك ئېنىق ئەمەس ئىدى، خەت يېزىش، سخېما سىزىشتىمۇ قىينىلاتتى؛ يەنە ئۇنىڭدا كېكىردەك پارالىچلىنىش ۋە بەدەن ئاجىزلىقىنىڭ ئەگەشمە كېسەللىكلىرى قالغانىدى. نۇرغۇن كىشىلەر ئۇنى دۆت دەيتتى. ئۇ ماتېماتىك بولغاندىن كېيىنمۇ مەلۇم پسىخولوگ تۈرلۈك سىناقلار ئارقىلىق، ئۇنى يەنىلا «دۆت» دەپ بېكىتكەن.

پوئىنكارېنىڭ مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشىشىنىڭ ئاچقۇچى دىققەت كۈچىنى يۈكسەك مەركەزلەشتۈرگەنلىكىدە. ئۇنىڭ ئۆمرىدىكى ئەڭ زور قىزىقىشى كىتاب ئوقۇش، ئۇنىڭ كىتاب ئوقۇش سۈرئىتى تېز، خاتىرىسى توغرا ھەم ئۇزاققىچە ئېسىدە تۇتالايدۇ. كۆرۈش قۇۋۋىتى ياخشى بولمىغانلىقى، يېزىقچىلىقتا قىينىلىدىغانلىقى ئۈچۈن، دەرس ۋاقتىدا خاتىرە قالدۇرماي پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن دەرس ئاڭلايتتى، مۇلاھىزە يۈرگۈزەتتى، ئۆزلەشتۈرەتتى، ئۇزاق مۇددەتلىك چېنىقىش ئۇنىڭدا چوڭ مېڭىدىن پايدىلىنىپ، مۇرەككەپ ھېسابلاشلارنى ئورۇنداش، ئۇزۇن سەھىپىلىك ماقالىلەر ئۈستىدە ئويلىنىش ئىقتىدارىنى ھازىرلىغانىدى. 1871-يىلى 17 ياشلىق پوئىنكارې ئالىي سانائەت مەكتىپىگە ئىمتىھان بەرگەندە، ئۇ ئىمتىھان ئالغۇچى ئەمەلدارنىڭ ئالاھىدە لايىھىلىگەن قىيىن سوئاللىرىنى بىمالال ھەل قىلىدۇ، گەرچە ئۇ گېئومېتىرىيەلىك شەكىل سىزىشتا 0 نومۇر ئالغان بولسىمۇ، مەكتەپ ئۇنى شەرتكە قارىماي قوبۇل قىلىدۇ. 1879-يىلى 25 ياشقا كىرگەن پوئىنكارې ماتېماتىكا دوكتورى ئىلمىي ئۇنۋانىغا ئېرىشىدۇ، 32 يېشىدا ماتېماتىكا ۋە فىزىكا پروفېسسورى بولىدۇ، شۇنىڭدىن كېيىن ئىلىم-پەن بېغىدا 26 يىل ئەجىر سىڭدۈرىدۇ.