موسى ئاۋتونىيە شارقىراتمىسى

ئافرىقىدىكى زەمبېزى دەرياسىنىڭ يۇقىرى، ئوتتۇرا ئېقىنىنىڭ چېگرىسىغا جايلاشقان چوڭ شارقىراتما بولۇپ، بۇرۇن «ۋىكتورىيە شارقىراتمىسى» دەپ ئاتالغان. بۇ شرقىراتما زەمبىيىنىڭ مارامبا شەھىرىنىڭ غەربىگە، زەمبىيە بىلەن زىمبابۋىنىڭ چېگرىلانغان يېرىگە جايلاشقان. شارقىراتما بەلبلاغ رايونىنىڭ شەكلى شەكلىدە بولۇپ، 97 كىلومېتىر ئۇزۇنلۇقتا سوزۇلغان. ئاساسىي شارقىراتمىنىڭ ئېگىزلىكى 122 مېتىر، كەڭلىكى 1800 مېتىر كېلىدۇ. شارقىراتما تاشلىق ئاراللار ئارقىلىق بەش تارماققا بۆلۈۋېتىلگەن. شارقىراتما رايونىدا كۆتۈرۈلگەن تۇمان 15 كىلومېتىر ئارىلىقتا كۆرۈنىدۇ. شارقىراتما ئاۋازى 15 كىلومېتىر يىراقلىقتا ئاڭلىنىدۇ. شارقىراتمىنىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە ئېقىن مىقدارى 1400 كۇب مېتىر سېكۇنت، يامغۇر پەسلىدە 5000 كۇب مېتىر سېكۇنتقا يېتىدۇ. سۇ ئېنېرگىيە زاپىسى ناھايىتى مول. شارقىراتمىنىڭ زەمبىيە تەرىپىگە چوڭ سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى سېلىنغان. بۇ جاي ھازىر مۇھىم ساياھەت رايونىغا ئايلاندى. 

 شۇ جايدا شەرقىي ئادەم، لوزىلار، لېيا، توككاتا ۋە سوبىيالار قۇشۇلۇپ ياشايدۇ. شەرقىي ئادەملەر ھەر يىلى يامغۇر شارقىراتما يېنىدا  نەزىرئۆتكۈزىدۇ، قارا بۇقا سىزىلغان بوغۇزى ئاستىدىكى سۇ مۇئەككىلىگە نەزىر قىلىپ دېڭىزغا تاشلىۋېتىدۇ .1855-يىلى 11-ئاينىڭ 18-كۈنى، ئەنگلىيىلىك ئېكسپېدىتسىيىچى جەكۋلىن لىۋىڭستون شارقىراتما تۇرۇشلۇق جايغا يېتىپ بېرىپ، بۇ شارقىراتمىدا بىرىنچى بولۇپ كۆرگەن ئاق تەنلىك. 1905 - يىلى شارقىراتما ئەتراپىدا ئارىلىقى 200 مېتىر  ئەگمە تۆمۈريول - تاشيول كۆۋرۈكى ياسالدى. زامبىيە بىر تەرىپىگە قۇرۇلغان ئىككى سۇ ئېلىكتر ئىستانسىسى، توك ھاسىل قىلىش ئىقتىدارى جەمئىي 100 مىڭ كىلوۋاتلىق.

ۋىكتورىيە شاقىراتمىسى دۆلەت باغچىسى بىلەن لـى ۋېـن ۋېستون ئوۋ ئوۋلاش باغچىسى، شارقىراتما شەكىللەندۈرگەن. شارقىراتما رايونى ئافرىقىدىكى داڭلىق ساياھەت ئورنى ھېسابلىنىدۇ. 

موسسى ئاۋتونىيە شاقىراتمىسى/ ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىدا چۈشكەن جەنۇبىي ئافرىقىدىكى زامبىيە بىلەن زىمبابۋې بىلەن چېگرىداش رايونغا جايلاشقان، زەمبىشى دەرياسى يۇقىرى ئېقىن ۋە ئوتتۇرا ئېقىندىكى تۇتاشقان، S تىن ′ 55 ° 17 ′ 28 ″ ، 51 ″ 30 ′ 25 ° E ، ئافرىقا قىتئەسى بويىچە ئەڭ چوڭ شارقىراتما شۇنداقلا دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ، ئەڭ گۈزەل ۋە ئەڭ ھەيۋەتلىك شارقىراتمىلارنىڭ بىرى. زامبېزى دەرياسى شارقىراتمىسى، كەڭلىكى ئىككى كىلومېتىردىن ئاشىدىغان، شارقىراتمىغا كىرىپ، تۇمان شەكىللەنگەن ھەسەن - ھۈسەن ئارىلىقى 20 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى كۆرەلەيمىز. موسى ئاۋتونىيە شاقىراتمىسى/ ۋىكتورىيە شاقىراتمىسى زامبىيەگە جايلاشقان. كىشىلەر ئۇنى موسى ئاۋتونىيە شاقىراتمىسى دەپ ئاتىغان، زىمبابۋېلىقلار بولسا، « مەنسۇرەدىكى گۇئاڭلار قىشلىق ھۈسەينىيە »، بۇ ئىككىسىنىڭ مەنىسى « گۈلدۈرماما گۈلدۈرلىگەندەك ئاۋاز چىقىرىدىغان يامغۇر تۇمىنى » دىگەن مەنىدە. يەر شارىدا بۇنداق ھەيۋەتلىك ھەم كىشىنى چۆچۈتىدىغان جاي ناھايىتى ئاز. 

زىمبابۈۋىنىڭ مەركىزى خارارىدا كېيىن، دۆلەت ئىچىدە ئايروپىلان ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىغا ئۇچالايدىغان بولدى.

 ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىنىڭ شەكىللىنىشى، ئۇ بىر چوڭقۇر تاغ جىنسلىرى يېرىق جىلغا دەل توغرىسىغا كەسمە يۈزىدە زامبېزى دەرياسى بار. يېرىق جىلغىسىنى 150 مىليون يىل ئىلگىرى يەر پوستى ھەرىكىتى كەلتۈرۈپ چىقارغان . ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىغا چۈشكەن ئەڭ كەڭ يېرى 1690 مېتىر كېلىدۇ. دەريا چۈشۈپ ، قوشۇمچە تىك قىيا ئۇدۇلىدا ھەم تىك قىيا، ئىككىسى ئوتتۇرىسىدىكى جىلغا ئارىسى 75 مېتىر، بۇ يەردە شاقىراتما « قايناش قاينام » ئارقىلىق  بارلىققا كەلگەن غايەت زور قاينىمى دەپ قارىلىدۇ، ئاندىن ئۇزۇنلۇقى 9817.72 كىلومېتىرغا، ئۇزۇن جىلغىنى بويلاپ ئاقىدۇ.

1855-يىلى 11-ئايدا، شوتلاندىيەدىن تارقاتقۇچى ۋە ئېكسپېدىتسىيىچى داۋىد ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىدا چۈشكەن لىۋىن سىتۈن ياۋروپادا  بىرىنچى بولۇپ قىتئەگە يىتىپ بارغان ئادەم. بۇ دۇنيادىكى ئەڭ ھەيۋەتلىك شارقىراتمىلارنىڭ بىرى.

دەل شارقىراتما شۇنداق خەۋىپلىك بولۇپ، دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىنى ئۆزىگە جەلپ قىلاتتى. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، پەقەت ھەر يىلى 9-ئايدىن 10-ئايغىچە قۇرغاق پەسلى، كۆلنىڭ سۇ مىقدارى نىسبەتەن ئاز، يەنە نىسبەتەن تىنچ، قىيا بويلاپ ئاققان شارقىراتمىلار

 بار. ھالبۇكى، ھەر يىلى يىللىق كەلكۈن پەسىلدە، ئۇنىڭ ئېقىم مىقدارى بولسا قۇرغاق پەسىللەردىكىنىڭ 15 ھەسسىسىگە توغرا كېلىدۇ.

موسى ئاۋتونىيە شارقىراتمىسى شەكىللىنىش سەۋەبلىرى نۇرغۇن : زامبىيە بولسا ئوتتۇرا قىسمىدىكى ئېگىزلىك، 300 مېتىر قېلىنلىقتىكى بىر پارچە بازالىت لاۋ، 200 مىليون يىل ئىلگىرىكى يانار تاغ ھەرىكىتى ئېتىلىپ چىقىۋاتقان لاۋا يىلى تېخى زامبېزى دەرياسىغا قۇتۇلىدۇ. ماگما سوۋۇپ قاتقاندىن كىيىن، كاتەكسىمان يېرىق پەيدا بولىدۇ، بۇ يۇمشاق ماددىلار تەرىپىدىن ئومۇمەن تەكشى ياپىلاق جىنس شەكىللىنىدۇ.^[0]