سۇ-تۇپراقنىڭ ئېقىپ كېتىشى

 سۇ-تۇپراقنىڭ ئېقىپ  كېتىشى سۇ كۈچى، شامال كۈچى،  ئېغىرلىق كۈچى قاتارلىق سىرتقى  كۈچلەرنىڭ تەسىرىدە، سۇ-تۇپراق بايلىقى ۋە تۇپراق  قۇۋۋىتىنىڭ  يوقىلىشى ۋە بۇزغۇنچىلىققا  ئۇچرىشىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ تۇپراقنىڭ سىرتقى قىسمىنىڭ چىرىشى ۋە سۇنىڭ يوقىلىشى  قاتارلىقلارنى  ئۆز  ئىچىگە  ئالىدۇ. بۇ  ئەھۋال  ئېلىمىزدە «سۇ-تۇپراقنىڭ ئېقىپ كېتىشى» يەنى «سۇ-تۇپراقنىڭ چىرىشى» دەپ  ئاتىلىدۇ. تۇپراق سىرتقى يۈزىنىڭ چىرىشى دېگىنىمىز سۇ كۈچى، شامال  كۈچى يەرنىڭ ئېرىشى، ئېغىرلىق كۈچى  يەنە  سىرتقى  كۈچلەرنىڭ تەسىرىدە  تۇپراق، تۇپراقنىڭ ئانا تەركىبى. باشقا يەر يۈزىدىن تۈزۈلگەن ماددىلارنىڭ پۈتۈن جەريانىنى  كۆرسىتىدۇ.  سىرتقى كۈچ بولسا  كىشىلەرنىڭ پائالىيىتى. مەسىلەن:  ئېچىۋىتىش قۇرۇلۇشىغا مەسئۇل بولغان ئادەم يەر قاتلىمىنىڭ سۇ-تۇپراقنىڭ  ئېقىپ  كېتىشىدىكى شەكىللىنىش جەريانىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.«سۇ ئىشلىرى سۇ ئېلېكتىر تېخنىكىسىنىڭ ئۆلچىمى» دە، سۇ-تۇپراقنىڭ  ئېقىپ كېتىشى توغرىسىدىكى چۈشەنچە تۇپراق ۋە باشقا يەر يۈزىدىن تۈزۈلگەن سۇ كۈچى، شامال كۈچى، يەرنىڭ ئېرىشى، ئېغىرلىق  كۈچى قاتارلىق تەسىرلەردە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراپ، چۆكمە ھاسىل قىلىش جەريانىنى كۆرسىتىدۇ.

ئېلىمىزدە تاغلىق، ئىدىرلىق، ئېڭىز  كۆلىمى ئومۇمىي يەر كۆلىمىنىڭ %65 ىنى ئىگىلەيدۇ. تاغلىق رايونلار ئېگىز ھەم زىچلىق دەرىجىسى چوڭ، بۇ دەل سۇ-تۇپراق ئېقىپ كېتىشنىڭ تەبىئىي ئامىلى. جەنۇبتا تۇپراق كەمچىل، شىمالدا بولسا سۇ كەمچىل،  ئۆسۈملۈكلەرنىڭ  ياشاش مۇھىتى چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ. سۇنىڭ توپلىشىشى كۆپ يامغۇر  يېغىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ھەم سۇ-تۇپراقنىڭ ئېقىپ كېتىشى ۋە سىيرىلما  لايلىق توپا-تۇپراقنىڭ بوشىشىپ  كېتىشىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. تېرىلغۇ يەر ۋە قۇملۇق-سايلىقلار كۆلىمىنىڭ چوڭ بولۇشى شامال كۈچىنىڭ چىرىتىشىدىكى ئاساسلىق مەنبە.  

ئەنئەنىۋى ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى ۋە تۇپراق مەنبەسىدىن پايدىلىنىش مۇۋاپىق بولمىغانلىقتىن، دەل-دەرەخلەر قالايمىقان كېسىلىپ، يەر ئېچىلىپ، كۆپلىگەن يىشىللىقلارنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى بوران-چاپقۇنغا تاقابىل  تۇرۇش، سۇ-تۇپراقنى تېجەش، سۇ-تۇپراقنىڭ ئېقىپ كېتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا توسقۇنلۇق قىلماقتا.

سۇ كۈچىنىڭ چىرىتىشى

تارقىلىشى كەڭ، تاغلىق، ئېدىرلىق رايونلاردىكى يانتۇلۇق يۈزىدە بوران-چاپقۇنلار يۈز بېرىدۇ. ئالاھىدىلىكى بولسا يەر يۈزىدىكى  سۇ  تۈرتكە  بولۇپ، تۇپراقنى ئېقىتىپ كېتىدۇ. تۇپراقنى ئېقىتىپ كېتىش يەر يۈزىنىڭ چىرىشى ۋە ئىدىرلىقنىڭ چىرىشىنى  ئۆز  ئىچىگە  ئالىدۇ.

شامال كۈچىنىڭ چىرىتىشى

ئاساسەن غەربى، شىمال، شەرقىي شىمال قۇملىقىدا ۋە ئېدىرلىق قۇملۇق قاپلانغان رايونلاردا تارقالغان. ئالاھىدىلىكى بولسا قۇملار شامالغا  ئەگىشىپ، ئۇچۇپ، باشقا جايلارغا ئورۇنلىشىدۇ.

ئېغىرلىق تەسىرىدىن چىرىش

ئاساسلىقى ئېدىرلىق ۋە تاغ چوقىسىغا تارقالغان. ئاساسلىقى سۇنىڭ يىمىرلىشى، ئىغىرلىق تەسىرىدىن دۈم كۆمتۈرۈلۈپ چۈشۈش، سىيرىلىپ  چۈشۈش، شاقىراپ چۈشۈش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.^[1][0]