تەمبۇر

تەمبۇر ئۇيغۇر، ئۆزبېك مىللەتلىرىنىڭ ئوق تارىلىق چالغۇسى. تارىخى ئۇزۇن، شەكىل ۋە تۈزۈلۈشى ئاددىي، ئاۋاز تۈسى گۈزەل، ئۆزگىچە يەرلىك ئۇسلۇبلارغا باي، دائىم يالغۇز چېلىنىدىغان چالغۇ. چالغۇ گەۋدىسى ياغاچتىن ياسىلىدۇ، ئاۋاز ساندۇقى بىر قەدەر كىچىك، قورسىقى چۆمۈچ شەكلىدە بولىدۇ. چالغۇ گەۋدىسى ئۇزۇن ياسىلىدۇ، 16 دىن 20 گىچە چالغۇلار تەڭكەش قىلىنىدۇ. بەش تال پولات سىملىق تارى بار. ئاۋاز دائىرىسى كەڭ، ئاۋازى زىل، قويۇق مىللىي ئۇسلۇبقا ئىگە. دائىم يالغۇز ياكى ئوپچە تەڭكەش قىلىنىدۇ، «ئون ئىككى مۇقام»نىڭ ئاساسلىق چالغۇلارنىڭ بىرى. 

تەمبۇرتەمبۇرنىڭ تارىخى بىر قەدەر ئۇزۇن بولۇپ، رىۋايەت قىلىنىشىچە 14-15 ئەسىرلەردە چېلىنىشقا باشلىغان مەشھۇر  ئەلئارا سەنئىتى.

بۇ خىل چالغۇ ئەڭ دەسلەپتە جەنۇبىي شىنجاڭغا كەڭ تارقالغان، 1854-يىلى رەسمىي ھەققىدىكى خاتىرىلەر موللا ئەسقەت ھىدايەتلەر 1 قىزىل يازغان «تەۋارىخى مۇسىقىييۇن» (قەدىمكى ئۇيغۇرچە قوليازما) دېگەن. كىتابتا : قەدىمكى سازەندىلەر ئابدۇراخمان جامى شۇ چاغدا تەمبۇر بىلەن يالغۇز ئورۇندالغان مۇزىكىلارنى چالغان سازەندە. مەۋلانە سايىم مۇستاپا «چۆل ئىراق مۇقامى»نى چالغان بولۇپ، ئادەمگە بىر خىل روھى ئوزۇق ئاتا قىلاتتى. 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا، تەمبۇر شىمالىي شىنجاڭ ۋە شەرقىي شىنجاڭغا كەڭ تارقالغان. ھازىر تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدىكى كەڭ ئۇيغۇر خەلقى ياخشى كۆرىدىغان ئوق تارىلىق چالغۇ بولۇپ قالغان. 

تەمبۇرتەمبۇرنىڭ سىرتقى شەكلى خۇددى بىر ئۇزۇن ساپاقلىق قاپاق چۆمۈچكە ئوخشايدۇ. ئۇنىڭ ئاۋاز ساندۇقى بولۇپ، چالغۇنىڭ بېشى، چالغۇ دەستىسى، قۇلاق، ئات ۋە تار قاتارلىق بۆلەكلەردىن تەركىپ تاپىدۇ. ئۈجمە دەرىخى، ياڭاق ياغىچىدىن ياسىلىدۇ. ئاۋاز ساندۇقى قورسىقى چۆمۈچ شەكلىدە بولىدۇ، قۇرساق يۈزى پاۋلونىيە ياغىچىدىن ياسىلىدۇ ياكى ئاق نېپىز قارىغاي ياغىچىدىن ياسىلىدۇ. چالغۇ دەستىسى بىر قەدەر ئىنچىكە ھەم ئۇزۇن، چوققىسى چالغۇ بېشى، شاپاق بېزەك بولۇپ شەكلى چاسا تۈۋرۈكسىمان، ئوقى T شەكىللىك سىم ئۈستىگە ئورنىتىلغان. تارلىق چالغۇ دەستىسى يۈزىگە بارماق تاختىسى، ئۈستى سىم ئورالغان تار ئىشلىتىلىدۇ. جاڭ قاپلايدۇ. تەمبۇر يەر شارائىتىنىڭ ئوخشاش بولماسلىقى تۈپەيلىدىن، جەنۇبىي شىنجاڭ تەمبۇرى ۋە شىمالىي شىنجاڭ تەمبۇرى دەپ ئايرىلىدۇ. 

كلاسسىك تەمبۇر 

بىر خىل ئۇزاق تارىخقا ئىگە تەمبۇر تىپى، كونا تەمبۇر دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ياكى ئەڭ دەسلەپكى تەمبۇر، ھازىر تاپقىلى بولمايدۇ. 27 خىل مەھسۇلاتى بار. 

پەدىسى :يېرىم تەڭكەش ئاۋاز g ،g ،d. پۈتۈن ئاۋاز g ،g. 

ئاۋاز دائىرىسى : d1 ~ d3  

قىسقا تەمبۇر 

قىسقا تەمبۇريېرىم چالغۇ دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قىسقا تەمبۇرنىڭ بېشى قىسقا ھەم ئېلىپ يۈرۈشكە قولايلىق بولغاچقا، كۆپىنچە پۇقرالار ناخشىچى، شائىرلار قوللىنىلىدۇ.

پەدىسى: يېرىم تەڭكەش قىلىنىدۇ. 2 ئاۋاز d 1 ،d 1 ،f. پۈتۈن ئاۋاز d 1، d 1 .

ئاۋاز دائىرىسى : d 1~d 3 . 

جەنۇبىي شىنجاڭ تەمبۇرى 

جەنۇبىي شىنجاڭ تەمبۇرىجەنۇبىي شىنجاڭنىڭ تەمبۇرى ئەڭ بۇرۇن تارقالغان، يۇقىرى ئاۋازلىق چالغۇ ئەسۋابى، قەدىمكى شەكلى بۈگۈنگە قەدەر ساقلىنىپ كەلمەكتە. چالغۇ گەۋدىسىنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 130 سانتىمېتىر. ئاۋاز ساندۇقى ئۈجمە دەرىخىدىن كولاپ ياسالغان، قورساق بوشلۇقى ئىككى تەرەپتىكى قېلىنلىقى ئۈچ سانتىمېتىر ئەتراپىدا، قورساق قىسمىنىڭ ئاستى تەرىپى قېلىنلىقى تەخمىنەن 5 سانتىمېتىر، يۈز قىسمى موڭغۇلىيە تۇڭگۇ دەرىخى ياغىچىدىن تاختا ئارقىلىق ياسالغان، تاختا قېلىنلىقى 2 ~ 3 سانتىمېتىر، ئۈستى ئوچۇق ئىككى كىچىك سۇ تامچىسى ئاۋاز تۆشۈكى بار. چالغۇ دەستىسى ئىنچىكە، ئۇزۇن، ئۈجمە ياغىچىدىن ياسالغان. 

پەدىسى : g ،g ،c1 ،g ،g ياكى g ،g ،d 1 ،g ،g. 

ئاۋاز دائىرىسى : g—g2

شىمالىي شىنجاڭ تەمبۇرى

جەنۇبىي شىنجاڭ تەمبۇرىشىمالىي شىنجاڭ تەمبۇرى 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىكى مەشھۇر خەلق سەنئەتكارى مۇھەممەد موللا قاتارلىقلار، جەنۇبىي شىنجاڭدىن شىمالىي شىنجاڭ ئىلىغا ئېلىپ كەلگەن تەمبۇر. كېيىن شىمالىي شىنجاڭ خەلق سەنئەتكارلىرى ئىسلاھات، ئاۋاز تۈسى ياڭراقلىقتىن ئوتتۇرا ئاۋازلىق چالغۇ ئەسۋابى. ئۇ شىمالىي شىنجاڭ «ئون ئىككى مۇقام»لىرىغا كەڭ تارقالغان، ھەمدە شەرقىي شىنجاڭدا تارقالغان. ياڭاق ياكى ئۈجمە ياغىچىدىن ياسالغان، چالغۇ گەۋدىسى ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 147 سانتىمېتىر ئەتراپىدا، ئاۋاز ساندۇقى بىرقەدەر چوڭ، چالغۇ دەستىسى ھېسابقا ئالمىغاندا ، بارماق تاختىسى، ئاۋاز ساندۇقى ئېكران ئۈستى يېپىشقاق يۇقىرى دەرىجىسى 8 ~ 10 تالغىچە بامبۇك بار. چالغۇ دەستىسى ئەتراپىدىكى ۋە ئاۋاز ساندۇقى دۈمبە قىسمى، قۇلۇلە قېپى ۋە ھەر خىل بېزەك نۇسخىلىرىنى ياكى تۆگە سۆڭەك نەقىشلەنگەن گۈل لەر بار. 

پەدىسى : G ،G ،d ،G ،G. 

ئاۋاز دائىرىسى : G—g2

تەمبۇرتەمبۇر ئادەتتە كۆپىنچە ئولتۇرۇپ، ئوڭ پۇتنى سول پۇتىغا قويۇپ، سول قولىدا يانتۇ قويۇپ، چالغۇ بېشىنىڭ سول ئۈستى تەرەپكە ئاۋاز ساندۇقى قويۇپ، قورساق قىسمى ئوڭ پۇتىغا يېقىن. ئوڭ قول بېغىشى بىلەن تەگلىك تاختا ئالىقان يېقىن، مۇزىكانت باسمىقى ئۈستى ئۈچ سانتىمېتىر ئارىلىقىدا. شىمالىي شىنجاڭ ۋە شەرقىي شىنجاڭدىكى كەڭ رايونلاردا، ئوڭ قولنىڭ كۆرسەتكۈچ بارمىقى بىرىنچى بوغۇمى ئورنىدىكى پولات تارىغا ئىتائەت قىلىدۇ، ئاساسىي جەھەتتىن تارىنى يەككە يۆنىلىشلىك چېلىشقا  بولىدۇ، ھەم تارىنى قايتا چالغىلى بولىدۇ. 

ھۈسەنجان جەمى، غىياسىدىن بارات، قۇربانجان ئۆمەر، نۇرمۇھەممەت تۇرسۇن قاتارلىقلار بار. 

^[0]