فىلىپپىن

فىلىپپىنىنڭ تولۇق ئاتىلىشى فىلىپپىن جۇمھۇرىيىتى (تاگالوگ تىلى : Republika ng Pilipinas) قىسقارتىلىپ فىلىپپىن، ۋە ‹‹كوكۇسزارلىق ›› دۆلىتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. غەربىي تىنچ ئوكيان ، شەرقىي جەنۇبى ئاسىيادىكى بىر تاقىم ئارال دۆلەت، شۇنداقلا كۆپ مىللەتلىك دۆلەت. فىلىپپىن تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەر ، يېڭىدىن گۈللەنگەن سانائەت دۆلەتلىرى ۋە دۇنيادىكى بازىرى يېڭىدىن گۈللەنگەن بىرى.

فىلىپپىن جۇمھۇرىيىتىنىڭ پايتەختى، دۆلەتنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت مەركىزى، ئەڭ چوڭ پورتى مانىلا . مانىلا لۇسون ئارىلىنىڭ غەربىدىكى مانىلا قولتۇقى بويىغا جايلاشقان. مەيدانى 638.55 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، ئاھالىسى 11مىليون 855 مىڭ 975 نۇپۇسى بار. شەھەرنى پاسىگ دەرياسى ئىككىگە ئايرىپ تۇرىدۇ، چوڭ مانىلا شەھىرى كېسون، پاسىگ قاتارلىق 10 نەچچە شەھەر جىڭنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئاھالىسى 5 مىليوندىن ئاشىدۇ (1980). ئۇنىڭ بىر مىليون 630 مىڭدىن ئوشۇقراقىنى شەھەر ئىچى ئاھالىسى تەشكىل قىلىدۇ

فىلىپپىنلىقلار ئەجدادى ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ كۆچمەنلەر . 14 -ئەسىرنىڭ ئالدى-كەينىدە، دېڭىزدىكى قۇدرەتلىك دۆلەت روسىيە فىدراتسىيەسى لوك پادىشاھلىقىنى قۇرغان. 5651 - يىلى ئىسپانىيە فىلىپپىننى بېسىۋالغاندى، فىلىپپىن 300 يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈمرانلىق قىلغان. 1898 - يىلى ئامېرىكا فىلىپپىننى ئىشغال قىلۋالغان. 1942 - يىلى ياپونىيە فىلىپپىننى ئىشغال قىلۋالغان. 2 - دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، فىلىپپىن قايتا ئامېرىكىنىڭ مۇستەملىكىسىگە ئايلىنىپ قالغان. 1946 يىلى , فىلىپپىن مۇستەقىل بولغان.

ئورۇن دائىرىسى 

فىلىپپىن ئاسىيانىڭ شەرقىي جەنۇبىغا جايلاشقان، شىمالىي تەرىپى باس بوغۇزى ئارقىلىق جۇڭگونىڭ تەيۋەن ئۆلكىسى بىلەن يىراقتىن قارىشىپ تۇرىدۇ ، جەنۇبىي ۋە غەربىي جەنۇبى سۇلاۋېسى بوغۇزى، بوغۇزى ئارقىلىق ھىندونېزىيە، مالايسىيا بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ، غەربىي تەرىپى جەنۇبىي جۇڭگو دېڭىزى بىلەن، شەرقى تىنچ ئوكيانغا چېگرىداش. كۆلىمى 299 مىڭ كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، جەمئىي چوڭ - كىچىك ئاراللار 7000 دىن ئارتۇق، بۇنىڭ ئىچىدە لۇزون ئارىلى، مىندانائو ئارىلى، سامار قاتارلىق 11 ئاساسلىق ئارال ئومۇمىي كۆلىمىنىڭ % 96 نى ئىگىلەيدۇ، فىلىپپىن دېڭىز قىرغىقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 18533 كىلومېتىر. 

گېئولوگىيىلىك يەر شەكلى

فىلىپپىنفىلىپپىن تاقىم ئاراللىرى يەر شەكلى كۆپىنچە تاغلىق ئاساس قىلىنغان، ئومۇمىي يەر كۆلىمىنىڭ تۆتتىن ئۈچ قىسمىدىن كۆپرەكىنى ئىگىلەيدۇ؛ 200 دىن ئارتۇق يانار تاغ بار، بۇنىڭ ئىچىدە 21 ھەرىكەتتىكى يانار تاغ. ئاز ساندىكى ئاراللارنى ھېسابقا ئالمىغاندا بىر قەدەر كەڭ ئىچكى قۇرۇقلۇق تۈزلەڭلىك رايونلىرىدىن سىرت ، كۆپ ساندىكى ئاراللار دېڭىز بويى پارچە-پۇرات تارقالغان تار تۈزلەڭلىك بار. لۇزون ئارىلىنىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى مايون يانار تېغى ئەڭ چوڭ ھەرىكەتتىكى يانار تاغ . مىنداناۋ ئارىلىنىڭ شەرقىي جەنۇبى قىسمىدىكى ئاپو يانار تېغى دېڭىز يۈزىدىن 2954 مېتىر ئېگىز بولۇپ، چېگرىسى ئىچىدىكى ئەڭ ئېگىز چوققا ھېسابلىنىدۇ. ھەرقايسى ئاراللار ئوتتۇرىسىدىكى تېيىز دېڭىز، كۆپ مارجان خادا تاشلىرىنى شەكىللەندۈرىدۇ. فىلىپپىن تاقىم ئاراللىرى ئىككى تەرىپى چوڭقۇر دېڭىز، سامار ۋە مىنداناۋ ئارىلىنىڭ شەرقىدىكى فىلىپپىن بۇغۇزىنىڭ ئەڭ چوڭقۇر جايى 10479 مېتىر بولۇپ، دۇنيادىكى دېڭىز-ئوكيانلارنىڭ ئەڭ چوڭقۇر بولغان رايونلارنىڭ بىرى. 

كىلىمات ئالاھىدىلىكى

فىلىپپىنفىللىپىننىڭ كىلىماتى مۇسسۇنلۇق تروپىك بەلباغ يامغۇرلۇق ئورمان كىلىماتى ، كۈچلۈك ھارارەت،  كۆپ يامغۇرلۇق، نەملىك دەرىجىسى يۇقىرى، تەيفېڭ بورىنى كۆپ . يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا 27 ℃ ، يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل - يېغىن مىقدارى كۆپ قىسىم رايونلىرى  2000-3000  مىللىمېتىر ئارىلىقىدا بولىدۇ . تاقىم ئارال غەربىي قىسمىدا قۇرغاقچىلىق پەسلىدە ( 11 -ئايدىن  ئىككىنچى يىلى 4 - ئاي ) ۋە يامغۇر پەسلى (5-ئايدىن 10-ئايغىچە) گە بۆلۈنىدۇ ، شەرقىي قىرغاق يىل بويى يامغۇر ھەمدە قىشتا يامغۇر ئەڭ كۆپ . جەنۇبىي يىل بويى كۆپ يامغۇرلۇق بولىدۇ ، روشەن قۇرغاقچىلىق ۋە يامغۇر پەسلى دەپ ئايرىلىدۇ. شەرقىي تىنچ ئوكياننىڭ يۈزى تەيفېڭ بورىنى مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ ، ھەر يىلى 6-ئايدىن 11-ئايغىچە تەيفېڭ بورىنى كۆپ چىقىدۇ . 

فىللىپىننىڭ كىلىماتى مۇسسۇنلۇق تروپىك بەلباغ يامغۇرلۇق ئورمان كىلىماتى ، كۈچلۈك ھارارەت،  كۆپ يامغۇرلۇق، نەملىك دەرىجىسى يۇقىرى، تەيفېڭ بورىنى كۆپ . يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا 27 ℃ ، يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل - يېغىن مىقدارى كۆپ قىسىم رايونلىرى  2000-3000  مىللىمېتىر ئارىلىقىدا بولىدۇ . تاقىم ئارال غەربىي قىسمىدا قۇرغاقچىلىق پەسلىدە ( 11 -ئايدىن  ئىككىنچى يىلى 4 - ئاي ) ۋە يامغۇر پەسلى (5-ئايدىن 10-ئايغىچە) گە بۆلۈنىدۇ ، شەرقىي قىرغاق يىل بويى يامغۇر ھەمدە قىشتا يامغۇر ئەڭ كۆپ . جەنۇبىي يىل بويى كۆپ يامغۇرلۇق بولىدۇ ، روشەن قۇرغاقچىلىق ۋە يامغۇر پەسلى دەپ ئايرىلىدۇ. شەرقىي تىنچ ئوكياننىڭ يۈزى تەيفېڭ بورىنى مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ ، ھەر يىلى 6-ئايدىن 11-ئايغىچە تەيفېڭ بورىنى كۆپ چىقىدۇ . 

دۆلەت بايرىقى

فىلىپپىنبايراقنىڭ سول تەرىپىدە ئاق رەڭلىك تەڭ يانلىق ئۈچ بۇلۇڭ شەكىل ، ئوڭ تەرىپىدە كۆك ، قىزىل رەڭلىك ئىككى تىك بۇلۇڭلۇق شەكىل بولۇپ ، كۆك رەڭ سادىقلىق ، سەمىمىيلىك ، راستچىللىقنىڭ سىمۋولى . قىزىل رەڭ كۈچ قۇدرەتنىڭ سىمۋولى ، ئاق رەڭ تىنىچلىق بىلەن پاكلىقنىڭ سىمۋولى ، ئاق رەڭ تەڭ يانلىق ئۈچ بۇلۇڭغا سېرىق رەڭلىك قۇياش ۋە ئۈچ تال سېرىق بەش بۇرجەكلىك يۇلتۇز زىننەتلەنگەن .  قۇياش ئەركىنلىكنىڭ سىمۋولى ، ئۈچ تال بەش بۇرجەكلىك يۇلتۇز ئۈچ چوڭ رونغا ۋەكىللىك قىلىدۇ .

دۆلەت گېربى

فىلىپپىنقالقان شەكىللىك گېرب بولۇپ ، ئۇنىڭغا شىر بىلەن قۇشنىڭ رەسىمى چۈشۈرۈلگەن . بۇ، فلىپپىن خەلقىنىڭ ئسپانىيە ۋە ئامىرىكىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىن قۇتۇلۇپ ، مۇستەقىللىقنى قولغا كەلتۈرگەنلىكنىڭ سىمۋولى . ئاق رەڭلىك لېنتىغا ‹‹فىلىپپىن جۇمھۇرىيىتى ››دېگەن خەتلەر يېزىلغان .

بىيولوگىيەلىك بايلىق 

فىلىپپىنفىلىپپىن چېگراسى ئىچىدە 10 مىڭغا يېقىن ياۋايى ئۆسۈملۈك بار ، بۇنىڭ ئىچىدە ئالىي دەرىجىلىك ئۆسۈملۈكلەر 2500 غا يېقىن بار . ئاساسلىقى قارىغاي، بامبۇك، ئەنبەر دەرىخى، مانگرو دەرىخى قاتارلىقلار بار .  فىلىپپىن 5 مىليون 700 مىڭ گېكتار ئورمان يەر كۆلىمى، بۇنىڭ ئىچىدە ئەنبەر دەرىخى ئورمانلىق كۆلىمىنىڭ % 66.6 تەشكىل قىلىدۇ ؛ مۇخسىمان ئورمان 1 مىليون 100 مىڭ گېكتار ، ئورمانلىق كۆلىمىنىڭ % 19.3 نى ئىگەللەيدۇ؛ كەنجى دەرەخ ئورمان 500 مىڭ گېكتار ، ئورمانلىق كۆلىمىنىڭ تەخمىنەن % 8.8 نى ئىگىلەيدۇ ؛ قارىغاي 200 مىڭ گېكتار ، ئورمانلىق كۆلىمىنىڭ تەخمىنەن % 3.5 ىنى ئىگەللەيدۇ؛ رىزوفورا ئۇرۇقدىشى ئورمان 100 مىڭ گېكتار، ئورمانلىق كۆلىمىنىڭ تەخمىنەن % 1.7 نى ئىگىلەيدۇ . 

فىلىپپىن ناھىيە تەۋەسىدە ياۋايى ھايۋانلاردىن سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار ئاساس قىلىپ ، كۆپ بولغاندا 200 خىل ، كۆپ قىسمى قولقاناتلىقلار ئەترىتى بىلەن ھاشاراتخورلار ئەترىتى ؛ قۇشلار تەخمىنەن 750 نەچچە خىل بار . ئاساسلىقى ياۋا سۇ كالىسى، كۆزەينەكلىك مايمۇن، چاشقان، بۇغا، كىرپە ، مايمۇن ، بۈركۈت قاتارلىقلار. 

قېزىلما بايلىقى 

فىلىپپىن ناھىيە تەۋەسىدە قېزىلما بايلىقلاردىن ئاساسلىقى مىس ، ئالتۇن ، كۈمۈش ، خروملۇق پولات ، نىكېل قاتارلىق 20 نەچچە خىلى بار . مىس زاپاس مىقدارى تەخمىنەن 4 مىليارد 800 مىليون توننا ، نىكېل بىر مىليارد 90 مىليون توننا ، ئالتۇن توننىغا يېتىدۇ . يەر ئىسسىقلىقى بايلىقى مۆلچەرلىنىشىچە 2 مىليارد 90 تۇڭ خام نېفىت بار ئۆلچەملىك ئېنېرگىيە مەنبەسى . پالاۋان ئارىلى غەربىي شىمالىي قىسىمىدىكى دېڭىز تەۋەسىدە نېفىت زاپىسى تەخمىنەن 350 مىليون تۇڭ .^[0]