ئىت باش مايمۇن

ئىت باش مايمۇننىڭ جۇغى چوڭراق بولۇپ، پرماتلار ئارىسىدا ئادەمسىمان مايمۇنلار ئۇرۇقدىشىدىن قالسىلا ئىككىنچى ئورۇندا، ئۇزۇنلۇقى 51 ~ 114 سانتىمېتىر، قۇيرۇقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 38 ~ 71 سانتىمېتىر، بەدەن ئېغىرلىقى 14 ~ 41 كىلوگرام. قاش سۆڭىكى چوقچايغان، ئىككى كۆزى قاپقارا، رەڭگى ئوچۇق، كۆتۈرۈلمە سىزىقى ئېگىز، بىنەپشە كۆك ھەم سۈزۈك، بۇرنى قىزىل، قاڭشىرى تۈز، قۇلىقى كىچىك، چىشى ئۇزۇن ۋە ئۇچلۇق، قوۋۇز خالتىسى تار، كاسىسىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قاداق بار. بەدەن تۈكلىرى يىرىك، ئەركەك ھايۋانلارنىڭ ئۈستۈنكى تاڭلاي قوزۇق چىش ئۇزۇن ھەم گەۋدىلىك، بېشىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى پەللىسىدىن مۈرە ۋە دۈمبىسىگىچە ئۇزۇن يۇڭلىرى چېچىلغان.

ئەرەب ئىت باش مايمۇنى، گۋىنىيە ئىت باش مايمۇنى، شەرقىي ئافرىقا ئىت باش مايمۇنى، ئوتلاق ئىت باش مايمۇنى ۋە چوشقا قۇيرۇقلۇق ئىت باش مايمۇنى قاتارلىق بەش خىل تۈرى بار.

تىروپىك بەلباغدىكى يامغۇرلۇق ئورمان، دەرەخ شالاڭ ئوتلاق، يېرىم چۆل يايلاق ۋە ئېگىزلىكتىكى تاغلىق يەر، بۇ يەردىكى بىر قەدەر كەڭرى بولغان تاشلار كۆپ پەس تاغلىق، ئېدىرلىق، تۈزلەڭلىك ياكى جىلغا، تىك يار ئىچىدە ياشاشنى تېخىمۇ  ياخشى كۆرىدۇ.

تەبىقىچىلىكى

ئىت باش مايمۇن، مايمۇن تۈرىدىكى بىردىن بىر گازارمىدا توپلىشىپ توپ ياشايدىغان ئالىي مايمۇن تۈرى. ئىت باش مايمۇن شۇنداقلا مايمۇنلار ئىچىدىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇشى ئەڭ قاتتىق بولغان بىر خىلى، كۆرۈنەرلىك دەرىجە تەرتىپى ۋە قاتتىق ئىنتىزام بار، جازالاشنىڭ دەھشەتلىكى كىشىنى ۋەھىمىگە سالىدۇ.

ياۋا ھالەتتە ياشايدىغان ئىت باش مايمۇن توپىدا، بىر نەچچە يىل بىر دەۋر ئۆتكەندە، جەڭ يۈز بېرىدۇ، ياكى بۆلۈنىدۇ ياكى پادىشاھ ئالماشتۇرىدۇ. چۈنكى يېڭىنى كونىغا ئالماشتۇرۇش، كۈچلۈكنى ئاجىزغا ئالماشتۇرۇش بولسا مايمۇن پادىشاھلىقىنىڭ قائىدىسى.

ئىت باش مايمۇن ئادەتتە ئالتە ياش ئەتراپىدا يېتىلىدۇ، ئۇنىڭ سوقۇشقاقلىقىدا تەبىئىي ھالدا جورا تالىشىش كۆپىيىش ئامىلى بار. ئىت باش مايمۇن توپى ئادەتتە، يېڭى پادىشاھ ۋۇجۇدقا كەلگەندىن كېيىن، خېلى ئۇزاق بىر مەزگىل ناھايىتى تىنىچ، كۆپىيىش سۈرئىتى تېز ئاشىدۇ. بۇ چاغدا مايمۇن پادىشاھ تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئۆزىدىن ئورنى تۆۋەن بولغان ئەركەك مايمۇن، چىشى مايمۇنلارغا دوستلۇقنى بىلدۈرۈش، ئورنىنى تېخىمۇ مۇستەھكەملەش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ تۈكلىرىنى تاراپ قويىدۇ، مايمۇن توپى مايمۇن پادىشاھىغا بەس-بەستە تالىشىپ تۇرۇپ ياخشىچاق بولىدۇ، مايمۇن پادىشاھ پەقەت سىمۋول خاراكتېرلىك ۋەزىر مايمۇننىڭ تۈكىنى رەتلەيدۇ، ھالبۇكى، ئورنى تۆۋەن بولغان ئىت باش مايمۇنلارنىڭكىنى كۈچىنىڭ بارىچە رەتلەيدۇ، مايمۇن پادىشاھىنىڭ تۈكى دائىم پارقىراق، ئەڭ سىلىق، بىر قاراپلا كۆرگىلى بولىدۇ.

ھەرىكىتى

ئىت باش مايمۇنلار ئاساسلىقى يەر يۈزىدە ھەرىكەت قىلىدۇ، شۇنداقلا دەرەخكە چىقىۋېلىپ ئۇخلايدۇ ياكى يېمەكلىك ئىزدەيدۇ. سۇ ئۈزۈشكە ماھىر. ناھايىتى زور ئاۋاز چىقىرىدۇ. كۈندۈزى ھەرىكەت قىلىپ، كېچىسى يوغان دەرەخ شاخلىرى ئۈستىدە ياكى غاردا ئارام ئالىدۇ. ھەر خىل كىچىك ھايۋان ۋە ئۆسۈملۈكلەرنى ئوزۇق قىلىدۇ.

ئىت باش مايمۇن توپلىشىپ ياشايدىغان ھايۋان بولۇپ، ھەر بىر توپنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ئادەتتە 60 ~ 200 دانە توپ. چىشى مايمۇن سانى بىر قەدەر كۆپ، لېكىن ئەركەك مايمۇننىڭ ئورنى بىر قەدەر يۇقىرى بولىدۇ. شەرقىي ئافرىقا ئەركەك ئىت باش مايمۇنى ئۆز ئارا ئۇرۇشۇش ئارقىلىق يۇقىرى تۆۋەنلىك دەرىجىسىنى بەلگىلەيدۇ، پەقەت يۇقىرى دەرىجىلىك بولغان ئەركەك ئىت باش مايمۇن  كۈيلەش ئىچىدىكى چىشى ئىت باش مايمۇنلار بىلەن جۈپلىشىدۇ.

ياشانغان ساغلام ئەركەك مايمۇن باش بولىدۇ، ئىچىدە مەخسۇس دۈشمەننىڭ كەلگەنلىكىدىن ئاگاھلاندۇرغۇچى بولىدۇ، چېكىنگەن چاغدا، ئالدى بىلەن ئانا مايمۇن ۋە بالا مايمۇن، ئەركەك مايمۇن كەينىدە قوغدايدۇ، تەھدىت سالىدىغان ئاۋاز ئاڭلىنىپ چىقىرىدۇ، ھەتتا قايتۇرما زەربە بېرىدۇ، كۈچى چوڭ، باتۇر، كەلگەن تاجاۋۇزچىغا تەھدىت پەيدا قىلالايدۇ، ئاساسلىق كۈشەندىسى قاپلان. 

پىكىرلىشىشى

پەن تەتقىقاتىدا بايقىلىشىچە، توپلىشىپ پىكىرلىشىش ۋە بالا تۇغۇش، بالا تەربىيەلەشنى ياخشى كۆرىدىغان چىشى ئىت باش مايمۇنلارنىڭ  بالىلىرىنىڭ ھايات قېلىش نىسبىتى ناھايىتى يۇقىرى بولىدۇ. ئىت باش مايمۇن ئالاقە قىلىشقا ماھىر بولۇپ، ئۆزىنىڭ جەمەت ياكى ئىرسىيەت گېنىدىكى گۈللىنىشتە كونكرېت ئىپادىلىنىدىغان رولى يەنىلا بىر سىر بولۇپ تۇرماقتا. ئەمما ئىت باش مايمۇن تەتقىقات سانلىق مەلۇماتلىرىدا، ئىت باش مايمۇن ئوتتۇرىسىدىكى پىكىر ئالماشتۇرۇش، ئۆزئارا چاچ، تېرە ۋە يۈرەك سوقۇش قېتىم سانىنى تۆۋەنلىتىش، يەنى كۆڭلى پەسەيتىش، ئۇنىڭ ئۈستىگە مېڭە ئىچىدە ماددىنىڭ ئىچكى فېي پبپتىد (ئاغرىق توختىتىش ئالاقىدار ئىچكى مەنبەلىك مورفىن خىل ماددىنىڭ بىرى)نىڭ ئاجرىلىپ چىقىشى تېزلىتىدۇ، جىددىي روھىي ھالەتنى تۈگىتىشكە پايدىلىق.

ئوزۇقلىنىش خۇسۇسىيىتى

ئىت باش مايمۇن ئوزۇق تاللىمايدۇ، ھەر قانداق مۇھىتتا ئوزۇقلۇق ئىزدەيدۇ، پېلەكلىك ئۆسۈملۈكلەر، يۇمران چىۋىقلار، دەرەخ يوپۇرمىقى، ئوت-چۆپ، دەرەخ غولى، دەرەخ قوۋزىقى، غۇنچە، مېۋىلەر (دۇرىيان، نېفېلىيۇم دەرىخى، بولو دەرىخى، نان دەرىخى، لىجى دەرىخى، ئەنبەھ، مانگوستىن، ئەنجۈر) لىشاينىك، مۇخ، تاش قىنا، تۈگۈنەك غول، موگو، شارسىمان غول ۋە يىلتىز قاتارلىقلار بار.

قۇرغاق رايوندا، مەسىلەن شەرقىي شىمال قىسمىغا جايلاشقان قۇملۇقلاردا، كىچىك تىپتىكى ئومۇرتقىسىز ھايۋانلاردىن مەسىلەن، ھاشاراتلار، مايقوڭغۇز لىچىنكىسى، ئۆمۈچۈك، چايان تۇتۇپ يەيدۇ. بەزىدە قۇشلار ۋە كىچىك تىپتىكى ئومۇرتقىلىق ھايۋانلارنى يەيدۇ. ئادەتتە چۈشتە سۇ ئىچىدۇ.

ئىت باش مايمۇن ئاساسلىقى ئانگولا، بوتسۋانا، لېسوتو، موزامبىك، نامىبىيە، جەنۇبىي ئافرىقا، سۋېزىلاند، زامبىيە، زىمبابۋې، مالاۋى، تانزانىيە، گامبىيە، گۋىنىيە، گۋىنىيە بىسساۋ، سېنېگال، جىبۇتى، ئېرىترىيە، ئېفىئوپىيە، سەئۇدى ئەرەبىستان، سۇمالى، سۇلتان، يەمەن، بېنىن، بۇركىنا فاسو، بۇرۇندى، كامېرۇن، ئوتتۇرا ئافرىقا جۇمھۇرىيىتى، چاد، كونگو، كونگو دېموكراتىك جۇمھۇرىيىتى، كوتىدىئىۋا، ئېرىترىيە، ئېفىئوپىيە، گانا، كېنىيە، مالى، ماۋرىتانىيە، نىگېر، نىگېرىيە، رۋاندا، سېررالېئون، سۇمالى، جەنۇبىي سۇدان، سۇلتان، تانزانىيە بىرلەشمە جۇمھۇرىيىتى، توگو، ئۇگاندا قاتارلىق جايلارغا تارقالغان.

ئىت باش مايمۇننىڭ تۇراقلىق كۆپىيىش پەسلى يوق، 5-، 6-ئاي كۆپىيىشنىڭ يۇقىرى پەللىسى، ھامىلىدارلىق مەزگىلى 6~7 ئاي، ھەر قېتىمدا بىرنى تۇغىدۇ. 6-ئايدىن باشلاپ سۈتتىن ئايرىيدۇ، تەخمىنەن بىر ياشقا كىرگەندە مۇستەقىل بولىدۇ. ياۋا ئۆمرى تەخمىنەن 20 يىل بولىدۇ. ئۈچ ياشلىق بولغاندا جۈپلىشىدۇ، چىشى مايمۇن ئۈچ ياشتىن بەش ياشقىچە بولغان ئارلىقتا كۈيلەش مەزگىلىگە كىرىدۇ، 24 ياش ئەتراپىغىچە داۋاملىشىدۇ. دالا ئۆمرى تەخمىنەن 35 ياش، سۈنئىي شارائىت ئاستىدا تەخمىنەن 60 ياشقىچە ياشىيالايدۇ.

«دۇنيا تەبىئەتنى قوغداش ئىتتىپاقى» (IUCN)گە 2008-يىلى يۇقىرى دەرىجىلىك قىزىل تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەن. 

بىر خىلى خەتەرلىككە يېقىن (NT)، تۆت خىلى خەتەرسىز (LC).^[0]