تۆمۈر تۇمشۇق

تۆمۈر تۇمشۇق ئائىلىسى قۇشلار سىنىپى تۆمۈر تۇمشۇق ئەترىتى بىر ئائىلىسى ئۇزۇنلۇقى 90 ～ 560 مىللىمېتىر كېلىدۇ. بۇ ئائىلىدىكى قۇشلارنىڭ بېشى چوڭ لېكىن بوينى بىرقەدەر ئۇزۇن تۇمشۇقى كۈچلۈك ھەم تۈز چىشى ئىسكىنە شەكىللىك بولۇپ تىلى ئۇزۇن ۋە تىلىنى ئۇزارتىپ قىسقارتالايدۇ ئالدى ئۇچى قاتار ئۆسكەن قىسقا ئىلمەك پۇتى سەل قىسقا بولۇپ ئۈچ ياكى تۆت بارمىقى بار قۇيرۇقى تۈز ياكى شىناسىمان پىيى قۇرۇق قاتتىق ئېلاستىكىلىققا ئىگە تىرەك دەرەخنى چوقۇلاشتا تىرەش رولىنى ئوينايدۇ. تەخمىنەن جەمئىي 34 تەۋەلىكى 221 خىلى بار . ئوكيانىيە قىتئەسى ۋە ئانتراكتىدادىن باشقىلىرنى ھېسابقا ئالمىغاندا بىردەك كۆرگىلى بولىدۇ. تۆمۈر تۇمشۇق ئىسكىنە ئارقىلىق دەرەخكە تۆشۈك تېشىپ ئىلمىكى ئارقىلىق قۇرت تۇتىدۇ ئۇنىڭ ئاغزى ئۇزۇن ھەم ئۇچلۇق تىلى ھەم ئۇزۇن ھەم ئىنچىكە بولۇپ تىلىدا ئەتتىكەن بار سىرتقى يۈزى بىر قەۋەت شىلىمشىق سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان توغرا ھالدا زىيانداش ھاشاراتلارنى ئىلىپ چىقىرىدۇ. ئاساسلىق دەرەخ غولىنىڭ ئىچىگە يوشۇرۇنغان زىيانداش قۇرۇتلارنى تۇتالايدۇ ئاساسلىق ئۇزۇن بۇرۇتلۇق قوڭغۇز سۈزۈك قانات پەرۋانە ئالتۇن قوڭغۇز قاتارلىق زىيانداش ھاشاراتلەرنى تۇتۇپ يەيدۇ. شۇڭا ئۇ « ئورمان دوختۇرى » دەپ ئاتالغان.

بۇ ئائىلىدىكى قۇشلارنىڭ بېشى چوڭ لېكىن بوينى بىرقەدەر ئۇزۇن تۇمشۇقى كۈچلۈك ھەم تۈز چىش ئىسكىنە شەكىللىك بولۇپ بۇرۇن تۆشۈكى ئېچىلىپ قالغان. بۇلۇڭ تىل سۆڭەك سوزلۇپ ھالقا ھاسىل قىلغان ئىككى تەرىپىدە يۇتقۇنچاقتىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ گەجگە قىسمىدىكى ئېغىزى بىلەن تۇتاشقان . تىلى ئۇزۇن ۋە تارىيىپ تۇرىدۇ ئالدى ئۇچىدا قاتار ئۆسكەن قىسقا ئىلمەك بار پۇتى سەل قىسقا بولۇپ ئۈچ ياكى تۆت بارمىقى بار . دەسلەپكى ئۇچۇش پەيلىرى 9 پارچىسى بار. باش سۆڭىكى  كەسلەنچۈك تىپىدىكى ئوتىغۇچ سۆڭەك بىر قىسىم جۈپ سۆڭەك پارچىسى ئورنىنى ئالغان تاڭلاي - جاغ سۆڭەك ئۇششاق يىراق تۆش سۆڭىكىنىڭ ئىككى تەرىپىدە ئارقا ئۇچى ھەربىر تەرىپىدە ئىككى كېسىپ ئويۇلغان جاي بار بىرىنچى تۆش سۆڭىكى ئاچا پۇتىنىڭ گۆشلىرى قۇشلارنىڭ پۇت مۇسكۇلى ۋە پاقالچاق قۇيرۇق مۇسكۇلى كەمچىل. قۇيرۇقى تۈز ياكى شىناسىمان قۇيرۇق پەيلىرىنىڭ كۆپىنچىسى 12 دانە پەي قۇرۇق قاتتىق ئېلاستىكىلىققا ئىگە تىرەك دەرەخنى چوقۇلاشتا تىرەش رولىنى ئوينايدۇ. تۆمۈر تۇمشۇقنىڭ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق ۋە چىپار تۆمۈر تۇمشۇق. يېشىل تۆمۈرتۇمشۇق بەدىنىدىكى پەيلىرى ئاساسەن يېشىل كۈل رەڭ ۋە يېشىل رەڭدە . ئەركەك قۇش بېشى قىزىل رەڭلىك ئىنتايىن كۆركەم. چىپار تۆمۈر تۇمشۇق تەن شەكلى سەل كىچىك دۈمبىسىنىڭ پەيلىرى رەڭگى قارا ئاق داغ بار قانىتى قوڭۇر رەڭ ئارقىلىق پۈركەنگەن قۇيرۇق ئاستى قىسمى قىزىل ئەركەك قۇش بېشىنىڭ ئارقا قىسمى قىزىل رەڭدە بولىدۇ. يەنە بىر خىل بەدەن شەكلى تېخىمۇ كىچىك چۈمۈلىخور تۆمۈرتۇمشۇق دەپ ئاتىلىدىغان تۆمۈر تۇمشۇق بىر قەدەر كۆپ ئۇچرايدۇ ئۇنىڭ پەي رەڭگى بىر قەدەر ئالاھىدە ئۈستۈنكى بەدىنى سۇس كۈمۈش رەڭدە تېگى تۇتۇق قوڭۇر داغ قاپلاپ تۇرىدۇ خۇددى يىلان پوستى بىلەن گۈل پۈركەنگەندەك ئاق رەڭگە يېقىن. ئۇ دەرەخكە يامىشالمايدۇ لېكىن يەردىن ئوزۇقلۇق ئىزدەيدۇ چۈمۈلە تۇتۇپ يەيدۇ ئۇمۇ تۆمۈر تۇمشۇق دەپ ئاتىلىدۇ. 

   1. سېرىق تۇمشۇق تۆمۈر تۇمشۇق، كاشتان يامايكا تۆمۈر تۇمشۇق 

2. كىچىك كاشتان تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل باش تۆمۈر تۇمشۇق 

3. ئېكۋاتور تۆمۈر تۇمشۇق، لاتىن ئامېرىكىسى تۆمۈر تۇمشۇق 

4. سۇس تۇمشۇق تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل قورساق تۆمۈر تۇمشۇق 

5. جۇ قورساق تۆمۈرتۇمشۇق، جىرا تۆمۈر تۇمشۇق 

6. ئاق تۇمشۇق تۆمۈرتۇمشۇق، كاشتان تۆمۈر تۇمشۇق 

7. ئاق مۈرە تۆمۈرتۇمشۇق، سۇس سېرىق تۆمۈر تۇمشۇق 

8. ئارگېنتىنا تۆمۈر تۇمشۇق، ئۈرۈمچى تۆمۈر تۇمشۇق 

9. قىزىل تاج تۆمۈر تۇمشۇق، چوڭ كۈل رەڭ تۆمۈر تۇمشۇق 

10. قاۋۇل تۆمۈر تۇمشۇق، ئان - دو جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

11. پىل تۇمشۇق تۆمۈرتۇمشۇق، ئاق چوققا تۆمۈر تۇمشۇق 

12. جەنۇبىي ئامېرىكا تۆمۈر تۇمشۇق، قارا دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق 

13. قىزىل بويۇن تۆمۈر تۇمشۇق، يوللۇق تۇمشۇق تۆمۈرتۇمشۇق 

14. سېرىق قۇيرۇقلۇق تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل ئۆگزىلىك تۆمۈر تۇمشۇق 

15. بانگ تۆمۈر تۇمشۇق، پۆپۈكلىك تۆمۈر تۇمشۇق 

16. يېشىل دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق، قىزىل پوكان تۆمۈر تۇمشۇق 

17. قوڭۇر قۇلاق تۆمۈر تۇمشۇق، سېرىق بويۇن تۆمۈر تۇمشۇق 

18. كىچىك يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق، ئەرەب تۆمۈر تۇمشۇق 

19. ئامېرىكا ئۈچ بارماقلىق تۆمۈر تۇمشۇق، تۆمۈرتۇمشۇق مومباسا 

20. قوڭۇر چىپار تۆمۈر تۇمشۇق، قوڭۇر قورساق تۆمۈر تۇمشۇق 

21. جەنۇبى ئافرىقا تۆمۈر تۇمشۇق، كىچىك پۆپۈكلىك تۆمۈر تۇمشۇق 

22. شەرقىي ئافرىقا تۆمۈر تۇمشۇق، ئاق قانات تۆمۈر تۇمشۇق 

23. قىزىل تۆمۈر تۇمشۇق، ئاق مۈرە تۆمۈرتۇمشۇق 

24. رېي تۆمۈر تۇمشۇق، تۆمۈر تۇمشۇق يوللۇق 

25. كامېرون تۆمۈر تۇمشۇق، يوللۇق قورساق تۆمۈر تۇمشۇق 

26. ئامېرىكا تۆمۈر تۇمشۇق، سېرىق باش تۆمۈر تۇمشۇق 

27. جەنۇبىي ئامېرىكا تۆمۈر، تۇمشۇق چىپار تۆمۈرتۇمشۇق 

28. سۇس سېرىق تاج تۆمۈر تۇمشۇق، ئارا چىپار تۆمۈر تۇمشۇق 

29. ئاق تۆمۈر تۇمشۇق، كىچىك چىپار تۆمۈرتۇمشۇق 

30. تەڭگە تۇمشۇق تۆمۈرتۇمشۇق، كاتەكچە چىپار تۆمۈر تۇمشۇق 

31. ئاناس سىئانوپتېرا تۆمۈر تۇمشۇق، تىۋىتلىق تۆمۈر تۇمشۇق 

32. ئاق تاج تۆمۈر تۇمشۇق، يوللۇق مۈرە تۆمۈرتۇمشۇق 

33. قوڭۇر باش تۆمۈرتۇمشۇق، قوڭۇر چىپار تۆمۈر تۇمشۇق 

34. ھالقا بويۇن تۆمۈر تۇمشۇق، ئۈچ بارماقلىق تۆمۈر تۇمشۇق 

35. دولقۇنسىمان تۆمۈر تۇمشۇق، ئۇزۇن تۇمشۇقلۇق تۆمۈر تۇمشۇق 

36. ھاك تۆمۈر تۇمشۇق، قارا بەل تۆمۈرتۇمشۇق 

37. ئالتۇن ئاق مۈرە تۆمۈرتۇمشۇق،

38. قارا بويۇن قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، يوللۇق قوۋۇز تۆمۈر تۇمشۇق 

39.  شىمالىي قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، سېرىق، يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق

40. ئوتلاق قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، سېرىق بوغۇز تۆمۈر تۇمشۇق 

41. سېرىق قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، بوغما تۆمۈر تۇمشۇق  

42. كۇبا قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، لىتاكولار تۆمۈر تۇمشۇق  

43. يېشىل داغ قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق 

44. ئالتۇن كۆكرەك  قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، ئېگىز تۆمۈر تۇمشۇق 

45. چىلى  قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، قوڭۇر قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق 

46 داغ كۆكرەك قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، ئاق قۇيرۇق جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

47. ئاندېس قاناتلىق تۆمۈر تۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

48. سىندى تۆمۈر تۇمشۇق، ساپ كۆكرەك جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

49. قوڭۇر سوممى تۆمۈر تۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى كاشتان 

50. دارجېلىنگدا تۆمۈر تۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن ئاق داغ تۆمۈر تۇمشۇقى 

51. ھىمالايا جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى، چىپار تۆمۈرتۇمشۇق 

52. پاپا تۆمۈر تۇمشۇق، خۇي جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

53. سېرىق قوڭۇر تۇمشۇق تۆمۈرتۇمشۇق،چاي رەڭ جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى

54. فىلىپپىن تۆمۈر تۇمشۇق، دات بويۇن جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

55. سۇندا كۈل رەڭ تۆمۈر تۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

56. داغ جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى، بېغىر رەڭ باش تۆمۈر تۇمشۇق 

57. قوڭۇر دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق، لاپلاس جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

58. سۈرىيە تۆمۈر تۇمشۇق، بېغىر رەڭ جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

59. سېلېبېس تۆمۈر تۇمشۇق، ئۇچلۇق جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

60. سېرىق دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن ئالا - چىپار تۆمۈر تۇمشۇقى 

61. كىچىك كۈل رەڭ تۆمۈر تۇمشۇق، قارا چىپار تۆمۈر تۇمشۇق 

62. ئانگستروم جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى، سۇس يېشىل تۆمۈرتۇمشۇق 

63. سۇس قىزىل تۆمۈر تۇمشۇق، ئاۋرى جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

64. گابون تۆمۈر تۇمشۇق، جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

65. كۈل رەڭ تۆمۈر تۇمشۇق، بېغىر رەڭ تۆش جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

66. ئافرىقا كۈل رەڭ تۆمۈر تۇمشۇق، ئېكۋادور جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

67. ئەي تۆمۈر تۇمشۇق، ئاق قورساق جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

68. تەڭگىسىمان داغلىق جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

69.  ئالا تۆمۈر تۇمشۇق، داغ كۆكرەك جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

70. ئوت قورساق تۆمۈرتۇمشۇق، ئۇششاق داغ جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

71. كۈل رەڭ باش تۆمۈر تۇمشۇق، قوڭۇر باشلاپ جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى 

72. بىرازىلىيە جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى، سكرىيابىن تۆمۈر تۇمشۇق 

73. ئالتۇن تاج تۆمۈر تۇمشۇق، ياپونىيە يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

74. شياۋجىن مۈرە تۆمۈرتۇمشۇق، كۈل رەڭ باش تۆمۈر تۇمشۇق 

75. سېرىق دۈمبىلىك ئۈچ بارماقلىق تۆمۈر تۇمشۇق، يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق سېرىق باش 

76. يېشىل دۈمبىلىك يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق، ئۈچ بارماقلىق تۆمۈر تۇمشۇق قارا باش

77. ھىمالايا تېغى ئۈچ بارماقلىق تۆمۈر تۇمشۇق، چوڭ سېرىق باش تۆمۈر تۇمشۇق 

78. ئالا بويۇن يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق، دۇبۇلغا تۆمۈر تۇمشۇق 

79. بىخەتەر ئارال تۆمۈر تۇمشۇق، جىيەكلىك قىزىل يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

80. ئاق قورساق قارا تۆمۈرتۇمشۇق، قىزىل قاناتلىق يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

81. ئىنچىكە يوللۇق قارا تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل بويۇن يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

82. يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق، تەڭگىسىمان قورساق قارا تۆمۈر تۇمشۇق 

83. شىمالىي ئامېرىكا قارا تۆمۈر تۇمشۇق، لېيگ يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

84. جەنۇبىي ئامېرىكا قارا تۆمۈر تۇمشۇق،  يوللۇق تۇمشۇق تۆمۈر 

85. كۆك ياغلىق  تۆمۈر تۇمشۇق، بامبۇك يېشىل تۆمۈرتۇمشۇق 

86. بامبۇك تۆمۈر تۇمشۇق، قورساق يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق

87. گۈل تۆمۈر تۇمشۇق، تەڭگىسىمان كېكىردەك يېشىل تۆمۈر تۇمشۇق 

88. قارا تاجىلىق تۆمۈر تۇمشۇق، قىزغۇچ سېرىق دۈمبىلىك تۆمۈرتۇمشۇق 

89. كۈل رەڭ ، سېرىق ، تۆمۈر تۇمشۇق، ئوكىناۋا تۆمۈر تۇمشۇق 

90. قىزىل پوكان چۈمۈلىخور تۆمۈرتۇمشۇق، قوڭۇر تۆمۈر تۇمشۇق 

91. ئافرىقا جۇڭگو پىكۇمىن تۆمۈر تۇمشۇقى، چۈمۈلىخور تۆمۈرتۇمشۇق 

92. قارا قوڭۇر چىپار تۆمۈر تۇمشۇق، ئاق قوڭۇر تۆمۈر تۇمشۇق 

93. سېرىق بەل چىپار تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل بويۇن شىرنىخور تۆمۈرتۇمشۇق 

94. سېرىق بويۇن چىپار تۆمۈر تۇمشۇق، قىزىل پوكان شىرنىخور تۆمۈر تۇمشۇق  

95. سوممى تۆمۈر تۇمشۇق، ۋىلزون شىرنىخور تۆمۈر تۇمشۇقى قاتارلىقلار بار.

تۆمۈر تۇمشۇق ئىقتىدارى ئىنتايىن يۇقىرى بولغان ھاشارات تۇتقۇچى، ئۇنىڭ ئاغزى قاتتىق ھەم ئۇچلۇق بولۇپ، ئۇنىڭ ئىنچىكە، ئۇزۇن ھەم يۇمشاق، ئۇزۇن چىقىرالايدۇ، يەنە بىر جۈپ ئۇزۇن تىل بۇرجەكلىك سۆڭىكى، باش سۆڭىكىنىڭ سىرتىنى چۆرىدەپ، ئالاھىدە پۇرژىنا رولىنى ئوينايدۇ، تىل سۆڭەك بۇلۇڭلۇق ئەگرى - بۈگرى كېڭىيىدۇ، بۇنىڭ بىلەن تىلىنى ئەركىن بولىدۇ، تىل ئۇچى مۈڭگۈزلەشكەن، رەتلىك تەتۈر ئىلمەك ۋە شىلىمشىق سۇيۇقلۇق بار، دەرەخ غولىدىكى ھاشارات ۋە لىچىنكا بۇلۇتنى ئىلىپ يىغىش ناھايىتى ماس كېلىدۇ. ئەگەر دەرەخ غولى مەلۇم جايدا قۇرت بارلىقىنى بىلگەن ھامان، شۇ دەرەخكە مەھكەم ئېسىلىپ، بېشى ۋە تۇمشۇقى بىلەن دەرەخ غولىنى ئالدى بىلەن قوۋزىقى چوقۇپ ئەسكى، زىيانداش ھاشاراتلارنى تىلى ئارقىلىق بىر - بىرلەپ ئىلىپ چىقىپ يەيدۇ، قۇرت تۇخۇمىنى شىلىمشىق سۇيۇقلۇقى بىلەن يبپىشتۇرۇپ چىقىدۇ. ئۇلار ئادەتتە پۈتۈن دەرەخ بولغان كىچىك قاپلىق قۇرۇت ئۈزۈل - كېسىل يوقىتىپ، ئاندىن يۆتكىلىپ يەنە بىر تۈپ دەرەختە تۇتىدۇ، ھاشارات زىيىنى ئېغىر بولغان دەرەخكە ئۇچىرىسا ، بۇ بىر تۈپ دەرەخكە ئۇدا نەچچە كۈن كېتىدۇ، تاكى پۈتۈنلەي زىيانداش ھاشاراتنى تازىلاپ بولغىچە تۇرىدۇ.

تۆمۈر تۇمشۇق چوقۇپ يەيدىغان زىيانداش ھاشاراتلار ئورمانلىقتا ۋە قالقان قاناتلىقلار ئەترىتىدىكى ھاشاراتلارنىڭ خارتۇملۇق قوڭغۇزى، ساختا بوڭبوڭ قوڭغۇز، ئۇزۇن بۇرۇتلۇق قوڭغۇز لىچىنكىسى، مايقوڭغۇز، تەڭگە قاناتلىقلار ئەترىتى بولغان پەرۋانە، كۈيە پەرۋانىسى، ۋە گۈللۈك ئوسۇرغاق قوڭغۇزى، سېسىق چېرېپاشكا، سېرىق چېكەتكە، چۈمۈلە، مايقوڭغۇز لىچىنكىسى، ئۇزۇن بۇرۇتلۇق قوڭغۇز لىچىنكىسى، مايقوڭغۇز لىچىنكىسى، ئاق چۈمۈلىسى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

تۆمۈر تۇمشۇق ئاساسلىقى ياۋروپا - ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقى ۋە ئافرىقىنىڭ شىمالىي، پۈتكۈل ياۋروپا ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، شىمالىي تىروپىك سىزىقىنىڭ شىمالىدىكى ئافرىقا رايونى، ئەرەب يېرىم ئارىلى ۋە ھىمالايا تېغى توغرىسىغا كېسىلگەن تاغ تىزمىلىرى - مىنشەن - چىنلىڭ - خۇەيخې دەرياسىنىڭ شىمالىدىكى ئاسىيا رايونىنى قاپلىغان. ھىندى ئوكيان، ماداغاسقار تاقىم ئارىلى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئاراللارغا ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئافرىقىنىڭ ئوتتۇرا، جەنۇبىي، جۈملىدىن ئەرەب يېرىم ئارىلىنىڭ جەنۇبى، سەھرايى كەبىر قۇملۇقى ( شىمالىي تروپىك سىزىقىنىڭ جەنۇبىدىكى پۈتكۈل ئافرىقا چوڭ قۇرۇقلۇقى).

ھىندىچىنى يېرىم ئارىلى ۋە جۇڭگونىڭ شەرقىي جەنۇب دېڭىز بويى رايونلىرى، بىرما ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ۋيېتنام، لائوس، كامبودژا، تايلاند جۇڭگونىڭ شەرقى جەنۇبتىكى دېڭىز بويى رايونلىرى، شياڭگاڭ، خەينەن. تىنچ ئوكيان ئاراللىرى، جۇڭگونىڭ تەيۋەن ئۆلكىسى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، دۇڭشا تاقىم ئاراللىرى، شىشا تاقىم ئاراللىرى، جۇڭشا تاقىم ئاراللىرى، نەنشا تاقىم ئاراللىرى شۇنداقلا فىلىپپىن، برۇنېي، مالايسىيا، سىنگاپور، ھىندونېزىيەنىڭ سۇماترا، ياۋا ئارىلى ۋە پاپۇئا يېڭى گۋىنىيىسى.

تارقىلىش دائىرىسىۋاللاس رايونى، بۇ ئەنئەنىۋى ۋاللاس لىنىيىسى ( مىندانائو ئارىلى شەرق دېڭىز ئارقىلىق چېڭدۇدىن بالى ئارىلىغىچە بىلەن ئوتتۇرىسىدىكى شەرقىدە پاپۇئا يېڭى گۋىنىيىسى غەربىدىكى رايونلارنى)، ھىندونېزىيەنىڭ سۇلاۋېسى ئارىلى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ( مالۇكۇ تاقىم ئاراللىرى )، شەرقىي تىمور قاتارلىق ئاراللىرى بار . ھىندىستان سۇب چوڭ قۇرۇقلۇقىدىن ۋە جۇڭگونىڭ غەربىي جەنۇب رايونلىرىدا ، ھىندىستان ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بېنگال، بۇتان، سىككىم، نىپال، پاكىستان دەن، سرىلانكا، مالدىۋ، جۇڭگو شىزاڭنىڭ شەرقىي جەنۇبىي رايونىغا قاتارلىقلار بار.

شىمالىي ئامېرىكا رايونىدا، ئامېرىكا ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، كانادا، گېرنلاندىيە، بېرمۇدا تاقىم ئارىلى، ساينت پىئېر ۋە مىكېلون تاقىم ئاراللىرى ۋە مېكسىكا چېگرىسى ئىچىدىكى شىمالىي ئامېرىكا ۋە ئوتتۇرا ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى ئۆتكۈنچى بەلۋاغ. ئوتتۇرا ئامرېكا، ئورنى شىمالىي ئامېرىكا بىلەن جەنۇبىي ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى ، گۋاتېمالا ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بېرىكات، گوندۇراس، سالۋادور، نىكاراگۇئا، كوستارىكا، پاناما، باھاما، كۇبا، گايتى، يامايكا، دومىنىكا، ئانتىگۇئا ۋە باربۇدا، سايىنت ۋىنسېنت ۋە گىرېنادىنېس، سايىنت لۇسىيە، باربادوس، گرېنادا، ترىنىداد ۋە توباگو قاتارلىق دۆلەتلەر ۋە رايونلار. جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسى، كولومبىيە ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ۋېنېسۇئېلا، گۋىئانا، سۇرىنام، ئېكۋاتور، پېرو، بولىۋىيە، پاراگۋاي، برازىلىيە، چىلى، ئارگېنتىنا، ئۇرۇگۋاي ۋە فالكلاند تاقىم ئارىلى، مالۋىناس تاقىم ئاراللىرى قاتارلىق جايلارغا تارقالغان.

دۇنيا تەبىئەتنى قوغداش ئىتتىپاقى «  2012 - يىلى يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان تۈرلەر قىزىل تىزىملىك»كە كىرگۈزۈلگەن. 

ئۈچ خىل: ئىنتايىن خەتەرلىكى (CR)، ئاسان خەتەرگە يولۇقىدىغىنى ( VU)، خەتەرگە يېقىن (NT).^[0]