شىنيۇ سىياسىي ئۆزگىرىشى

شيەنفېڭ خان دەۋرىدە يېچىنۋاڭ زەيتەن، جېڭچىنۋاڭ دۇەن خۇا ۋە چوڭ ئۆلىما نوپۇس پىرقىسىنىڭ دىۋانبېگى سۇ شۇن قاتارلىقلار ئەمەلىي ھوقۇقنى ئىگىلىۋېلىپ، گۇڭچىنۋاڭ يىشىن قاتارلىقلار بىلەن پۇت تېپىشتى. 1861-يىل 8-ئاينىڭ 22-كۈنى شيەنفېڭ خان رېخې(بۈگۈنكى چېڭدې) دا كېسەل بىلەن ئۆلدى. زەيتەن، دۇەن خۇا، سۇ شۇن ۋە شىغاۋۇل پىرقىسىنىڭ ۋەزىرى جىڭشۇ، شۇنداقلا ھەربىي ئىشلار ۋازارىتىنىڭ ۋەزىرلىرىدىن مويىڭ، كۇاڭ يۈەن، دۇ خەن، جياۋ يۇيىڭ قاتارلىق سەككىز كىشى «ھاكىمىيەت ئىشلىرىغا ياردەملەشكۈچى» دېگەن نام بىلەن گۆدەك ۋەلىئەھد زەيچۈننى تەختكە چىقىرىپ نائىبلىق قىلدى. كېلەر يىلى يىلنامىنى چىشاڭ دەپ ئۆزگەرتىشنى بېكىتتى. زەيچۈننىڭ ئۆز ئانىسى يىخې نارا خان ئايىملىقتىن خان ئانىسى مەرتىۋىسىگە كۆتۈرۈلۈپ «سىشى تەيخۇ» دېگەن ھۆرمەت نامىغا ئېرىشتى. سىشى ئەڭ ئالىي ھۆكۈمرانلىق ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن، باشقىلارغا، خان ئانىسىنىڭ «پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈشى» نى تەلەپ قىلىش توغرىسىدا كۆرسەتمە بەرگەندە، زەيتەن، دۇەن خۇا، سۇ شۇن قاتارلىقلارنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىدى. ئۇ يەنە شەرقىي ئوردىدىكى سىئەن خان ئانىسىنى سەككىز نائىب ۋەزىر بىلەن ھوقۇق تالىشىشقا كۈشكۈرتتى ھەمدە ئاستىرتىن بېيجىڭدىكى گۇڭچىنۋاڭ يىشىن بىلەن تىل بىرىكتۈرۈۋالدى. 9-ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا چەت ئەل كۈچلىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن يىشىن سەككىز نائىب ۋەزىرنىڭ قاتتىق توسۇشىغا قارىماستىن رېخېغا كېلىپ ئىككى خان ئانىسى بىلەن سىياسىي ئۆزگىرىش قىلىشنى مەخپىي پىلانلاپ، دەرھال بېيجىڭغا قايتىپ ئورۇنلاشتۇرۇشقا كىرىشتى. يىشىن بېيجىڭدا ئوردا ئۆلىماسى جيا جېن، جۇ زۇپېي، نوپۇس پىرقىسىنىڭ ۋەزىرى شېن جاۋلىن، زىندان پىرقىسىنىڭ ۋەزىرى جاۋ گۇاڭ، شۇنداقلا ئەمەلىي ھەربىي كۈچكە ئىگە سىڭگى لىنچىن، شېڭ باۋ قاتارلىقلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى. 12-ئاينىڭ 26-كۈنى ئىككى خان ئانىسى پادىشاھ زەيچۈننى ئېلىپ پايتەختكە قايتتى. سۇ شۇن قاتارلىقلار شيەنفېڭ خاننىڭ ئاخىرەتلىك ئىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلىپ ئارقىدىن يولغا چىقتى. 11-ئاينىڭ 1-كۈنى سىشى بېيجىڭغا كېلىپ، دەرھال يىشىن ۋە باشقا ئىشەنچلىك يېقىن ۋەزىرلىرىنى چاقىرىپ كۆرۈشتى. ئەتىسىلا سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغاپ، زەيتەن قاتارلىق سەككىز نائىب ۋەزىرنىڭ ھوقۇقىنى ئېلىپ تاشلىدى. بىرنەچچە كۈندىن كېيىن زەيتەن، دۇەن خۇا، سۇ شۇن قاتارلىقلارنى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىپ، قالغان بەش ۋەزىرنىڭ خىزمىتىنى بىكار قىلدى ياكى چېگرىغا سۈرگۈن قىلدى. يىلنامىنى «چىشاڭ» دىن «تۇڭجى» غا ئۆزگەرتىپ، يىشىننى نائىب شاھ قىلىپ تەيىنلەپ، قوشۇمچە ھەربىي ئىشلارنى ۋە زۇڭلى يامۇلىنى باشقۇرۇشقا قويدى. ئىككى خان ئانىسى پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ ھاكىمىيەت يۈرگۈزدى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن سىشى تەيخۇ چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئەڭ ئالىي ھۆكۈمرانلىق ھوقۇقىنى 40 نەچچە يىل ئىگىلىدى.

1861 - يىلى 10 - ئايدا، يىشىننى نائىپ كۆپ قېتىم ئىلتىماس ئارقىلىق، ئاندىن « ئۇرۇق » دېگەن نام بىلەن رېخې كېلىپ چىققان. ھەممە يەردە پادىشاھقا  يىغلاپ تەزىيە بىلدۈردى، نەزىردىن كېيىن، ئىككى خانىش سالامغا كىردى، ۋە ئىككى خانىش مەخپىي ئۇزاققىچە سۆھبەت قىلدى، ئەڭ ئاخىرقى قارار بېيجىڭدا سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغىغان. يىشىننى بېيجىڭغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، بېيجىڭدا تۇرۇپ، تيەنجىن ئەتراپىدىكى ھەربىي ھوقۇقنى ئىگىلەپ، لەشكىرىي پىرقىنىڭ يانداش بېگى غەلىبە قىلىشقا تەييارلىق قىلىپ، سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغىغان. 

 بۇ قېتىمقى ئۆزگەرتىشتە، بىر قېتىملىق ئەڭ يۇقىرى ھۆكۈمرانلىق گۇرۇھى ئىچىدىكى ھاكىمىيەت تالىشىش چوڭ ئوردا سىياسىي ئۆزگىرىشى، لېكىن سىياسىي ئۆزگىرىش بولغاندا سۇ شۇن قاتارلىقلارنىڭ « تىنچلىق ئەھدىنامىسى » نى ياخشى كۆڭۈل قويماسلىق جىنايەتكە ۋە سىياسىي ئۆزگىرىشىدىن كېيىن فامىلىسى يېخېنارا بولۇپ، يىشىننى نائىپ قاتارلىقلار چەت ئەل تاجاۋۇزچىلىرىغا قارشى پوزىتسىيە قارىغاندا، ئۇ يەنە چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى يېرىم ھاكىمىيەت ئۆزگىرىشى.

شۇندىن باشلاپ، سىشى تەيخۇ جۇڭگو ۋە چەت ئەل ئەكسىيەتچى كۈچلىرى تىل بىرىكتۈرۈپ مەھسۇلى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇلارنىڭ ۋەكىللىرى، يېرىم مۇستەملىكە جۇڭگونىڭ 47 يىللىق جىنايىتى ھۆكۈمرانلىقى ئېلىپ باردى. ئۇ تەختكە چىققان بىرىنچى قېتىملىق قاتىللىق جىنايىتى، « دېبىت شى »دىن  ياردەم سورىدى، ۋە چەت ئەل تاجاۋۇزچىلىرىغا ئورتاق قانلىق تۈردە باستۇرغان داڭلىق تەيپىڭ تيەنگو ھەرىكىتى. جۇڭگو تارىخىدا نۇرغۇن تەڭسىز شەرتنامىلەر ئىمزالانغان. مەسىلەن، ئەنگلىيە « يەنتەي شەرتنامىسى »، « جۇڭگو - فرانسىيە يېڭى شەرتنامىسى »، ياپونىيە « سمونوسېكى شەرتنامىسى »، « جۇڭگو _ روسىيە مەخپىي شەرتنامىسى »، « شىنچۇ شەرتنامىسى » قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ئىمزالىغان. ئۇنىڭ ھاكىمىيەت ۋە ھۆكۈمرانلىقى، يېقىنقى زاماندا جۇڭگونى پۈتمەس - تۈگىمەس خورلۇققا قويدى. ^[0]