ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىشى

14-ئەسىردە ياۋروپا ئەللىرىدىكى يېڭىدىن باش كۆتۈرگەن بۇرژۇئازىيە كۈچىنىڭ زورىيىشىغا ئەگىشىپ، سىياسىي، مەدەنىيەت جەھەتتە ھوقۇق تەلەپ قىلىشقا باشلىغان. يېڭىدىن باش كۆتۈرگەن بۇرژۇئازىيە ئىچىدىكى ئىلغار زىيالىيلار چىرىك چېركاۋ ئىلاھشۇناسلىقىغا قارشى كۆرەش قىلغان، بۇنىڭ بىلەن بىر قېتىملىق يېڭى ئىدىيە، يېڭى مەدەنىيەت ھەرىكىتى مەيدانغا كەلگەن، تارىختا بۇ ‹‹ ئەدەبىيات سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەرىكىتى ›› ياۋروپا تارىخىدىكى بىر قېتىملىق كۆلىمى زور بولغان ئىدىيە بىلەن مەدەنىيەتنى ئازاد قىلىش ھەرىكىتى بولۇپ، ئۇ ياۋروپا جەمىئىيىتىنىڭ تەرەققىياتى، مەدەنىيەتنىڭ ئىلگىرلىشىگە زور تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ مەزگىلدە ئەدەبىيات -سەنئەت قاتارلىق ساھەلەردە دۇنياغا تەسىر كۆرسەتكەن پىر ئۇستازلار مەيدانغا كەلگەن، دانتې، داۋېىچى، راففائېل قاتارلىقلار مەڭگۈ چاقناپ تۇرىدىغان يۇلتۇزلاردۇر. 

گۇمانىزملىق روھىغا، ئىنسانپەرۋەرلىك روھىنىڭ يادروسى ئىلاھنى ئەمەس ئادەمنى مەركەز  قىلىپ چوقۇم ئادەمنىڭ قىممىتى ۋە ئىززەتىنى ئوتتۇرىغا قويغان. كىشىلىك ھاياتنىڭ مەقسىتى تەشەببۇسنى قوغلىشىپ، رېئال تۇرمۇشتىكى بەختنى تەشەببۇس قىلىپ، شەخسىي ئازادلىق، نادانلىق - خۇراپاتلىققا قارشى تۇرۇش ئىلاھىيەت ئىدىيەسى، ئادەمنىڭ رېئال تۇرمۇشنىڭ ياراتقۇچىسى ۋە ئىگىسى دەپ قارايدۇ. 

دانتې ( ئىتالىيە ) . ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئەڭ ئاخىرقى شائىر دەپ تەرىپلەنگەن، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە يېڭى دەۋردىكى ئەڭ دەسلەپكى شائىر. ئۇ ئىجاد قىلغان « ئىلاھ كومېدىيىسى » داستانىدا، ئېنىق ئىپادىلەش، ئۆزىنىڭ كاتولىك دىنى جەمئىيىتى بىزار قىلىدۇ دەپ ئالدى بىلەن دىنىي جەمئىيەتنى تەنقىد قىلغان. 

داۋىنچى ( ئىتالىيە ) . ئۇ سەنئەت ئىجادىيىتى ۋە ئىلمىي ئىزدىنىشنى بىرلەشتۈرۈپ، نۇرغۇن گۈزەل، جانلىق پېرسوناژلار ئوبرازىنى ئىجادقىلغان ھەمدە گۇمانىزملىق روھىنى تولۇق نامايان قىلغان، ۋەكىللىك ئەسەرلىرىدىن « ئاخىرقى كەچلىك غىزا »، " موننالىزانى ". 

شېكېسپېر ( ئەنگىلىيە ) .  ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدىكى بىر ئەدەبىيات ساھەسىدىكىلەرنىڭ پېشۋاسى، ئۇ ئۆمرىدە نەچچە قىسىم سەھنە ئەسىرى ۋە نۇرغۇن كىشىگە ھۇزۇر بېغىشلايدىغان شېئىرلارنى يازغان. بۇ ئەسەرلەر چوڭقۇر تەنقىد قىلىنغان، فېئوداللىق ئەخلاق قارىشى ۋە ئىجتىمائىي ئادەت، گۇمانىزملىق روھىنى مەركەزلىك گەۋدىلەندۈرۈپ بەرگەن.

1. ماددىي ئاساس. ئوتتۇرا ئەسىردىكى ياۋروپادا، سودا مەركىزىگە مەركەزلەشكەن ئوتتۇرا دېڭىز بويىدا ئىتالىيە كاپىتالىزم بىخلىرى ئەڭ بالدۇر پەيدا بولغان، بۇرژۇئا ئۈمىد دىنىي ئىلاھىيەت ئاسارىتىدىن بۆسۈپ ئۆتۈش. سودا شەھەرنىڭ گۈللىنىشى، قول سانائەت ئىشخانىلىرى تەرەققىي قىلىپ، ئىقتىساد گۈللەنگەن. 

2. مەدەنىيەت ئاساسى. نۇرغۇن قەدىمكى يۇنان، قەدىمكى رىم مەدەنىيەت كىلاسسىكلىرى شەرقىي رىم، ئىتالىيەگە تارقىلىپ كەتكەن. 

3. سىنىپىي ئاساس. يېڭىدىن گۈللىنىۋاتقان بۇرژۇئازىيە سىنىپى زورايغان. 

4. ئىختىساسلىقلار ئەۋزەللىكى. 14-ئەسىردىن 17-ئەسىرگىچە  − ( ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدە ) ئىتالىيىلىك تالانتلىق كىشىلەر بىر جايغا  توپلانغان. 

5. جۇغراپىيىلىك ئورۇن. ئىتالىيە نىسپىي شەرققە يانداش، شەرق مەدەنىيىتىنى بىر قەدەر بالدۇر قوبۇل قىلغان. ( قەغەزچىلىك تېخنىكىسى ، مەتبەئە تېخنىكىسى )  

6.  پىلىك. چۇما كېسىلى ياۋروپاغا كەڭ تارقالغان مەزگىل. 

7. سەۋەب. دىنىي جەمئىيەت كىشىلەرنىڭ ئىدىيىسىنى قاتتىق كونترول قىلىپ، بۇرژۇئازىيە بىلەن پۇقرالارنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىغان. 

ئاساسلىق رولى

1.  ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش تارىختا تۇنجى قېتىم بۇرژۇئا ئىدىيە ئازادلىق ھەرىكىتى 

2. دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرگەن، خەلىقنىڭ ئويغىنىشىغا تۇرۇتكە بولغان، كاپىتالىزىمنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئىدىيە، مەدەنىيەتتە تەييارلىق قىلغان. 

3. بۇرژۇئا ئىنقىلابى ئۈچۈن ئىدىيە جەھەتتە سەپەرۋەرلىك ۋە تەييارلىق قىلغان.

كاپىتالنىڭ دەسلەپكى جۇغلىنىشى : ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەرىكىتى بولۇش سۈپىتى بىلەن بىر مەيدان يېڭىدىن گۈللەنگەن بۇرژۇئازىيە مەدەنىيىتىنىڭ ئىدىيە ئازادلىق ھەرىكىتى ئەۋج ئالدۇرۇپ، تارقىلىش جەريانىدا دەسلەپكى كاپىتالىزم بىخلىرىنى تەرەققىيات ئۈچۈن مۇستەھكەم ئاساس سالغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا دەسلەپكى مەزگىلدىكى بۇرژۇئا ئىپتىدائىي بايلىق توپلىغان. 

ئىزدىنىش ۋە بايقاش : ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەرىكىتىدە ئەنئەنىۋى فېئودال ئىلاھىيەت ئاسارىتىدىن ئاستا - ئاستا ئازاد بولغان، كىشلەر دىنىي تونى ئاستىدا ئاستا - ئاستا ئىزدىنىپ، ئادەمنىڭ قىممىتى، ئادەم بولۇش سۈپىتى بىلەن فېئوداللار ۋە دىنىي ئاساسىي جىسمانىي بېقىندىلىق ۋە روھىي بېقىنىش ئاسارىتىدىن قۇتۇلۇپ يېڭى دەۋر ئاچتى. 

سەلبىي تەسىرى : ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەرىكىتى تارقىلىش جەريانىدا، چۈنكى ھەددىدىن ئارتۇق تەكىتلەپ، ئادەمنىڭ قىممىتى، تارقىلىش ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ئۆزىنىڭ شەخسىي قارا نىيەتلەر كېڭىيىش كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ماددىي ھۇزۇر ۋە ئىسراپچىلىق يامراپ كەتتى، بىر قاتار سەلبىي تەسىر كۆرسىتىدۇ.   ^[0]