كاشتان

كاشتان، يەنە بىر ئىسمى كاشتان ياڭىقى، توشقان ياڭىقى، كاشتان دەرىخى، دۇب دەرىخى ئائىلىسى كاشتان ئۇرۇقدىشىدىكى ئۆسۈملۈك، ئەسلىي ماكانى جۇڭگو بولۇپ، ۋيېتنام، تەيۋەن ۋە جۇڭگو چوڭ قۇرۇقلۇقى رايونلارغا تارقالغان، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 370 ~ 2800 مېتىر بولغان رايونلاردا ئۆسىدۇ، تاغلىق جايلاردا كۆپ كۆرۈلىدۇ، سۈنئىي ئۇسۇلدا ئۆستۈرۈش كەڭ كۆلەملەشكەن. كاشتاننىڭ ئوزۇقلۇق تەركىبى مول، ۋىتامىن C نىڭ مىقدارى پەمىدۇرنىڭكىدىن يۇقىرى، شۇنداقلا ئالمىغا قارىغاندا نەچچە ھەسسە يۇقىرى. كاشتان تەركىبىدىكى مىنېرال ماددىلار ناھايىتى ئومۇميۈزلۈك بولۇپ، كالىي ، سىنىك، تۆمۈر قاتارلىقلار بار. گەرچە ئوزۇقلۇق مىقدارى ئورمان ياڭىقىنىڭكىدەك يۇقىرى بولسىمۇ، لېكىن يەنىلا ئالما قاتارلىق مېۋىلەرگە قارىغاندا خېلىلا يۇقىرى، بولۇپمۇ تەركىبىدىكى كالىي مىقدارى ئالمىغا قارىغاندا ئۈچ ھەسسە يۇقىرى بولىدۇ.

كاشتان دۇب دەرىخى ئائىلىسى كاشتان ئۇرۇقدىشى بۇك دەرىخى ئائىلىسىدىكى دەرەخ ياكى چاتقاللارنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشى. 

دۆلىتىمىزدە ئادەتتە مۇنداق ئىككى خىلغا ئايرىلغان: ياۋا كاشتان ۋە نەسلى خىللاشتۇرۇلغان كاشتان. ئېلىمىزنىڭ ئومۇميۈزلۈك تېرىلغىنى نەسلى خىللاشتۇرۇلغان كاشتان بولۇپ، چوڭ، تاتلىق، كېسەلگە قارشى تۇرۇشچانلىقى كۈچلۈك، ئبلىمىز تەرىپىدىن كەڭ دائىرىدە تېرىلىدۇ.

ياۋا كاشتان شىمالىي يېرىم شاردىكى مۆتىدىل بەلباغ رايونلىرىغا تارقالغان، كۆپ قىسىم كاشتان دەرىخىنىڭ ئېگىزلىكى 20 ~ 40 مېتىر، ئۈجمە ئۇرۇقدىشىغا كىرىدىغان يوپۇرماق تاشلايدىغان دەرەخ، پەقەت ئاز ساندىكىسى چاتقال. قاتتىق شاكاللىق مېۋىسىنى يېگىلى بولىدۇ، كاشتان دەرەخىنىڭ يوپۇرمىقى ھەر خىل بولۇپ ئاددىي يوپۇرماق، ئېللىپىسسىمان ياكى سوزۇق ئېللىپىسسىمان شەكىلدە، ئۇزۇنلىقى 10 ~ 30 سانتىمېتىر، كەڭلىكى 4 ~ 10 سانتىمېتىر، گىرۋىكىدە تىكەنگە ئوخشاش تۈكلىرى بار. ئانىلىق-ئاتىلىقى بىر تۈپتە، ئاتىلىق چېچىكى تىك پوتلىسىمان گۈل رېتىنى شەكىللەندۈرگەن، ئانىلىق گۈلى يالغۇز ياكى بىر نەچچە تال گۈل بىر ئومۇمىي ئورىغۇچى يوپۇرماق ئىچىدە.

قاتتىق شاكىلى مېۋىسىنى ئوراپ، ئۇچلۇق تىكەنلىك ئومۇمىي ئورىغۇچى يوپۇرماق ئىچىدە زىچ ئۆسكەن، ئومۇمىي ئورىغۇچى يوپۇرمىقىنىڭ دىئامېتىرى 5 ~ 11 سانتىمېتىر، ئومۇمىي ئورىغۇچى يوپۇرمىقىنىڭ ئىچىدە 1 ~ 7 بىر قاتتىق شاكاللىق مېۋە بار. چېچەكلەش مەزگىلى 5 ~ 6-ئاي، 9 ~ 10-ئاي. 

كاشتان، يوپۇرماق تاشلايدىغان غوللۇق دەرەخ، ئېگىزلىكى 20 ～ 15 مېتىردىن يۇقىرى. قوۋزۇقى قېنىق كۈلرەڭدە بولىدۇ، كىچىك شاخلىق، تىۋىتلىق قىسقا تۈكچىلىرى بار ياكى تارقاق ھالەتتە ئۆسىدۇ، ئۇچ بىخى يوق، يوپۇرماقلىرى نۆۋەتلىشىپ ئۆسىدۇ، تۇخۇمسىمان ئېللىپىس ياكى ئۇزۇن ئېللىپسسىمان تېمىنە شەكىللىك، ئۇزۇنلىقى 8 ~ 18 سانتىمېتىر، كەڭلىكى 4 ~ 7 سانتىمېتىر، ئالدى تەرىپى تەدىرىجى تارايغان، تۈۋى يۇمىلاق ياكى كەڭرى شىنا شەكىللىك، گىرۋەكلىرى ھەرە چىشلىق بولىدۇ، تۆۋەندە كۈل رەڭ ئاق رەڭلىك يۇلتۇزسىمان قىسقا تىۋىت ياكى ئۇزۇن تىۋىتى بولىدۇ، يان تومۇرى 10 ~ 18 جۇپ، ئوتتۇرا تومىرىدا تۈكى بار، يوپۇرماق سېپىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 1 ~ 1.5 سانتىمېتىر، تۈكلۈك، يوپۇرماقلىرى بالدۇر تۆكۈلىدۇ.

ئاتىلىق-ئانىلىقى

گۈلى بىر جىنسلىق گۈل بولۇپ، ئاتىلىق ۋە ئانىلىقلىرى بىر تۈپتە ئۆسىدۇ، ئاتىلىق گۈل رېتى باشاقسىمان، تىك، ئۇزۇنلىقى 20 ~ 15 سانتىمېتىر، ئاتىلىق گۈل كاسىسى ئالتىگە يېرىلىدۇ، ئاتىلىقى 12 ~ 10 تال، ئانىلىق گۈل شاخلىرى ئۈستۈنكى قىسىمى ئاتىلىق گۈل رېتى تۈۋىدە، 3 تال گۈل بىر  تىكىنى بار ئومۇمىي ئورىغۇچى يوپۇرماق ئىچىدە. ئانىلىق گۈل چىنىسى ئالتىگە يېرىلىدۇ، ئۇرۇقدان ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، 6 چاڭدىنى بار، ھەربىر چاڭداندا 1 ~ 2 دانە تۆرەلمە تۈگۈنى بولىدۇ، پەقەت بىر تاللا يېتىلىدۇ، تۈۋرۈك چوققىسىدا، نۇقتىسىمان بولىدۇ.

مىۋىسى

مىۋىسى دۇب شار شەكلىدە، دىئامېتىرى 3 ～ 5 سانتىمېتىر، ئىچىدە 3 ~ 2 دانە مىۋىسى بولۇپ، پىشقاندا يېرىلىپ، تۆت پارچە بولىدۇ، قاتتىق شاكاللىق مېۋىسى يېرىم شارسىمان ياكى ياپىلاق شار شەكىللىك بولۇپ، تۇتۇق قوڭۇر رەڭدە، دىئامېتىرى 3 سانتىمېتىر. چېچەكلەش مەزگىلى 5-ئاي، مېۋىلەش مەزگىلى 8 ~ 10-ئاي.

توشقان قۇلاق ئەرۋاھ ياۋا كاشتىنى، شىيىڭلوڭ كاشتىنى، شىڭتەي كاشتىنى، كەڭ شەھەر كاشتىنى، دەندۇڭ كاشتىنى، يەنسەن كاشتىنى، جېنئەن كاشتىنى، لو تىيەن كاشتىنى، چيەنشى كاشتىنى، تەنچېڭ كاشتىنى، شىنياڭ كاشتىنى، شاۋ دۇكىنى كاشتىنى، ئارچا دەرەخ كاشتىنى، سەككىز ئەجدىھا ماي كاشتىنى، ئورمان كاشتىنى، ياپونىيە كاشتىنى، ئامېرىكا كاشتىنى، مەرۋايىت كاشتان، جۇڭگو كاشتىنى، ئامېرىكا قىتئەسى ئورمان كاشتىنى، ئامېرىكا قىتئەسى پاكار كاشتىنى، ياۋروپا كاشتىنى، ئۇششاق مېۋىلىك كاشتان قاتارلىق تۈرلىرى بار.

يەر شارى

كاشتان ئۇرۇقدىشىدىكى ئۆسۈملۈكلەر شىمالىي يېرىم شاردىكى ئاسىيا، ياۋروپا، ئامېرىكا قىتئەسى ۋە ئافرىقىغا جايلاشقان. جۈملىدىن ئاساسلىق ئۆستۈرۈلىدىغان تۈرلىرى جۇڭگو نىڭ كۇەنچېڭ مانجۇ ئاپتونوم ناھىيەسى، شىڭلۇڭ ناھىيەسى، چىڭخۇاڭداۋ شەھىرى، خېبېي ئۆلكىسىنىڭ شىڭتەي ناھىيەسى، چيەنشى، شۇچىڭ ناھىيەسىدىن چىقىدۇ. 

زۇنخۇا كاشتان، ئوكيان كاشتان، يەنە ياۋروپا كاشتانى ۋە ياپونىيە كاشتانى بار. بۇنىڭ ئىچىدە كۆپ قىسمى تاغلىق شىڭلۇڭ ناھىيەسىدىكى تاغلىق جايلارغا تېرىلغان، كاشتان تاتلىقلىق دەرىجىسى ئەڭ يۇقىرى، ئۇنىڭ ئۈستىگە تەمى ئۆزگىچە، يۇمشاق بۇلىدۇ. 

جۇڭگو

خۇبېي ئۆلكىسى مەملىكەت ئىچىدە تارقالغان لوتىيەن ناھىيەسى، ۋاڭ مىڭيۈەن ماچىڭ شەھىرى، خۇاڭتۇگاڭ، خېنەن ئۆلكىسىنىڭ شاڭچىڭشىيەن، توڭبوشىيەن قاتارلىق جايلاردىنمۇ چىقىدۇ. خېبېي ئۆلكىسى شىڭتەي ناھىيەسى غەربىي رايون تەيخاڭشەن رايونلىرىدا كەڭ كۆلەمدە تېرىلىدۇ، تا ھازىرغا قەدەر يەنىلا بىر مىڭ يىللىق كاشتان دەرىخى ساقلىنىپ قالغان. 

ئامرېكا قىتئەسى 

ئامېرىكا كاشتان دەرىخى ئەسلىدە ئامېرىكىنىڭ شەرقىي قىسمىدىكى ئاساسلىق دەرەخ تۈرى بولۇپ، ھازىر ياۋروپا ۋە غەربىي ئاسىيادا كاشتان دەرىخى بار.

كاشتان ياڭاقزارلىق ئورنىنى تاللاش، سورت تاللاش، مۇۋاپىق چاڭلاشتۇرۇپ دەرىخ تەقسىملەش، مۇۋاپىق دەرىجىدە قويۇق تېرىش، مۇۋاپىق ئوغۇتلاش، سۇ قويۇش، چاتاش، مېۋە شالاڭلىتىش ۋە چاڭلاشتۇرۇش، يىغىۋېلىش ۋە ساقلاش،

كاشتان تالنى ساغلاملاشتۇرۇپ ئاشقازاننى، بۆرەكنى قۇۋۋەتلەيدۇ، سۆڭەكلەرنى چىڭىتىش، قان توختىتىش ۋە ئىششىقنى ياندۇرۇش، يۈرەكنى كۈچەيتىش رولى بار، بۆرەك زەئىپلىشىشتىن كېلىپ چىققان بەل، تىز ماغدۇرسىزلىنىش، سۈيدۈكنى كۆپەيتىپ ۋە تال ۋە ئاشقازان سوغۇقتىن ئاجىزلىشىش كەلتۈرۈپ چىقارغان سوزۇلما خاراكتېرلىك ئىچى سۈرۈش، سىرتقى قىسىم زەخىملەنگەندىن كېيىن كېلىپ چىققان سۇنۇق، قان ئۇيۇپ ئىششىپ ئاغرىش، پەي ئاغرىش قاتارلىق كېسەللىكلەرگە شىپا بولىدۇ. 

كاشتان يەنە بىر قەدەر يۇقىرى دورىلىق قىممىتىگە ئىگە، ئاساسلىقى كۆڭلى ئېلىشىش، قان قۇسماق، تەرىتىدىن قان كېلىش قاتارلىقلارغا شىپا بولىدۇ، چوڭ-كىچىكلەرنىڭ ھەممىسىگە مۇۋاپىق كىلىدۇ. كاشتان تەركىبىدە يۇمشاق يېمەكلىك تالالىرى قان شېكىرى كۆرسەتكۈچى گۈرۈچ تامىقىغا قارىغاندا تۆۋەن، پەقەت پىششىقلاپ ئىشلەش، قورۇش ۋە تەمىنى تەڭشەش جەريانىدا شېكەرنى سالسا بولىدۇ، دىئابېت كېسىلى بار كىشىلەر مۇۋاپىق مىقداردا يېسىمۇ بۇلىدۇ. 

كاشتان تەركىبىدىكى تويۇنمىغان ياغ كىسلاتاسى ۋە ۋىتامىن مول بولۇپ، يۇقىرى قان بېسىم كېسىلى، تاجىسىمان يۈرەك كېسىلى ۋە ئارتېرىيە قېتىشىش قاتارلىق كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. شېكەر، ياغ،ئاقسىل، كالتىسى، ئۇششاق تاش، كالىي قاتارلىق مىنېرال ماددىلارئىنتايىن يۇقىرى، ھەمدە ۋىتامىن 2 C ، B 1 , B قاتارلىقلارمۇ بار، بەدەننى كۈچلەندۈرۈش رولى بار. 

ھامىلىدار ئاياللار كاشتان يەپ بەرسە بەدەننى ساغلاملاشتۇرۇپ سۆڭەكنى كۈچلەندۈرىدۇ.

كاشتان بىلەن چىلان، ئەبنۇس «ئۈچ چوڭ ياغاچ غوللۇق ئاشلىق» دەپ ئاتىلىدۇ، كاشتان تەركىبىدە مول بولغان ئاقسىل، ياغ، كاربون سۇ بىرىكمىسى، كالتىسى، ئۇششاق تاش، سىنىك قاتارلىق كۆپ خىل ۋىتامىنلىق ئوزۇقلۇق تەركىبلەر مول بولۇپ، تالنى ساغلاملاشتۇرۇپ ئاشقازاننى قۇۋۋەتلەش رولى بار، بۆرەكنى قۇۋۋەتلەپ، پەيلەرنى چىڭىتىدۇ، قاننى جانلاندۇرۇپ، قان توختىتىش، ھامىلىنى قوغداش رولى بار.

ھامىلىدار ئاياللار دائىم كاشتان يەپ بەرسە، بەدەن چېنىقتۇردۇ ۋە سۆڭەكنى كۈچەيتىدۇ، داس سۆڭىكىنىڭ يېتىلىشىگە پايدىلىق، ھارغىنلىقنى تۈگىتىش رولى بار. قورۇپ پىشقان كاشتاننىڭ تەمى تاتلىق بولۇپ، تەملىك، بىر ناھايىتى ياخشى بولغان يېمەك-ئىچمەك.^[0]