زەھەرسىز يىلان

زەھەرسىز يىلان، ئۇنىڭ ئىسمىدىنلا كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، زەھىرى يوق يىلان. ئۇلارنىڭ بەدىنىدە زەھەرلىك بەز يوق، كۆپ قىسملىرى ھېچقانداق زەھەر پەيدا قىلمايدۇ. « دۆلەت جۇغراپىيىسى » ژورنىلى ستاتىستىكىغا ئاساسەن، ئىنسانلارغا مەلۇم بولغان يىلان 2500 خىلدىن ئارتۇق، بۇنىڭ ئىچىدە 1500خىلىنىڭ زەھىرى يوق، زەھەرسەز يىلان بولسا بۈگۈنگە قەدەر دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ يىلان تۈرىدىكى يىلانلار توپى بۇلۇپ، كۆپ ساندىكى زەھەرسىز يىلانلارنىڭ ئۇزۇنلۇقى 50 سانتىمىتىردىن 200 سانتېمىتىر ئەتراپىدا، ھەم دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ئورمانلىقلارغا تارقالغان. بۇ يىلانلارنىڭ شەكىللىرى، رەڭ ۋە ئىزلىرى جەھەتتە بىر بىرىگە ئوخشىمايدىغان، بۇ ئاساسەن ئۇلار باغلىق بولغان تۇرمۇش ئادىتى ۋە چۈشۈرۈلىدۇ. زەھەرسىز يىلاننىڭ مۇستەھكەم بولغان چىشى بار، باش قىسمىنىڭ كۆپ قىسمى سوقىچاق، قۇيرۇق قىسمى تەدرىجىي ئىنچىكىلەيدۇ. ئۇلارنىڭ ئولجا ئۆلتۈرۈش ئۇسۇلى ئىككى خىل : بىرىنچى، ئولجىنى ئوراش ئۇسۇلى ئارقىلىق، ئۇنى تۇنجۇقتۇرۇپ ئۆلتۈرىدۇ؛ يەنە بىرسى ئۆزىگە بويسۇندۇرۇشتىن كېيىن يۇتۇش.

 ئاساسىي ئەھۋالى 

 بەزى يىلانلار زەھەرسىز بولسىمۇ، ئەمما ئېغىز بوشلۇقى ئاجراتما ماددىلار ياكى دا نېرۋا ئاجرىتىپ چىقارغان بەز سۇيۇقلۇقى ياكى ئېغىز بوشلۇقى ئىچكى قىسمىدىكى مىكرو ئورگانىزملار ئادەم بەدىنىگە زىيانلق. 

 شەكلىنىڭ ئالاھىدىلىكى 

زەھەرسىز يىلان كۆرۈنەرلىك بولغان سىرتقى ئالاھىدىلىككە ئىگە ئەمەس. ئاددىي ئادەملەر ئاساسەن باش قىسمىنىڭ ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدە ياكى قۇيرۇقىنىڭ توم قىسقا بولغان – بولمىغانلىقى، ياكى رەڭگىنىڭ ئوچۇق بولغان - بولمىغانلىقىنى ئايرىيالايدۇ، بۇ ئومۇميۈزلۈك يېتەرلىك ئەمەس. گەرچە زەھەرلىك يىلاننىڭ بېشى كۆرۈنەرلىك بولغان ئۈچ بۇلۇڭ شەكىللىك، لېكىن بەزى زەھەرلىك يىلاننىڭ باش قىسمى ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدە ئەمەس، مەسىلەن، كۈچلۈك زەھەرلىك قارا مامبارې، مارجان يىلان قاتارلىقلار. ئەمما زەھەرسىز يىلان ئىچىدىكى بويۇن دۆۋە يىلان، باش قىسمى ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدە، ئىنتايىن يېقىنلاشقىلى بولىدىغان  چار يىلان. دائىم كىشىلەر تەرىپىدىن زەھەرلىك يىلان دەپ قارىلىدۇ. نۇرغۇن ئوچۇق رەڭلىك يىلانلار بولسا، مەسىلەن، قاشتېشى چىپار يىلان، كۆممىقوناق يىلان، پابۇرالار سۈتى يىلىنى قاتارلىق زەھەرلىك يىلان، بىراق قىسمەن چار يىلان، زەھەرلىك قارا يىلان بولسا تەخمىنىي چىرايىغا قاراپ توپا رەڭلىك، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتالمايدۇ، ئەمما زەھەرلىك.

يېشىل يىلىنى

 يېشىل يىلىنى بولسا بىر خىل مىجەزى ئىنتايىن مۇلايىم زەھەرسىز يىلان، خاراكتېرى «ئىچكى » يۈرەكسىز، ئادەملەرگە ھۇجۇم قىلمايدۇ.  ياۋا يەككە قىلىپ سازاڭ، پاقا تۈرىدىكى ۋە كىچىك ھاشاراتلەرنى يېمەكلىك قىلىدۇ، تۇخۇم تۇغۇش ئارقىلىق كۆپىيىدۇ، ھەر بىر ئىشلەپچىقىرىش بەش تالدىن 12 تالغىچە. تومۇز ئىسسىق پەسلىدە، يەر يۈزى قىززىق بولغاچقا يۇقىرى تېمپېراتۇرىدا كۆيۈپ ئېچىشىش ياكى ھاۋا دىمىق ۋاقىتلىرى، يېشىل يىلان دائىم دەرەخكە يامىشىدۇ، تىنچ ھاۋادا سالقىندايدۇ، تاكى كېچىدە ئارانلا يەرگەچۈشۈپ  يېمەكلىكلەرنى تۇتۇپ يەيدۇ.  

 قارا قاش شەپەق يىلان 

 قارا قاش شەپەق يىلان بولسا چوڭ تىپتىكى زەھەرسىز يىلان، ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى ئىككى مېتىرئەتراپىدا. قارا قاش شەپەق يىلىنىڭ يەنە بىر ئىسمى قارا قاشلىق يىلان، ئۆي يىلىنى، چېكىتلىك يىلان، مېھرىبان يىلانبېلىق قاتارلىقلار. باش ۋە بەدەن رەڭگى سارغۇچ يېشىل ياكى قوڭۇر كۈل رەڭدە بولىدۇ؛ كۆزىنىڭ كەينىدە بىر روشەن قارا سىزىق بار، بەدىنىنىڭ ئالدى كەينى ئوتتۇرا بۆلىكىدىكى قارا تراپېتسىيە شەكىللىك ياكى كېپىنەك شەكىللىك داغلىرى بار، شۇ جىسىم دۈمبە ئارىلىقتىكى كۆتۈرۈپ، چىپاررەڭلىرى تەدرىجى يوقايدۇ، ئەمما ، بەزى 4 تال سىزىق قارا قۇيرۇق ئۇچىدا ئېنىق كۆرىنىدۇ، مەركىزىي سان دۈمبە تەڭگىلىك رەڭلىرى ئاجىز قىرلىق بولىدۇ. بۇ يىلان بىرقەدەر كەڭ بولغاچقا دورىلىق قىممىتى يۇقىرى، ئىنسانلار تەرىپىدىن ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەچكە سانى ئۈزلۈكسىز تۆۋەنلەپ كەتتى.

‹‹پادىشاھ›› چىپار يىلىنى 

 ئاساسلىق ئالاھىدىلىكى بېشىغا « پادىشاھ » دەپ يېزىلغان، قارا داغلىرى بار، قەدىمدە «پادىشاھ يىلىنى» دەپ نام ئالغان. ئۇنىڭ باش قىسمى،  گەۋدىسى دۈمبە قىسىمىدا بار. قاسراقلىرىنىڭ  گىرۋىكى قارا رەڭلىك، مەركەزى سېرىق، قىچىغا ئوخشايدۇ، بەدىنىنڭ ئالدى-كەينىدە 30 تالغا يېقىن سېرىق يانتۇ داغلىرى بار، قۇيرۇق تەرەپتىكى بۆلىكىدە ئاستا - ئاستا غايىب بۇلىدۇ، قورساق تەرىپى سېرىق رەڭ، ھەمدە ئەگەشمە قارا داغ بار. قۇيرۇقى ئىنچىكە ئۇزۇن، ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 2.5 مېتىردىن ئاشىدۇ. ۋاڭ يىلىنى يىرتقۇچ  ھۇجۇم قىلىدۇ، لېكىن زەھەرسىز. 

 قاشتېشى چىپار يىلىنى 

 قاشتېشى چىپار يىلىنىنىڭ يەنە بىر نام پەرىزات يىلىنى، ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى بىر مېتىر ئەتراپىدا، ئارقا تەرىپى بىنەپشە رەڭلىك، باش قىسمىدا ئۈچ مۇداپىئە قارا داغ بار؛ دۈمبە مەركىزىدە بىر  نەچچە قارا رومبا شەكىللىك دېغى بار، رومبىسىمان داغ مەركىزىدە گىرۋىكى سېرىق رەڭلىك؛ قورسىقىنىڭ غەرب تەرىپى كۈل رەڭ ئاقۇچ رەڭدە، ئەتراپلىرى قارا تاغىل چىپار رەڭدە، ئېدىرلىق تاغلىق، ئورمانلىق رايونلاردا ياشايدۇ، كەسلەنچۈك ۋە چاشقانلارنى تۇتۇپ ئوزۇقلىنىدۇ، تۇخۇم تۇغۇپ كۆپىيىدۇ، زەھەرسىز يىلان. 

 چىپار يىلىنى 

 ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 70 سانتىمېتىر كېلىدۇ . گەۋدىسى سارغۇچ دارچىن رەڭ ياكى سۇس قوڭۇر رەڭلىك، دۈمبىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئىككى تەرىپىگە سوزۇلغان قارا، قوڭۇر ياكى قىزغۇچ قارامتۇل بولغان دېغى بار. گەۋدىسىنىڭ ئىككى تەرىپىدە بىر قاتار ئوخشاش رەڭلىك كىچىك داغلار بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە تۈز سىزىقلىرىغا ئۇلانغان 4 تال  سۇس رەڭلىك داغلىرى بار. باشنىڭ ئارقا تەرىپىدە بولسا رەڭگى ئوخشاش نەيزە ئۇچى شەكىللىك داغ بار. 

 سۆسۈن قۇم يىلىنى

 سۆسۈن قۇم يىلىنى بولسا بىر خىل ناھايىتى ئىنچىكە بولغان يىلان، بىر ئۇزۇندىن ئۇزۇن قۇيرۇقى بار، سىلىق قاسراقلىق ۋە چوڭ كۆزلۈك.  بۇ يىلاننىڭ بىر نەچچە خىل رەڭگى بار،  لېكىن كۆپىنچىلىرى سۇس جىگەر رەڭلىك ياكى زەيتۇن رەڭدە، ئۇنىڭ قورساق تەرىپىدە قېنىق رەڭلىك ياكى سۇس رەڭلىك گۈللۈك سىزىقلار بار، چوقان ئاۋازلىق سۆسۈن قۇم  يىلىنى ئوتلاق ۋە قۇرغاق، تاشلىق جايلاردا ياشايدۇ، ئۇلار ناھايىتى سەگەك، ھەمدە يەر بېغىرلاپ مېڭىش سۈرئىتى ئىنتايىن تېز، كېچىسى كۆپ ھەرىكەت قىلىدۇ.  

 كالىفورنىيە سۇ يىلىنى

 كالىفورنىيە سۇ يىلىنى بىر خىل يۇمىلاق جۇش ئۇرۇپ تۇرغان، بىرتال تار كاللا، باشتىن - ئاياغقىچە ھالقىسىمان قارا ۋە سۈت رەڭلىك سىزىق بار، يەنە كېلىپ بىرقەدەر تار بولغان سۇس رەڭلىك يوللۇق سىزىق ۋە بىر قەدەر كەڭ بولغان قېنىق رەڭلىك يوللۇق سىزىق نۆۋەتلىشىپ پەيدا بولىدۇ، ھەمدە قورساق تەرىپىدە ھەر قايسى يولسىزىقلارنى بويلاپ مەلۇم بىر سىزىقلىق نەقىش چىقىرىلغان. 

 ئۇزۇن تۇمشۇق دەرىخى يىلىنى 

 ئۇزۇن تۇمشۇق دەرەخ يىلىنى بىر خىل ئالاھىدە نازۇك يىلان، باش قىسمى ئانچە ئۇزۇن ئەمەس، ئۇنىڭ ئۈستىگە يەنە بىر ئۇزۇندىن ئۇزۇن بۇرنى بار. بۇ خىل يىلاننىڭ كۆزىنىڭ ئوتتۇرىسىدا توغرىسىغا تۇتقان  كۆز قارىچۇقى بار، بۇ ئۇلارنىڭ يىراقتىكى ئەھۋالىنى توغرا ھۆكۈم قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە. ئۇزۇن تۇمشۇق دەرەخ يىلىنى ئاساسلىقى يېشىل، ئۇنىڭ ئۈستىگە، پېلەك غوللۇق ئۆسۈملۈكلەرنىڭ رەڭگىگە ئوخشاش شەكىل ئۆزگەرتەلەيدۇ. بۇنىڭ بىلەن ئۇلار ياخشى نىقاب ئىقتىدارىغا ئىگە. ئۇزۇن تۇمشۇق دەرەخ يىلىنى ئۇ تروپىك ئورمان ئىچىدىكى ئورمان ۋە چاتقاللىق ئىچىدە ياشايدۇ، ئاساسلىقى كەسلەنچۈك، پاقاۋە ئېمىتكۈچى ھايۋانلارنى يەيدۇ. 

 ئامېرىكا قارا يىلىنى 

 ئامېرىكا قارا يىلىنى بولسا بىر خىل نازۇك ئېقىم سىزىقلىق يىلان. بەدەن سىرتىدا سىلىق قاسراقلىق بار. ياشاش مۇھىتى ئوخشاش بولمىغاچقا ئۇلارنىڭ تەن رەڭگى كۆك رەڭلىك، يېشىل، كۈل رەڭ، زەيتۇن رەڭ قاتارلىق ئوخشاش بولمىغان رەڭ ئۆزگىرىش ھاسىل قىلالايدۇ.  ئەمما، بارلىق ئوخشاش بولغان ياشاش مۇھىتى رايوندا ئامېرىكان قارا يىلىنىنىڭ رەڭگى ئوخشاش بۇلىدۇ. ئامېرىكا قارا يىلان ئاساسلىقى ئامېرىكىنىڭ شىمالىي ۋە ئوتتۇرا قىسمىغا تارقالغان، ئۇ كەڭ كەتكەن جايلاردا، مەسىلەن  ئېكىن مەيدانى، كۆل ۋە ئوتلاقلاردا ياشايدۇ. ئۆمىلىگۈچى ھايۋانلار، قۇشلار ۋە كىچىك تىپتىكى ئېمىتكۈچى ھايۋانلارنى ئوزۇقلۇق قىلىدۇ. 

 قىزىل چىپار يىلىنى 

 قىزىل چىپار يىلىنى بولسا بىر خىل كىچىك ئۆڭكۈر يىلىنى، ئۇزۇن بىر سىلىندىر شەكىللىك بەدىنى، تار گەۋدىلىك بېشى ۋە سىلىق قاسراقلىق. ئۇلارنىڭ دۈمبە تەرىپى قىزىل رەڭلىك، ئاق ۋە قارا رەڭلىك يوللۇق سىزىقلار بار، رەڭگى قارىماققا بەك چىرايلىق، ئەمما قورساق ئاستى تەرىپى ئاق رەڭلىك ياكى سۈت رەڭ. قىزىل چىپار يىلىنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 40 سانتىمېتىر، دائىم بوش قۇملۇق يەرئېتىزلاردا كۆرىلىدۇ، چىرىگەن دۈگىلەك ياغاچ ياكى قوۋزاق ئاستىدا ياشايدۇ. 

زەھەرسىز يىلانلارنىڭ زادىلا زەھىرى بولمايدۇ. لېكىن بىر مۇنچە ئادەملەرنى گېتېرودون يىلىنى، چىپارسۇ يىلىنى قاتارلىق زەھەرسىز يىلانلار چېقىۋالغاندىن كېيىن، يارا ئاغزى بىر نەچچە كۈنگىچە ئاغرىپ ئىششىپ كېتىدۇ، بۇ روشەنكى زەھەرلىنىشتۇر، ھەممىمىزگە مەلۇم، زەھەرلىك يىلانلارنىڭ زەھەر بېزى ۋە زەھەر چىى بولىدۇ. ئەمما زەھەرسىز يىلانلاردا بولسا، زەھەر بېزى ۋە زەھەر چىشى بولمايدۇ. ئەسلىدە يەر شارىدا ئەڭ بالدۇر پەيدا بولغان يىلانلار زەھەرسىز يىلانلار بولۇپ، زەھەرلىك يىلانلار زەھەرسىز يىلانلاردىن تەدرىجىي تەرەققىي قىلىپ بارلىققا كەلگەن. زەھەرلىك يىلانلارنىڭ زەھەر بېزى شۆلگەي بېزى ئىدى. زەھەر چىشى بولسا، بىر قىسم يىلان چىشلىرىنىڭ چوڭلاپ ئۇزىرىشى بىلەن تەدرىجىي بارلىققا كەلگەن. زەھەر بېزى بىلەن زەھەر چىشى زەھەرلىك يىلانلارنى ناھايىتى قورقۇنچلۇق قىلىۋەتكەن، زەھەرسىز يىلانلاردا بۇنداق قورال بولمىسىمۇ، لېكىن ئۇزاق مەزگىل تەدرىجىي تەرەققىي قىلىش جەريانىدا ئۇلارنىڭ شۆلگەي بېزىدە ئۆزگىرىش بولغان.

زوئولوگلار تەتقىقات داۋامىدا زەھەرسىز يىلانلارنىڭ شۆلگىيىدىمۇ ئازدۇر-كۆپتۇر زەھەرلىك ماددىلارنىڭ بارلىقىنى بايقىغان. كىشىلەر زەھەرسىز يىلاننىڭ شۆلگەي بېزىدىكى ئاجراتمىنى ئېلىپ ھايۋانلارنىڭ بەدىنىگە ئوكۇل قىلىپ سالغاندا، ھايۋانلاردا زەھەرلىنىش ئەھۋالى كۆرۈلگەن. مەسىلەن، چىپارسۇ يىلىنىنىڭ شۆلگىيىدىكى توكسىن ئادە بەدىنىدىكى قاننىڭ ئايلىنىش سىستېمىسىنى بۇزۇپ، ئاغرىش، ئىششىش قاتارلىق كېسەللىك ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىكەن.

زەھەرسىز يىلانلارنىڭ زەھەر بېزى ۋە زەھەر چىشى بولمىسىمۇ شۆلگىيىدە زەھەر بولغاچقا، چېقىۋالغاندىن كېيىن زەھەرلىنىش كېلىپ چىقىشى مۇمكىن، بىراق زەھەرلىك يىلان چېقىۋالغاندەك ئۇنداق خەتىرى بولمايدۇ.^[0]