GPS

GPS نىڭ ئېنگىلىزچە تولۇق ئاتىلىشى Global Positioning System يەنى يەرشارى ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىسى دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنى 20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدا ئامېرىكا ھاۋا، قۇرۇقلۇق، دېڭىز ئارمىيىلىرى ئورتاق تەتقىق قىلىپ ياساپ چىققان سۈنئىي ھەمرادىن پايدىلىنىپ ئورۇن بەلگىلەيدىغان سېستىما.

 GPS يەرشارى ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىسى ئۈچ قىسىمدىن تەركىپ تاپقان.

بوشلۇقتىكى قىسىمى

بوشلۇقتىكى قىسىمى _ GPS سۈنئىي ھەمراھى

GPS نىڭ بوشلۇقتىكى قىسمى 24 دانە سۇنئىي ھەمرادىن تەركىپ تاپقان. ئۇ يەر يۈزىدىن 20200 كىلومېتىر ئىگىزلىكتىكى بوشلۇقتا بولۇپ، ئالتە ئوربىتا تەكشىلىكىگە ئايرىلىدۇ، ھەربىر ئوربىتا تەكشىلىكىدە تۆت سۈنئىي ھەمرا بولۇپ، ئېكۋاتور تەكشىلىكى بىلەن 55° بۇلۇڭ ھاسىل قىلىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت يەنە تۆت زاپاس سۈنئىي ھەمرا بار. بۇ خىل ھالەتتە يەر شارىنىڭ ھەرقانداق بۇلۇڭ پۇچقىقى بىرلا ۋاقىتتا تۆت سۈنئىي ھەمرانى كۆرەلەيدۇ. تۆت سۈنئىي ھەمرادىن بىرلا ۋاقىتتا ئورۇن بەلگىلىگەندە ئېنىقلىق دەرىجىسىگە كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ. GPS سۈنئىي ھەمراھىنىڭ ئىككى خىل كودى بار، بىرى C/ A كودى ( Coarse/ Acquisition Code11023MHz)، يەنە بىرى P كودى (Procise Code 10123MHz). بۇنىڭ ئىچىدە P كودىنىڭ چاستۇتىسى، ئېنىقلىق دەرىجىسى يوقىرىراق بولۇپ، ئامېرىكا ھەربىي تەرەپ ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. C/ A كودى ئەل ئىچىدە ئورتاق ئىشلىتىشكە قويىۋېتىلگەن، لېكىن بۇنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى تۆۋەنلىتىلگەن.

يەر يۈزىدىكى قسىمى

يەر يۈزىدىكى قسىمى _ يەر يۈزىدىكى كونتىرول سېستىمىسى

GPS نىڭ يەر يۈزىدە بىر ئاساسىي كونتىرول قىلىش مەركىزى(ئامېرىكا كولورادو شىتاتى باھار شەھىرىدە) ، بەش ئۆلچەپ تەكشۈرۈش مەركىزى،ئۈچ يەر يۈزى كونتىرۇل مەركىزى بار. سۈنئىي ھەمرا ئۆلچىگەن سانلىق مەلۇماتلارنى ئۆلچەپ تەكشۈرۈش مەركىزى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن، دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىپ، ئاساسىي كونتىرول قىلىش مەركىزىگە يوللاپ بېرىدۇ. ئاساسىي كونتىرول قىلىش مەركىزى ھەرقايسى ئۆلچەپ تەكشۈرۈش مەركەزلىرىنىڭ سانلىق مەلۇماتلىرىنى يىغىپ،سۇنئىي ھەمرانىڭ ئوربىتاسىنى ۋە ۋاقىت پارامېتىرىنى ھېساپلاپ،بۇنى قالغان ئۈچ يەر يۈزى كونتىرول قىلىش مەركىزىگە يوللاپ بېرىدۇ. يەر يۈزى كونتىرول قىلىش مەركەزلىرى بۇ ئورۇن بەلگىلەش سانلىق مەلۇماتلىرى ۋە بۇيرۇقلارنى سۈنئىي ھەمراغا كىرگۈزىدۇ. بۇ خىل كىرگۈزۈشنى ھەربىر GPS سۈنئىي ھەمراھى كۈندە بىر قېتىم ئېلىپ بارىدۇ. ئەگەر يەر يۈزىدىكى مەركەزدە چاتاق كۆرۈلسە، سۈنئىي ھەمرادىكى ئورۇن بەلگىلەش مەلۇماتلىرىنى بىر مەزگىل ئىشلەتكىلى بولىدۇ، لېكىن ئېنىقلىق دەرىجىسى تۆۋەنرەك.

ئابونتلارئۈسكۈنە قىسمى

ئابونتلار ئۈسكۈنە قىسمى _ GPS سىگنال قوبۇللىغۇچى

ئابۇنتلار ئىشلىتىۋاتقان ئۈسكۈنە GPS سىگنالى قوبۇل قىلىش ئاپىراتى دىيىلىدۇ. ئاساسلىق ئىقتىدارى ئۆلچەشنى كۈتۈپ تۇرغان سۈنئىي ھەمرانى تېپىش ھەمدە سۈنئىي ھەمرانىڭ ھەركىتىنى ئىز قوغلاش. قوبۇللىغۇچ ئىز قوغلاپ تۇتقان سۈنئىي ھەمرانىڭ سانلىق مەلۇماتىغا ئېرىشكەندىن كېيىن،قوبۇل قىلىش ئانتىنىسى بىلەن سۈنئىي ھەمراغىچە بولغان نىسپىي ئارىلىقنىڭ ئۆزگىرىش نىسبىتىنى ھېساپلاپ، سۈنئىي ھەمرا ئوربىتاسىنىڭ پارامېتىرى قاتارلىق سانلىق مەلۇماتلارنى دىمودۇلياتسىيەلەيدۇ ( تەقلىدى سىگنالنى رەقەملىك سىگنالغا ئايلاندۇرۇپ ھېساپلاش ماشىنىسىغا يوللاشنى كۆرسىتىدۇ). قوبۇللىغۇچتىكى مەركىزى بىرتەرەپ قىلغۇچ ئورۇن بەلگىلەش ھېسابى ئېلىپ، ئابونت تۇرغان ئورننىڭ جۇغراپىيىۋى ئورنى يەنى مېردىئان، كەڭلىكلىرى، ئىگىزلىكى، سۈرئىتى، ۋاقتى قاتارلىق ئۇچۇرلارنى ھېساپلاپ چىقىرىدۇ. قوبۇللىغۇچ قاتتىق دېتال قىسمى، يۇمشاق دېتال قىسمى ۋە GPS سانلىق مەلۇماتىنى بىرتەرەپ قىلغۇچى يۇمشاق دېتال بوغچىسىدىن تەركىپ تاپىدۇ. قۇرۇلما جەھەتتىن ئانتىنا بۆلىكى ۋە قوبۇللىغۇچ بۆلەكتىن ئىبارەت ئىككى بۆلەككە بۆلىنىدۇ.

GPS ھاۋارايىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىماسلىق، قاپلىنىشى يوقىرى(پۈتكۈل يەرشارىنى قاپلايدۇ)، ئېنىقلىق دەرىجىسى يوقىرى، سۈرئىتى تېز،ئۈنىمى يوقىرى، ئىشلىتىلىشى كەڭرى بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە.

قۇرۇقلۇقتىكى ئىشلىتىلىشى

ئاپتۇموبىللارنىڭ ئورنىنى بەلگىلەش، جىددىي ئەھۋاللار، ئاتموسفىرانى فىزىكىلىق كۈزىتىش، يەرشارى بايلىقلىرىنى چارلاپ تەكشۈرۈش، قۇرۇلۇش ساھەسىدىكى ئۆلچەش، شەكىل ئۆزگىرىشنى ئۆلچەپ تەكشۈرۈش، يەر پوستى ھەركىتىنى ئۆلچەپ تەكشۈرۈش، شەھەرقۇرۇلۇشى پىلانلاش قاتارلىقلار.

دېڭىزدىكى ئىشلىتىلىشى

يىراق مۇساپىلىق پاراخوتلارنىڭ ئورنىنى تېپىش، يول باشلاش،دېڭىزدا قۇتقۇزۇش ئېلىپ بېرىش، دېڭىز-ئوكياندا بايلىق ئىزدەش، گىدرو-گىئولوگىيەلىك ئۆلچەش، دېڭىز يۈزى تەكشىلىكىنى ئۆلچەش تەكشۈرۈش قاتارلىقلار.

ئاۋىئاتسىيەدىكى ئىشلىتىلىشى_ ئايرۇپىلانلارغا يول باشلاش، يىراقتىن كونتىرول قىلىش، تۆۋەن ئوربىتالىق سۈنئىي ھەمرالارنىڭ ئوربىتاسىنى بەلگىلەش، باشقۇرۇلدىغان بومبىنى كونتىرول قىلىش، ئاۋىئاتىسيەدىكى قۇتقۇزۇش ئىشلىرى، ئادەم چۈشكەن ئالەم كېمىلىرىنى قوغداش تەكشۈرۈش قاتارلىقلار.

ھازىر ئامېرىكىنىڭ GPS ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىسىغا يۆلىنىش ھالىتىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن روسىيەنىڭ «GLONASS »،ياۋروپانىڭ« گالىلىي»، جۇڭگونىڭ «يەتتە تىكەن » دەپ ئاتىلىدىغان يەر شارى ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىلىرى ئارقا ئارقىدىن تەتقىق قىلىنىپ ياسىلىشقا باشلىدى. ياۋروپا 1999-يىلى «گالىلىي» پىلانىنى باشلىدى. بۇ جەمئىي 30دانە سۈنئىي ھەمرادىن تەركىپ تاپىدىغان بولۇپ، ئەل ئىچىدە ئىشلىتىدىغان ئېنىقلىق دەرىجىسى بىر مېتىر ئەتراپىدا ئىكەن (GPSنىڭ 10مېتىر ئەتراپىدا). 2005-يىلى 12-ئاينىڭ28-كۈنى تۇنجى سىناق سۈنئىي ھەمراھىنى قويۇپ بەردى. 

روسىيە

بۇ ساھەدە ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىن تارتىپلا تۇتۇش قىلغان بولۇپ، 1993-يىلدىن تارتىپ ئىشلىتىشكە باشلىدى.بىراق بۇ ئاساسەن ھەربىي ساھەدە ئىشلىتىلدى. بۇ 24 سۈنئىي ھەمرادىن تەركىپ تاپقان. روسىيەنىڭ GLONASS سېستىمىسى ئامېرىكىنىڭ GPS سېستىمىسىغا ئوخشىمايدىغان ئوربىتا ۋە چاستوتىلارنى ئىشلەتكەن. سوۋىت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن روسىيەنىڭ ئىقتىسادى ئەھۋالى ئانچە ياخشى بولمىغان روسىيە بۇ جەھەتكە ئانچە ئېتىبار بېرەلمىدى، يېقىنقى يىللاردىن بېرى ئىقتىسادىنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ روسىيە GLONASS سېستىمىسىنى يېڭىلاش پىلانىنى باشلىدى،2010-يىلغىچە سۈنئىي ھەمرالار ئاساسىي جەھەتتىن تولۇقلىنىپ بولىندىكەن. روسىيە يەنە GLONASS سېستىمىسىنى ئەل ئىچىدە ئىشلىتىشكىمۇ يول قويىدىكەن. ئەل ئىچىدە ئىشلىتىلىدىغان ئېنىقلىق دەرىجىسى 30 مېتىر ئەتراپىدا ئىكەن(GPSنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى 10 مېتىر، گالىلىينىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى 1 مېتىر) .

جۇڭگو

جۇڭگو ئىلگىرى ئاخىرى بولۇپ 2000-يىلى 10-ئاينىڭ 31-كۈنى، 2000-يىلى 12-ئاينىڭ 21-كۈنى، 2005-يىلى 5-ئاينىڭ 5-كۈنى بولۇپ جەمئىي ئۈچ دانە «يەتتە تىكەن» سىناق سۈنئىي ھەمراھىنى قويۇپ بەردى. «يەتتە تىكەن » ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىسى جەمىئىي 5 مۇقىم ھالەتتىكى ۋە 30 ئورنى مۇقىم بولمىغان سۈنئىي ھەمرادىن تەركىپ تاپىدىكەن. ئورۇن ئېنىقلىق دەرىجىسى 10 مېتىر، ۋاقىت ئېنىقلىق دەرىجىسى 50 نامىسېكونت، سۈرئەت ئېنىقلىق دەرىجىسى 0.2 مېتىر\سكونت ئەتراپىدا بولىدىكەن.

ئامرىكا

ئامېرىكىمۇ ئەسلىدە بار بولغان GPS سېستىمىسىنى يېڭىلاپ تېخمۇ ئىلغارلاشتۇرماقچى بولدى. بۇ جەمئىي 30 سۈنئىي ھەمرا(تۆتى زاپاس) دىن تۈزۈلگەن. GPS چىققان ئەڭ دەسلەپكى مەزگىللەردە ئامېرىكا ئەل ئىچىدىكى ئېنىقلىق دەرىجىسىنى 100 مېتىر ئەتراپىدا تەڭشىگەن ئىدى، 2000-يىلىغا كەلگەندە 10 مېتىرغا كۆتۈردى. گالىلىي پىلانىنىڭ ئىجرا بولىشىغا ئەگىشىپ ئامېرىكا ئېنىقلىق دەرىجىسىنى يەنىمۇ كۆتۈرىشى مۇمكىن.  ^[0]