سۆگەت

سۆگەتنىڭ شەكلى ئالاھىدە : دەرەخ ياكى يەر بېغىرلاپ ئۆسىدىغان ياتما، تىك چاتقال. شاخلىرى يۇمىلاق تۈۋرۈك شەكىللىك، ئۆزەك يۇمىلاققا يېقىن شەكىلدە بولىدۇ. چوققا بىخلىرى يوق، يان بىخنىڭ ئادەتتە شاخ ئۈستىدە، بىخ تەڭگىچىسى بىرلا خىل. يوپۇرماقلىرى نۆۋەتلىشىپ ئۆسىدۇ، ئاز ساندىكىلىرى ئۇدۇلمۇ ئۇدۇل، ئادەتتە تار ھەم ئۇزۇن، كۆپ مەزگىلىدە تېمىنسىمان بولىدۇ، يوپۇرمىقى ھەرە چىشى بار ياكى پۈتۈن گىرۋەكلىك بولىدۇ؛ يوپۇرماق سېپى قىسقا؛ كۆپ ھەرە چىشلىقلىرى بالدۇر تۆكۈلىدۇ؛ ئورىغۇچى يوپۇرمىقى تولۇق گىرۋەكلىك، تۈكلۈك ياكى تۈكى يوق، شاختا چۈشمەي تۇرۇپ خازان بولىدۇ، سۇيۇق بالدۇر چۈشۈپ كېتىدۇ؛ ئاتىلىقى 2-1، ئاتىلىق يىپچىسى ئايرىلىپ ئۆسىدۇ؛ ئانىلىقى ئىككى ئۆزەك پوستىدىن تەركىب تاپىدۇ، ئۇرۇقدان سېپى يوق ياكى ساپىقى، ئانىلىق تۈۋرۈكى ئۇزۇن-قىسقىلىقى ئوخشاش بولمىغان ياكى ئازراق بولىدۇ، تاق بىر ياكى بۆلگۈنچىلىك، ئانىلىق تۇمشۇقى 1-2، بۆلۈنىدۇ ياكى يېرىلمايدۇ. قاپلىق مېۋىسى تىلىم-تىلىم يېرىلىدۇ؛ ئۇرۇقى كىچىك. كۆپ قىسىمى قارامتۇل قوڭۇر بولىدۇ. 

سۆگەتنىڭ ئۆسۈش مۇھىتى كەڭ دائىرىلىك، مۇھىتقا ماسلىشىشچانلىقى ناھايىتى كەڭ، ئۈچكىلىك مېۋىسى تۇخۇمسىمانراق بولىدۇ، ئۇچ يوپۇرمىقى ئۇچلۇق، نەملىكنى ياخشى كۆرىدىغان، سوغۇققا چىداملىك جۇڭگودا ئۆسۈشى سەل يۆل دەرەخ تۈرى ھېسابلىنىدۇ. لېكىن بەزى تۈرلەر بىر قەدەر قۇرغاقچىلىققا ۋە شورغا چىداملىق ئېكولوگىيىلىك شارائىتى بىر قەدەر ناچار جايدا ئۆسەلەيدۇ، يەر شارائىتى ئەۋزەل تۈپتۈز مۇنبەت دالادا ئۆسۈشى تېخىمۇ ياخشى. ئادەتتە ئۆمرى 20-30 يىل بولىدۇ، ئاز ساندىكى بەزىلىرى 100 يىلدىن ئارتۇق ئۆمۈر كۆرىدۇ. بىر يىل ئىچىدىكى ئۆسۈش مەزگىلى بىر قەدەر ئۇزۇن بولۇپ، بالدۇر بىخ سۈرىدۇ، يوپۇرماق تاشلىشى كىيىن، جەنۇبتىكى قىسمەن تۈرلىرى دائىم كۆكىرىپ تۇرىدىغان دەرەخ. 

سۆگەت ھەر خىل ئوخشاش بولمىغان ئېكولوگىيەلىك مۇھىتلارغا ماس كىلىدۇ، مەيلى ئېگىز تاغ، تۈزلەڭلىك، قۇم دۆڭلىرى، سۆگەتنىڭ ئۆسۈشىگە ماس كىلىدۇ. ئاساسلىقى شىمالىي يېرىم شاردىكى مۆتىدىل بەلباغ رايونلىرىغا تارقالغان. سېرىس سۆگەتنىڭ ماكانى جۇڭگو، شىمالىي جۇڭگو، شەرقى شىمال، غەربىي تۈزلەڭلىك. مەجنۇنتال سۆگەت جۇڭگونىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا تارقالغان، ياۋرۇپا، ئاسىيا قىتئەسى، ئامبرىكا قىتىەسىدىكى نۇرغۇن دۆلەتلەر. چاۋشيەندىن مەجنۇنتال سۆگەت، باشسىمان گۈل رېتىلىك سۆگەت، ئۇزۇن ئانىلىق بويۇنلۇق سۆگەت، ئاق قوۋزاقلىق ئېگىز سۆگەت، ئىنچىكە غوللۇق سۆگەت، قىزىل تال قاتارلىقلار كۆپ چىقىدۇ، جۇڭگونىڭ شەرقىي شىمالى، چاۋشيەن، ياپونىيە ۋە روسىيە شەرق رايونىلىرىدىمۇ بار. چۈرۈك سۆگەتنىڭ ئەسلىي ماكانى ياۋروپا بولۇپ، جۇڭگونىڭ شەرقىي شىمالىغا كىرگۈزۈلگەن. ئاق سۆگەت جۇڭگونىڭ شىنجاڭ، گەنسۇ، چىڭخەي ۋە شىزاڭ قاتارلىق جايلارغا، ئىران، پاكىستان، ھىندىستاننىڭ شىمالى قىسمى، ئافغانىستان، رۇسىيە ۋە ياۋروپانىڭ قىسمەن جايلىرىغا تارقالغان.   

قەلەمچە تىكىش 

قەلەمچە قىلىپ تىكىش باش ئەتىيازدا ئېلىپ بېرىلىدۇ، تاللىغاندا تېز ئۆسىدىغان، كېسەللىك، زىيانداش ھاشاراتلار ئاز ئەلا سۈپەتلىك تۈپلەر بولۇش سۈپىتى بىلەن نوتا ئانا دەرەختىن ئېلىنىدۇ، بىخ 2 ~ 3 يىل بۇرۇن كېسىۋېلىش چىۋىق قىلىنىدۇ. قەلەمچە قىلىپ تىككەندە، تۈپ- قۇر ئارىلىقى 20 × 30 سانتىمېتىر، بىۋاسىتە قىستۇرۇپ بولغاندىن كېيىن، يېتەرلىك سۇغىرىش، تۇپراقنىڭ نەملىكىنى دائىم ساقلاپ، ۋاقتىدا بىخ ئۈزۈش ۋە ئوت ئوتاش، چاچ يىلتىزى چىققاندىن كېيىن قوشۇمچە 3 ~ 4 قېتىم ئوغۇتلاش. 

تېرىش

 4-ئايدا يىغىۋېلىنغان ئۇرۇق سېلىنىپ مايسا ئۆستۈرۈلىدۇ، ئۇدۇللۇق يىغىپ ئۇدۇللۇق تېرىش. مىڭ دانە ئۇرۇق ئېغىرلىقى 0.4 گىرام، بىخلىنىش نىسبىتى 70ــ80 مىڭ مو ئۇرۇق تەخمىنەن 0.25 كىلوگرام، شۇ يىلى كۆچەت ئېگىزلىكى 80 ~100 سانتىمېتىر. قىش پەسلىدە يوپۇرماق تاشلاپ بولغاندىن كېيىن ئىككىنچى يىلى باش باھاردا مۇۋاپىق بىخنى كۆچۈرۈش، تەڭ تۈۋرۈك تىكىپ بولغاندىن كېيىن تولۇق سۇغىرىش كېرەك. 

ئاق يۇلتۇزلۇق ئۇزۇن بۇرۇت قوڭغۇز، چولپان يۇلتۇزلۇق بۇرۇتلۇق قوڭغۇزى شېخىنى يەيدۇ، چوڭ پەرۋانە، تىكەنلىك پەرۋانە، يوپۇرماق قوڭغۇزى، سۆگەت يوپۇرماق قوڭغۇزى، چېكەتكە شەكىللىك تومۇزغا قاتارلىقلارنىڭ زىيىنى شاخقا بۇلىدۇ. سۆگەت يوپۇرماق قوڭغۇزى 600 دىپتېرېكس 4-ئايدىن 6-ئايغىچە زىيان سېلىش مەزگىلى بولىدۇ ياكى فوكسىم 1000 ھەسسىلىك تېترامېترىن. يەنە يېشىل قۇيرۇق ئاكتياس ئارتېمىس پەرۋانىسىنىڭ زىيىنى يوپۇرمىقىغا بولىدۇ، فونتانگۈل بىلەن ئالدىنى ئېلىش. 

كېسەل ھاشارەتلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش : يوپۇرماقنى يەيدىغان زىيانداش ھاشارات تىكەنلىك پەرۋانە، ماي قوڭغۇزى قاتارلىقلار، ئىشلىتىشكە بولىدىغان ئاۋېيجۈنسۇ 1500~2000 ھەسسىلەنگەن سۇيۇقلۇقى ياكى ھەسسىلىك سۇيۇقلۇقىنى پۈركۈش.

ياغاچ يىگۈچى ھاشارەت : ئاساسلىقى ئۇزۇن بۇرۇت قوڭغۇز، لىچىنكا مەزگىلى تۈمەنلىگەن زەھەر چبچىشقىـمـۇ، يەنە لىچىنكا مەزگىلى ئوكسامىل ئېرىتمىسىنى 300 ھەسسە سۇيۇلدۇرۇپ %15 يۇقىرى بېسىملىق تۇمانلىتىپ پۈركۈش ئارقىلىق ئالدىنى ئېلىش كېرەك. 

سۆگەتنىڭ تۈرى 520 خىلدىن كۆپ، جۇڭگودا 257 خىلى بار، 120 ئۆزگەرگەن تۈرى ۋە 33 ئۆزگەرگەن تىپى بار. يوپۇرماق تاشلايدىغان دەرەخ ياكى چاتقال، بىخ تەڭگىچىسى 1 دانە، گۈل يېپىنچىسىنىڭ ئىچ تەرىپىدە ئۇششاق ھۈررەكلىرى بولىدۇ، ئاتىلىقى 2، 3، 5 دانە ياكى ئۇنىڭدىنمۇ كۆپ. غوزەك ئۇرۇقلۇقى ئىككى پارچىغا يېرىلغان. ئاساسلىقى شىمالىي يېرىم شاردىكى مۆتىدىل بەلباغ رايونلىرىغا تارقالغان. ئاساسلىق دەرەخ تۈرلىرىدىن قارا سۆگەت، مەجنۇنتال ۋە ئاق سۆگەت.  

مەجبۇنتال 

سۆگەتلاتىنچە نامى : S.babylonica 

باشقا ئىسىم سۇ سۆگىتى، يۇلغۇن، ساڭگىلىما يوپۇرماقلىق سۆگەت. شاخلىرى ئىنچىكە، ساڭگىلاپ تۇرىدۇ. يوپۇرمىقى تار تۆمۈنىسىمان ياكى يىپسىمان تېمىنە شەكىللىك. ئەگرى شاخلىق مەجنۇنتالنىڭ شاخلىرى بۈدۈر ساڭگىلاپ تۇرىدۇ؛ سېرىق سۆگەتنىڭ شاخلىرى كىچىك سارغۇچ يېشىل ياكى قوڭۇر سېرىق رەڭدە بولۇپ، بۇغۇم ئارىلىقى بىر قەدەر قىسقا بولىدۇ؛ قىزىل قوۋزاقلىق سۆگەت، دەرەخ تاجىسى ئۇزۇن تۇخۇم شەكىللىك، كىچىك شاخلىرى بېغىر رەڭ ياكى بېغىررەڭ، يوپۇرمىقى كەڭ تۆمۈنسىمان كېلىدۇ. 

قارا سۆگەت 

سۆگەتلاتىنچە نامى : S.matsudana 

باشقا ئىسىم سۆگەت، كۆك سۆگەت. شاخلىرى تىك ياكى يانتۇ، يوپۇرمىقىنى  ئوتتۇرا قىسمى ئەڭ كەڭ، تۈۋى قىسمى يۇمىلاق ياكى كەڭرى شىنا شەكىللىك. قۇرغاق سۆگەتنىڭ كىچىك شاخلىرى تۆۋەنگە ساڭگىلاپ تۇرىدۇ؛ يۆگىمەچ سۆگەت كىچىك شاخلىق، يوپۇرمىقى بۈدۈر. قىزىل پوتلىلىق بىنەم سۆگىتىنىڭ شاخلىرى كىچىك بۈدۈر، قىزىل گۈل يىپچىسى ۋە ئورىغۇچى ياپرىقى سېرىق رەڭلىك بولىدۇ. رېدسىمان سۆگەتنىڭ تاجىسى يېرىم شارسىمان بولىدۇ. 

ئاق سۆگەت 

لاتىنچە نامى : S . alba 

دەرەخ تاجىسى كەڭ تۇخۇم شەكىللىك. يۇپۇرمىقىنىڭ شەكلى تىمىنسىمان ياكى دۈم تېمىنە شەكىللىك. گۈل رېتى بىر قەدەر ئۇزۇن. ساڭگىلىما يوپۇرماقلىق ئاق سۆگەتنىڭ ئۆزگەرگەن تۈرى، شاخلىرى تۆۋەنگە ساڭگىلاپ تۇرىدۇ؛ سېرىق شاخلىق ئاق سۆگەت چىۋىق تاللىق، يوپۇرماقلىرى سېرىق رەڭلىك بولىدۇ؛ قىزىل قوۋزاقلىق ئاق سۆگەت، شاخلىرى قىزىل رەڭدە؛ كۈمۈش رەڭ يوپۇرماقلىق ئاق سۆگەتنىڭ يوپۇرماق يۈزى شايىسىمان تۈكلۈك؛ كۆك يوپۇرماقلىق ئاق سۆگەتنىڭ يوپۇرماق دۈمبىسى كۆك رەڭلىك تۈكلۈك.

سالىكس دەرىخى

سۆگەتلاتىنچە نامى : S.fragilis 

سۆگەت بىلەن ئوخشىشىپ كېتىدۇ، غولى ئوخشاش ئەمەس قوڭۇر يېشىل رەڭلىك، بىر قەدەر توم، جىسمى چۈرۈك بولۇپ، يوپۇرمىقى بىر قەدەر چوڭ. 

چۈرۈك سۆگەت دەرەخىنىڭ ئېگىزلىكى 20 مېتىر، كۆكرەك ئېگىزلىكىدىكى غولىنىڭ دىئامېتىرى 100 گە يېتىدۇ. دەرەخ تاجىسى يۇمىلاق ياكى سوقىچاق، دەرەخ قوۋزىقى سۇس قارا، جىلغا يېرىقى بار؛ كىچىك شاخلىرى سۇس قوڭۇر يېشىل، سەل توم، تۈكسىز، تاقىر، پارقىراق، يۇمران شاخنىڭ دەسلەپكى مەزگىلدە قىسقا يۇمشاق تۈكچىلەر بولىدۇ. 

باشسىمان گۈل رېتىلىك سۆگەت 

سۆگەتلاتىنچە نامى : S.capitata 

دەرەخ تاجىسى يۇمىلاق، شاخلىرى چۈرۈك. ئانىلىق گۈل پەقەت قورساق بېزىدا. 

ئېگىزلىكى 15 مېتىر. چوڭ شاخلىرى يانتۇ، دەرەخ تاجى يۇمىلاق، قوۋزىقى قارامتۇل كۈلرەڭ بولۇپ، تىك جىلغىلىق يېرىقى بار.

باغ-ئورمان قىممىتى

سۆگەت تۈرى كۆپ خىل بولۇپ ئاسان شالغۇتلىنىدۇ. شالغۇت ئۆسۈش كۈچى ۋە ماسلىشىشچانلىقى كۈچلۈك، جىنسسىز كۆپىيىشى ئوڭاي، تەبىئىي ياكى سۈنئىي شالغۇت تۈركۈم ئىچىدىن تاللاشقا بولىدۇ؛ يەنە بىر تەرەپتىن يەنە ئۆسۈملۈك توقۇلمىسى كۆپ مىقداردىكى ئەلا سۈپەتلىك كۆچەت يېتىشتۈرۈش ئۇسۇلىغا تېز سۈرئەتتە ئېرىشكىلى بولىدۇ. باغ-ئورمان مەنزىرە ئارقىلىق ئاساس قىلىنغان سورت يېتىشتۈرۈش، نۇقتىلىق ياخشىلاش كېرەك، ئۇنىڭ شاخ ۋە دەرەخ شەكلى، بۇلغانمايدىغان ئۆستۈرۈش، قىرقىپ تەكشىلەشكە چىداملىق ئىقتىدارى بار. 

ئىقتىسادىي قىممىتى 

قوۋزىقىنىڭ تەركىبىدە تاننىن ماددىسى بار؛ سۆگەت ياغىچى ناچار، سايمان ۋە قەغەزچىلىك خام ئەشياسى قىلىشقا بولىدۇ؛ سۆگەت توزغىقى ئورۇندۇق سېلىنچىسى ۋە ياستۇق تولدۇرۇشقا بولىدۇ؛ شاخ ۋە چاچما يىلتىزى يەلنى ۋە نەملىكنى يوقىتالايدۇ. سۆگەت ئىنتايىن ئاسان ئەي بولىدۇ. دەريا سۆگەتلىرىنى تېرە تالا توقۇمىچىلىق ۋە ئارغامچا خام ئەشيا قىلىشقا بولىدۇ؛ ئايالچە سومكا چىۋىق توقۇش، سېۋەت، چىۋىق چامىدان ۋە بىخەتەرلىك قالپىقى قاتارلىقلارنى ياساشقا بولىدۇ. ياغاچ رەڭگى ئاق، ئىلاستىكىلىقى ياخشى. 

دورىلىق قىممىتى

ئاسپىرىن ئىنسانلار دائىم ئىشلىتىلىدىغان ئىسسىق قايتۇرۇپ ۋە ئاغرىق توختىتىش قاتارلىق رولى بولغان بىر خىل دورا، ئۇنىڭ ئىلمىي نامى ئاتسېتىل سالىتسىلات. ئاسپىرىننىڭ مەنبەسى ھەممىلا يەردە ئۇچرايدىغان سۆگەت دەرىخىدۇر. جۇڭگو ۋە غەربتە كىشىلەر ئەزەلدىنلا سۆگەت قوۋزىقىنىڭ ئىسسىق قايتۇرۇپ ئاغرىق توختىتىدىغان ئاجايىپ رولغا ئىگە ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ. ^[0]