ئاغمىخان

ئاغمىخان بولسا گۆشخورلار تۈركۈمى ئىچىدىكى ئەڭ كىچىك تۈرى بۇلۇپ، بېشى سەل يۇمىلاق، بوينى ئۇزۇن، تېنى ئۇزۇن، پۇت-قوللىرى قىسقا، ئۆڭكۈر ئىچىدىكى چاشقان ئۇۋىلىرىغا كىرىۋېلىپ چاشقانلارنى ئۆلتۈرىدۇ. تېنى ئىنچىكە ھەم ئۇزۇن؛ بېشى كىچىك ھەم ياپىلاق؛ بوينى ئۇزۇن ھەم يۇمشاق. تۆت پۇتى قىسقا، ھەربىر پۇتىدا بەش بارمىقى بار، پۇت بارمىقى ئۈستىدە كەسكىن ئەگرى تىرناق بولىدۇ، دۈمبىسىنىڭ تۈكلىرى قىزغۇچ قوڭۇر، تۇمشۇق ئەتراپىدىكى ئاق، كۆكرەك قورساق قىسمى سۇس سېرىق قوڭۇر رەڭدە بولىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ كىچىكى بولسا كىچىك سېسىق كۈزەنى، تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 10 ~ 15 سانتىمېتىر، قۇيرۇقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 3 ~ 4 سانتىمېتىر، بەدەن ئېغىرلىقى 30 ~ 70 گرام. تېنى بىر قەدەر چوڭ بولغان بولسا سېرىق ئاغمىخان ۋە سېسىق كۈزەن، تەن ئۇزۇنلۇقى 30 ~ 50 سانتىمېتىر، قۇيرۇقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 15 ~ 20 سانتىمېتىر، ئېغىرلىقى 0.5 ~ 1 كىلوگرام.

ئاغمىخان كېچىدە يالغۇز ھەركەت قىلدىغان بۇلۇپ، ئاساسلىقى بېلىق، پاقا ۋە قۇش تۇخۇمى قاتارلىقلارنى ئۇزۇقلۇق قىلدۇ.  غاجىغۇچى ھايۋانلارنىڭ كۆپىيىشىنى كونترول قىلىشقا پايدىلىق بولغان بىر خىل پايدىلىق يىرتقۇچلار. ئاغمىخاننىڭ يۈرەك يوغان، قانخور، ئاچكۆزلۈك بىلەن يېمەكلىك يىيىش خاراكتېرىگە ئىگە. 

پۈتۈن دۇنيادىكى جەمئىي ئاغمىخان تۈرىدىن 17 خىلى بار. ئاتلانتىك ئوكياندىن سىرت، ھەر قايسى قىتئەلەرگە تارقالغان. دەريا، توپا دۆڭ، چاتقاللىق ۋە ئېتىز ياكى دەرەخ ئاستىدىكى غار ئىچىدە ياشايدۇ، ئاساسلىقى كېچىدە ھەرىكەت قىلىدۇ. ئاغمىخاننىڭ بىر جۈپ سېسىق بېزى بولۇپ، كۈشەندىسىگە يولۇققاندا غەلىتە سېسىق پۇراق قويۇپ بېرىپ، دۈشمەندىن قوغدىنىش رولى بار. كىشىلەرنىڭ قارىشىچە سېسىق پۇراق چىقىرىپ توخۇ ئوغرىلاپ ييىشكە ۋە ھايۋانلارنى قايمۇقتۇرۇشقا ماھىر.

ئاتلانتىك ئوكياندىن سىرت، ھەر قايسى قىتئەلەرگە تارقالغان. بۇنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر مۇھىم بىر تۈر شىمالىي ئامېرىكا سۇ بۇلغۇنى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى بېقىلىدۇ. ئاق ئاغمىخان ۋە شىمالىي يېرىم شاردىكى سوغۇق بەلباغ رايونلاردىكى كىچىك سېسىق كۈزەنى تارقالغان، ئۇنىڭ يۇڭلۇق ۋە يازلىق تۈكى پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ. يازلىق تۈكى قوڭۇر سېرىق رەڭگە كىرىدۇ، قىشتا ئاق رەڭگە ئالمىشىپ قارلىق مەنزىرىگە باب كېلىدىغان، يوشۇرۇنۇشقا قۇلايلىق قوغدىنىش رەڭلىرىگە كىرىدۇ. جۇڭگو ئاغمىخانىنىڭ سەككىز خىلى بار: سېرىق ئاغمىخان، ئالتاي ئاغمىخىنى، چىپار بەل ئاغمىخان، سېرىق قورساق ئاغمىخان، ئاسىيا سېسىق كۆزەنى، ئامۇر سېسىق كۆزەنى،  كىچىك سېسىق كۈزەنى ۋە ئاق ئاغمىخان. بۇنىڭ ئىچىدە سېرىق ئاغمىخان مەملىكەتنىڭ ھەممىلا يېرىگە تارقالغان، سانى ئەڭ كۆپ، ئىقتىسادىي قىممىتى ئەڭ چوڭ. ھاياتىي كۈچى كۈچلۈك، سوغۇق بەلۋاغ يىڭنە يوپۇرماقلىق ئورمىنىدا، ئوتلاق ۋە ئىسسىق بەلباغ ئورمانلىق، مەيلى تاغلىق، تۈزلەڭلىك ياكى سازلىقتا ياشايدۇ، ھەتتا كەنت ئاھالىلەر تۇرالغۇسى ۋە شەھەر، ھەممىسىدە ئاندا-ساندا ئۇچراتقىلى بولىدۇ.

ھايۋانلارنىڭ تېنىدە سېسىق بەز بولىدۇ، مەسىلەن: مەقئەت ئەتراپىدا ھەرىكەت قىلىدىغان چىرپاشكا ۋە چۇسا ئارقا پۇتىنىڭ ئاساسىي قىسمى ئەتراپى ۋە مەقئەت ئەتراپىدا ئۆسكەن سېسىق بەز بولىدۇ. سېسىق بەز سېسىق سۇيۇقلۇق ئاجرىتىپ  ياكى سېسىق پۇراق چىقىرالايدىغان بۇلۇپ، دۈشمىنى ئازدۇرالايدۇ ۋە قورقۇتالايدۇ. سېسىق بەز ئەڭ تەرەققىي قىلغان ھايۋانلار ئۇرۇقدىشى ئامېرىكا قىتئەسىدىكى سېسىق كۈزەن، چىپار سېسىق كۈزەن. ئۇ تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلغاندا ياكى كۈشەندىسىگە دۇچ كەلگەندە چوقۇم قۇيرۇقىنى تىك قىلىپ سېسىق سۇيۇقلۇق چىقىدۇ، بۇ خىل سېسىق سۇيۇقلۇق سېسىق بولۇپلا قالماستىن بەلكى ئازدۇرۇش رولىنىمۇ ئوينايدۇ.

بۇ خىل سېسىق پۇراق بولسا مەقئەت ئىككى تەرىپىدە سېسىق سۇيۇقلۇق بۇلۇپ شەكىللىنىدۇ، مۈشكۇلاتتا قالغاندا مەقئىتىدىن ئېتىلىپ چىقىدۇ. سېسىق بەز شۇنداقلا سېسىق سۇيۇقلۇق چىقىرىش ئاغمىخان ئائىلىسىدىكى ھايۋانلارنىڭ بىر ئالاھىدىلىكى. مەسىلەن: سېسىق كۈزەن ئوخشاشلا سېسىق پۇراق چىقىرىدۇ. بۇ خىل سېسىق پۇراق تۇخۇم پۇرىقىغا بەك ئوخشايدۇ. 

ئاغمىخان مەقئەت بېزى سېسىق پۇراق چىقىرىشقا ئىگە قوغدىنىشقا ماھىر بولىدۇ. غاردا ياشىغۇچى قورام تاشلار ئاستىدا، دەرەخ كامىرى ياكى ئوتۇن دۆۋىسى ئاستىدا ياشايدۇ. «كېچە» ئاخشاملىرى ھەرىكەت قىلىدۇ، ھەرىكىتى چاققان، مەخپىي، ئۆتكۈر پۇراش سېزىمى ۋە ئاڭلاش سېزىمى تايىنىپ يېمەكلىك ئىزدەيدۇ. ئاساسلىقى چاشقانلار بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ، چاشقان ئىزى بويلاپ قوغلاپ چاشقان تۆشۈكىگە كىرىپ، پۈتۈن چاشقانلارنى ئۇۋىسىدا ئۆلتۈرىدۇ. يەنە كىچىك قۇشلارنى ۋە قۇش تۇخۇمىنى يەيدۇ ياكى دەريا، ئېرىق بويلاپ پاقىلار، ھاشاراتلار ۋە بېلىقلارنى تۇتۇپ يەيدۇ، بەزىدە ئۆي قۇشلىرىنى ئوغرىلاپ يەيدۇ. كۆپىيىشى تېز، ھەر يىلى قىش پەسلىنىڭ ئاخىرىدىن، باھارنىڭ باشلىرىغىچە كۈيلەيدۇ، قورساق كۆتۈرۈشى ئىككى ئاي، يازنىڭ باشلىرىدا 1 ~ 4 دانە بالا تۇغىدۇ. بالا ئېمىتىش مەزگىلى بىر ئاي، 10 ئايدىن كېيىن جىنسىي جەھەتتىن يېتىلىدۇ. ھەر يىلى تۈكى ئىككى قېتىم ئالمىشىدۇ.

ئەمەلىيەتتە ئاغمىخان چاشقان يوقىتىش ماھىرى بولۇپ، ئۇنىڭ تېرىسىدىن خۇرۇم كىيىم-كېچەكلەرنى تىكىشكە بولىدۇ، قۇيرۇقى تۈكلۈك بولۇپ، موي قەلەم ياساشقا بولىدۇ. ئاغمىخان ئاسىيا، ياۋروپا ۋە شىمالىي ئامېرىكىدا تارقالغان.

ئاغمىخانئادەتتە سېرىق ئاغمىخانمۇ (ئىلمىي نامى: Mustela sibirica) ئاددىي ئاتىـلىـشى سېرىق ئاكاتسىيە ياكى سېرىق بۆرە، ھىمالايا ئاغمىخان ياكى سىبىرىيە ئاغمىخىنى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئاغمىخانلار ئائىلىسى ئاغمىخان ئۇرۇقدىشىدىكى كىچىك تىپلىق گۆشخورلار. سېرىق ئاغمىخان تەن ئۇزۇنلۇقى 25-39 سانتىمېتىر، قۇيرۇقى ئۇزۇن 13-21 سانتىمېتىر، بەدەن ئېغىرلىقى ئادەتتە 360-820 گىرام، رەڭگى قوڭۇر سېرىق رەڭلىك، ئاساسلىقى رۇسىيە،  سىبېرىيە رايونى، شىزاڭ، تايلاند قاتارلىق دۆلەتلەر، جۇڭگو چوڭ قۇرۇقلۇقىدىكى نۇرغۇن جايلارغا تارقالغان. ئاساسلىقى غاجىلىغۇچىلار ھايۋانلار بىلەن، بەزىدە باشقا كىچىك تىپتىكى سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار بىلەن  ئوزۇقلىنىدۇ. نۇرغۇن ئاغمىخان ئائىلىسىدىكى ھايۋانلار ئوخشاشلا ئۇلارنىڭ بەدىنىدىكى سېسىق بەز، سېسىق پۇراق چىقىرىشقا  ئىگە بولۇپ، تەھدىتكە ئۇچرىغاندا دۈشمەننى بىخۇدلاشتۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.^[0]