ھايتى

ھايتى جۇمھۇرىيىتى، قىسقارتىپ ھايتى، كارىب دېڭىزىنىڭ شىمالىدىكى بىر ئارال دۆلىتى. ئىندىئان تىلىدا « تاغلىق جاي » دېگەندىن ئىبارەت. ھايتى شەرقتە دومىنىكا جۇمھۇرىيىتى، جەنۇبى كارىب دېڭىزىغا، شىمالىي ئاتلانتىك ئوكيانغا تۇتىشىدۇ، غەربى كۇبا ۋە يامايكا بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ، ئومۇمىي كۆلىمى 27750 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ. ھايتى ئاھالىسىنىڭ كۆپىنچىسى كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. ھۆكۈمەت تىلى فرانسۇز تىلى ۋە كرېئول تىلى، % 90 ئاھالە كلئور تىلىنى قوللىنىدۇ، پايتەختى پورت - ئۇ - پرىنس. كۈنى گونائىۋېستا كۈنى مۇستەقىللىق جاكارلاپ، دۆلەت ھايتىدا ئېلىش، دۇنيا بويىچە تۇنجى مۇستەقىل نېگىرلار دۆلىتىگە، قارا تەنلىكلەر ئومۇمىي نوپۇسنىڭ % 95 كە يەتتى، شۇڭا « قارا تەنلىكلەر جۇمھۇرىيىتى » دېگەن نامى بار. 

پايتەختى

پورت - ئوپرىنس مەملىكەت بويىچە ئەڭ چوڭ شەھەر ھېسابلىنىدۇ، نوپۇسى 2 مىليون، پورت - ئوپرىنس 1749 - يىلى قۇرۇلغان، 1770 - يىلى فىرانسىيەگە قاراشلىق سانتو دومىنگونىڭ مۇستەملىكە مەركىزى بولغان. 1804 - يىلى ھايتى مۇستەقىل بولۇپ، پورت - ئوپرىنس پايتەخت قىلىنغان. پورت - ئوپرىنس پايتەخت قىلىنغان. پورت - ئوپرىنس كۆپ قېتىم يەر تەۋرەش، بوران - چاپقۇن ۋە ئۇرۇش ئوتىنىڭ بۇزغۇنچىلىقىغا ئۇچرىغاچقا تەرەققىياتى ئاستا، شەھەردىكى قۇرۇلۇشلار ئايلانما پەلەمپەي شەكلىدە بولۇپ، تۆۋەندىن تاغ يانباغرىغا قاراپ سوزۇلغان.

ھايتى كۈلپەتلىك تارىخقا ئىگە. ئۇ قەدىمدىن بۇيان ئىندىيانلار ياشاپ كۆپەيگەن جاي. 1492 - يىلى كولومبو تۇنجى قېتىم كېمە بىلەن ئامېرىكا قىتئەسىگە يۈرۈش قىلغاندا خىسپانىئولا ئارىلى يەنى ھازىرقى ھايتى بىلەن دومىنىكا جۇمھۇرىيىتىنى بايقىغان. 1502 - يىلى بۇ ئارال ئىسپانىيە تەرىپىدىن مۇستەملىككە قىلىنغان. 1697 - يىلى ئىسپانىيە فىرانسىيە بىلەن «روس - ۋىك» شەرتنامىسىنى ئىمزالىغان، شۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئارالنىڭ شەرقىي قىسمىدىكى زېمىن ئىسپانىيەگە قاراشلىق سانتو دومىنگو، غەربىي قىسىمىدىكى زېمىن فىرانسىيەگە قاراشلىق سانتو دومىنگو دەپ نام ئالغان. 1790 - يىلىدىن 1803 - يىلىغىچە فىرانسىيەگە قاراشلىق سانتو دومىنگودىكى قارا تەنلىكلەر قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن، 1804 - يىل 1 - ئاينىڭ 1 - كۈنى قوزغىلاڭ غەلىبە قىلىپ، مۇستەقىللىقىنى رەسمىي جاكارلىغان. بۇنىڭ بىلەن ئۇ دۇنيا بويىچە تۇنجى مۇستەقىل قارا تەنلىكلەر جۇمھۇرىيىتى، شۇنداقلا لاتىن ئامېرىكىسى ۋە كارىب دېڭىزى رايونىدىكى مۇستەقىللىقنى جاكارلىغان تۇنجى دۆلەت بولۇپ قالغان. ھايتى مۇستەقىل بولغاندىن كېيىن توختىماستىن ئىچكى ئۇرۇش بولۇپ تۇردى. 2004 - يىلى ھايتىنىڭ زۇڭتۇڭى بېرتاند چەت ئەلگە قېچىپ بارغاندىن كېيىن، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مۇقىملىقنى ساقلاش ئۆمىكىنى بۇ دۆلەتتە تۇرۇشقا ئەۋەتتى. ھايتى دۇنيادىكى ئەڭ نامرات دۆلەتلەرنىڭ بىرى، %75 ئاھالىسى نامرات، %47 ئاھالىسى ساۋاتسىز، پۈتۈن ئاھالىنىڭ %25 ى تۇرۇبا سۈيى ئىچەلەيدۇ. 2009 - يىل 12 - ئاينىڭ 12 - كۈنى ھايتىدا 7.3 بال يەر تەۋرەپ 100 نەچچە مىڭ ئادەمنىڭ ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئاپەتنىڭ زىيانىغا ئۇچرىغان ئادەم 3 مىليونغا يەتكەن.

دۆلەت بايرىقى

ھايتىنىڭ دۆلەت بايرىقى كۆ ۋە قىزىل رەڭ تەپمۇ تەڭ ئىككى تىك بۇلۇڭدىن تۈزۈلگەن. بايراقنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئاق رەڭلىك تىك تۆت بۇلۇڭغا دۆلەت گېربىنىڭ نۇسخىسى چۈشۈرۈلگەن. ھايتىنىڭ دۆلەت بايرىقىدىكى بۇ رەڭلەر فىرانسىيەنىڭ دۆلەت بايرىقىدىن ئېلىنغان. دۆلەت گېربى تىكىلگەن بۇ بايراق ھۆكۈمەت بايرىقىدۇر.

 دۆلەت گېربى

دۆلەت گېربىنىڭ ئوتتۇرىسىدا بىر تۈپ ۋىندىمىل پالما دەرىخى قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. دەرەخ ئۈستىگە «ئەركىنلىك دەستىسى» سانجىلىپ، دەستە ئۇچىغا «ئەركىنلىك بۆكى» كىيگۈزۈلگەن. دەرەخ ئالدىدىكى يېشىللىققا ئۇرۇش دۇمبىقى، ئايپالتا ۋە توپ - زەمبىرەك قاتارلىق جەڭ قوراللىرىنىڭ نۇسخخسى چۈشۈرۈلگەن. دەرەخنىڭ ئىككى يېنىغا ئايرىم - ئايرىم ھالدا ئۈچ دۆلەت بايرىقى ۋە بىر ئۈچ بۇرجەكلىك بايراق، دەرەخ ئارقىسىغا ئالتە دانە تىغلىق مىلتىقنىڭ نۇسخىسى چۈشۈرۈلگەن. ئاستىدىكى ئاق لېنتىغا فرانسۇز يېزىقىدا «ئىتتىپاقلىق - كۈچ» دېگەن خەت يېزىلغان.

مۇستەقىللىق كۈنى ۋە دۆلەت بايرىمى كۈنى 1 - ئاينىڭ 1 - كۈنى (1804 - يىلى بېكىتىلگەن).

ھايتىنىڭ نوپۇسى 9 مىليون 720 مىڭ بولۇپ، قارا تەنلىكلەر %95 نى ئىگىلەيدۇ. سېرىق نېگىرلار بىلەن ئاق تەنلىكلەرنىڭ ئەۋلادلىرى %5 پىرسەنتىنى ئىگەيلەيدۇ. نوپۇسنىڭ زىچلىقى لاتىن ئامېرىكىسىدىكى دۆلەتلەر ئىچىدە بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ. ھۆكۈمەت تىلى فرانسۇز تىلى ۋە كرېئول تىلى (يەرلىكلەشكەن فرانسۇز تىلى)، %90 ئاھالە كرېئول تىلىنى قوللىنىدۇ. ھايتىنىڭ %80 ئاھالىسى كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ، %10 ئاھالىسى خىرىستىيان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ.

جۇغراپىيەلىك تۈزۈلۈشى 

ھايتى كارىپ دېڭىزىنىڭ شىمالىغا، خىسپانىئولا ئارىلى نىڭ غەربىگە جايلاشقان، كۆلىمى 27 مىڭ 800 كىۋادرات كىلومېتىر. شەرقتە دومىكىنا جۇمھۇرىيىتى بىلەن قوشنا، جەنۇبتا كارىب دېڭىزى بىلەن چېگراداش، شىمالدا ئاتلانتىك ئوكيان بىلەن تۇتىشىدۇ، غەربتە دېڭىز بوغۇزى ئارقىلىق كۇبا ۋە يامايكا بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ. دېڭىز قىرغىقى لىنىيەسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 1 مىڭ 80 كىلومېتىردىن ئاشىدۇ. بۇ دۆلەت تىنچ ئوكياننى چۆرىدىگەن يەر تەۋرەش بەلبېغىغا جايلاشقان. زېمىنىنىڭ تۆتتىن ئۈچى قىسمى تاغلىق، دېڭىز ياقىسىدا تار تۈزلەڭلىكلەر بار. ھايتى دېگەن بۇ سۆز ئىندىيان تىلىدا «تاغ كۆپ دۆلەت» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. مەملىكەت بويىچە ئەڭ ئېگىز چوققا بولغان لاسال تېغىنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 2 مىڭ 680 مېتىر، ئارتىبونىت دەرياسى ئاسالىق دەريا ھېسابلىنىدۇ.

كىلىماتى 

 ھايتى شىمالى تىروپىك بەلباغ يامغۇرلۇق ئورمان ئىقلىمىغا، جەنۇبى تىروپىك بەلباغ ئوتلاق ئىقلىمىغا تەۋە.

سۇ رايى 

گونائىۋېس ئارىلى دېڭىز مەملىكەت بويىچە ئەڭ چوڭ ئارال، كۆلىمى تەخمىنەن 207 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ. ئەڭ چوڭ كۆل، يىتان قۇم كۆلى، كۆلىمى تەخمىنەن 181 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ. ئارتىبونىت دەرياسى بولسا تەۋەسىدىكى ئاساسلىق دەريا، ساي ھالدا ھايتىنىڭ مۇھىم يېزا ئىگىلىك رايونى ھېسابلىنىدۇ.

ھايتى ئاساسلىق قېزىلما بايلىقلىرىدىن ئاليۇمىن توپىسى، ئالتۇن، كۈمۈش، مىس، تۆمۈر قاتارلىقلار، بۇنىڭ ئىچىدە ئاليۇمىن، ئاليۇمىنا زاپىسى بىرقەدەر كۆپ، تەخمىنەن 12 مىليون توننىغا يەتتى. ھايتى ئۆسۈملۈك يېپىنچىلىرىنىڭ ھەممىسى ئىككىلەمچى ئۆسۈملۈك، تروپىك ساۋاننا، ئىسسىق بەلباغ قۇرغاق ئورمان، يېرىم چۆل ئىسسىق بەلباغ قۇرغاق جايلاردا ئۆسىدىغان چاتقال، ئىسسىق بەلباغ يوپۇرماق تاشلايدىغان ئورمان، يېرىم دائىم كۆكىرىپ تۇرىدىغان پەسىللىك يامغۇرلۇق ئورمىنى، تروپىك بەلباغ يامغۇرلۇق ئىقلىم ئورمىنى، تاغلىقلاردا بۈك - باراقسان ئورمانلىق قاتارلىق ئۆسۈملۈكلەر. 

ھـاكىمىيـەت تۈزۈلمىسى

ھايتى2010 - يىلى 11-ئايدا ۋە 2011 -يىلى 3-ئايدا، ھايتى ئايرىم - ئايرىم زۇڭتۇڭ ۋە پارلامېنت سايلىمى ئىككى چاقلىق ئاۋاز بەردى. 2011-يىلى 4-ئاينىڭ 20-كۈنى دېھقانلار ۋەكىللىرى پارتىيە زۇڭتۇڭ نامزاتى بولۇپ سايلانغان مىشىل مارتىل67.57% پىرسەنت ئاۋاز ئارقىلىق، 5- ئاينىڭ 14 - كۈنى قەسەم بېرىپ ۋەزىپىگە ئولتۇرغان.

ئاساسىي قانۇن 

ھايتى ھازىر يولغا قويۇلۇۋاتقان ئاساسىي قانۇن 1987-يىلى 3-ئاينىڭ 29-كۈنى ماقۇللانغان، 1988-يىلى 6-ئايدىن 1989-يىلى 3-ئايغىچە  توختىتىش يولغا قويۇلدى، ئۇنىڭدىن كېيىن ئاز ساندىكى ماددىلار بىكار قىلىندى. 1994 -يىلى 10-ئايدا ھايتى قانۇنچىلىق يولىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈلدى. ئاساسىي قانۇندا : ھايتى ھۆكۈمرانلىق ھوقۇقى، مۇستەقىل، ئەركىنلىك، ئەركىن، دېموكراتىك جۇمھۇرىيەت؛ دۆلەتنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقى ئۆزىمىزگە تەۋە بولغان بارلىق پۇقرالار؛ ئۈچ ھوقۇقنى ئايرىپ تۇرغۇزۇش مۇقەددەس پرىنسىپى، مىللىي پارلامېنت قانۇن چىقىرىش ھوقۇقىدىن بەھرىمەن بولىدۇ، مەمۇرىي ھوقۇق زۇڭتۇڭ ۋە زۇڭلى باشچىلىقىدىكى ھۆكۈمەت ئىچكى كابىنېتتىن  بەھرىمەن بولىدۇ؛ ھۆكۈمەت پارلامېنت ئالدىدا جاۋابكار بولىدۇ، پارلامېنت ئەيىبلەش ھۆكۈمەت قىلىشقا ھوقۇقلۇق؛ پۇقرالار بىۋاسىتە سايلام زۇڭتۇڭى، پالاتا ئەزاسى؛ زۇڭتۇڭنىڭ ۋەزىپە ئۆتەش مۇددىتى بەش يىل ، ئۇدا ۋەزىپە ئۆتەشكە بولمايدۇ، ۋەزىپە ئۆتەش مۇددىتى ئىككى نۆۋەتتىن ئېشىپ كەتمەيدۇ. ئاساسىي قانۇنغا تۈزىتىش كىرگۈزۈش توغرا كەلسە، كېڭەش پالاتاسى ۋە ئاۋام پالاتاسى ھەرقايسى ئۈچتىن ئىككى قىسمىدىن تەركىبىدىكىلەرنىڭ ماقۇللۇقىنى ئېلىش كېرەك. 

پارلامېنت

ھايتى خەلق پارلامېنتىنىڭ كېڭەش، ئاۋام پالاتالىرى. پارلامېنت ئەزالىرى پۇقرالارنىڭ بىۋاسىتە سايلام ئارقىلىق ۋۇجۇدقا كېلىدۇ. كېڭەش پالاتا ئەزاسى ۋەزىپە ئۆتەش مۇددىتى ئالتە يىل، ھەر ئىككى يىلدا ئۈچتىن بىر قىسمىنى ئۆزگەرتىپ سايلايدۇ. ئاۋام پالاتا ئەزاسى ۋەزىپە ئۆتەش مۇددىتى 4 يىل، ھەر تۆت يىلدا نۆۋەت ئالماشتۇرىدۇ. 

 ھايتى ئىككى ئامېرىكا قىتئەسى بويىچە دىگۈدەك ئەڭ نامرات دۆلەت بولۇپ، ئوتتۇرا ئامېرىكىدىكى ئافرىقا دەپ نامى بار. ھايتىنىڭ تۇپرىقى مۇنبەت، ھاۋاسى يىل بويى ئىسسىق، ھۆل يېغىن يېتەرلىك بولسىمۇ ئەمما ھايتىنىڭ تارىختىن بېرى قالغان كۈلپەتلىك تەقدىرى تەرىپىدىن كەلتۈرۈلۈپ چىقىرىلغان ئاممىۋى مائارىپنىڭ قالاقلىقى، كىشىلەرنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ھايتىنىڭ نامراتلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. ھايتى يەنىلا تىپىك يېزا ئىگىلىك دۆلىتى بولۇپ ئاھالىنىڭ تەخمىنەن %40 ى يېزا ئىگىلىك

 بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. %10 ى سانائەت ساھەسىدە، %50 ى مۇلازىمەت ساھەسىدە خىزمەت قىلىدۇ.

2011-يىلى 3-ئايدىكى سىتاتىسكىغا ئاساسلانغاندا ھايتىنىڭ 2010-يىللىق مىللى ئىشلەپچىقىرىش دارامىتى 6 مىلىيارد 593 مىليون دوللار بولغان بولۇپ، كىشى بېشىغا 1200 دوللاردىن توغرا كەلگەن. 2009-يىللىق ئىقتىسادى ئېشىشى 2% بولغان، 2010-يىلى ئىقتىسادى 5 % چېكىنگەن. ھايتىنىڭ ئاساسلىق ئىقتىسادى ساياھەتچىلىكنى ئاساس قىلغان مۇلازىمەت (%50)، مىۋە چىۋە، قەھۋە، شېكەرچىلىك ۋە توقۇمچىلىق خام ئەشيالىرىنى ئاساس قىلغان يېزا ئىگىلىك(%25) ۋە توقۇمچىلىق، شېكەر ياساش، ئورمانچىلىق، كانچىلىقنى ئاساس قىلغان سانائەت (%22) دىن ئىبارەت بولۇپ تاشقى سودىسىنىڭ %80 ى دېگۈدەك ئامېرىكا قوشما شىتاتلىرى بىلەن بولىدۇ. ھايتىنىڭ پۇلى گۇاردېس، تەخمىنەن 40 گۇاردېس بىر دوللارغا تەڭ بولغان يىللاردىن بۇيان قىممىتى بىر قەدەر مۇقىم پۇللارنىڭ بىرى.

ھايتى ئارال دۆلىتى بولغاچقا قاتناش ۋە ئالاقە ئىشلىرى ئۇنچىلا تەرەققى قىلمىغان. 2010-يىلى 11-ئاينىڭ 1-كۈنىگە قەدەر ھايتىنىڭ

 مۇقىم تېلفون ئابونتى 110 مىڭ، يانفون ئابونتى 3مىليون 810 مىڭ، ئىنتېرنېت ئىشلەتكۈچى 1 مىليون 102 مىڭ بولغان. ھايتىنىڭ خەلقارا تور نامى ئاياقلاشمىسى.

تاشيول قاتنىشى

ھايتىنىڭ قاتنىشى تاشيول قاتنىشىنى ئاساس قىلىدۇ، 2014 ـ يىلىغىچە، ھايتى تاشيولنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 4300 كىلومېتىر كېلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە دۆلەت دەرىجىلىك ئاسفالت، سېمونت ياتقۇزۇلغان بولۇپ، 600 كىلومېتىر شېغىل يول، 1500 كىلومېتر. 2000 - يىلى ھەر 1000 كىشىگە توغرا كېلىدىغان ئاپتوموبىل 36.  تۆمۈر يول قاتنىشى ھايتىنىڭ تۆمۈر يولنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 240 كىلومېتىر ، پەقەت شېكەر قومۇش توشۇش . 

ھاۋا ترانسىپورتى 

2014 ـ يىلىغىچە، ھايتىنىڭ ئاۋىئاتسىيە ئاساسلىق چەت ئەل ئاۋىياتسىيە شىركەتلىرى يولۇچىلار ۋە يۈك ترانسپورت بازارلىرىنى كونترول قىلىش. پايتەخت خەلقئارا ئايرودروم بىر، مەملىكىتىمىزدىكى ئىمتىھان مەيدانلىرىنىڭ 94 يولۇچى توشۇش مىقدارى ئۈستىگە ئالىدۇ. ھايتى ئاۋىئاتسىيە شىركىتىنىڭ 1969 - يىلى قۇرۇلدى، 2014 ـ يىلىغىچە ، 35 دانە ئايروپىلان بار . 1999 - يىلى پۇقرالار ئاۋىياتسىيەسى يولۇچى توشۇش مىقدارى 781684 ئادەم ( قېتىم ) گە ، % 70 ئۈچۈن، ئۆز دۆلىتىنىڭ يولۇچى. 

دېڭىز ترانسپورتى 

ھايتى پايتەختى شاھزادە پورتى مەملىكەت بويىچە ئەڭ چوڭ پورت، ئەڭ ئاساسلىق تاشقى سودا پورتى، ھايتى تۇمشۇقى پورتى ھايتى ئۈچىنچى چوڭ پورتى. ^[0]