سۇ ئۈستى ئايروپىلانى

سۇ ئۈستى ئايروپىلانلىرىنىڭ، قۇرۇقلۇقتىكى ئايروپىلانلارغا ئوخشاش، ئايروپىلان گەۋدىسى، قانىتى، ئېنېرگىيە قۇرۇلمىسى، باشقۇرۇش ئاپپاراتلىرى ۋە ئۇچۇش، قونۇش قۇرۇلمىلىرى بار، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە كۆندىلەڭ يۆنىلىشتە مۇقىملاشتۇرۇلغان بىر جۈپ لەيلەش تەگلىكى بار. ئۇ مۇشۇنداق قۇرۇلمىلىرى بولغانلىقى ئۈچۈن، چايكىلارغا ئوخشاش، بىپايان دېڭىزدا ۋە كۆكتە ھەرىكەت قىلالايدۇ.

سۇ ئۈستى ئايروپىلانى «ئۇچار كېمە» نىڭ ئىلھامى بىلەن ياسالغان. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا فرانسىيىدە كېمىچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن ھىندى فابېر ئاتلىق بىر ياش كېمىدە قانات بولسا، دېڭىزدا بوران-چاپقۇنغا يولۇقسىمۇ خەتەر بولمايتتى، دەپ ئويلاپ قالىدۇ. ئۇ1910-يىل 3-ئاينىڭ 28 -كۈنى چۈشتىن بۇرۇن ئۆزى ياسىغان «ئۇچار كېمە» سىنى مارسېل پورتىدا سىناپ ئۇچۇرۇپ مۇۋەپپەقىيەت قازاندى. بۇ، دۇنيادىكى تۇنجى سۇ ئۈستى ئايروپىلانى ھېسابلىنىدۇ. 

قۇرۇقلۇق ئايروپىلانىغا ئوخشىمايدىغان يېرى، سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ ئىچى ھىم توسۇق تام ئارقىلىق بىرقانچە بۆلمىگە بۆلۈنگەن. ناۋادا بىرەر بۆلمىگە سۇ كىرىپ كەتسە، بۇ بۆلمىنىڭ ئىشىكى تاقىلىپ، باشقا بۆلمىلىرىگە سۇ كىرىپ كېتىشنىڭ ئالدى ئېلىنىدۇ، ئايروپىلان چۆكۈپ كەتمەيدۇ. 

سۇ ئۈستى ئايروپىلانى يەر ئۈستى ئايروپىلانىغا ئوخشاش گەۋدە، قانات، ماتور، باشقۇرۇش قۇرۇلمىسى ۋە شاسسىدىن ئىبارەت بەش ئاساسىي قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ. سۇ ئۈستىدە يۈرۈش ۋە ئۇچۇپ-قونۇشقا ماسلاشتۇرۇش ئۈچۈن، سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ گەۋدىسى كاتېرغا ئوخشاش ياسالغاچقا، كىشىلەر ئۇنى كېمە گەۋدىلىك سۇ ئۈستى ئايروپىلانى دەپ ئاتايدۇ. يەنە بىر خىل لەيلىمە پۇت شەكىللىك سۇ ئۈستى ئايروپىلانى بار. ئۇنىڭ قاناتلىرىنىڭ ئاستىدا ئۆردەك پۇتىغا ئوخشاش بىر جۈپ لەيلىمە پۇتى بولىدۇ، بۇ پۇتلار سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ سۇ يۈزىگە مۇقىم قونۇشىغا، بوران-چاپقۇندا تولا قىڭغىيىپ كەتمەسلىكىگە ياردەم بېرىدۇ. سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ قانىتى كەڭ، كۆپىنچىسى ئايروپىلان گەۋدىسىنىڭ ئۈستىگە ئورنىتىلغان بولۇپ، ئىككى يانغا كېرىلىپ تۇرىدۇ. ماتورى پىرقىرىغۇچلۇق بولۇپ، سۇنىڭ ئۇرۇلۇشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، سۇ يۈزىدىن يىراق قانات ياكى گەۋدىسىنىڭ ئۈستىگە ئورنىتىلىدۇ. كېمە شەكىللىك ياكى لەيلىمە پۇت شەكىللىك سۇ ئۈستى ئايروپىلانىغا ئېچىلىپ-يېپىلىدىغان شاسسى ئورنىتىلغان، بۇنىڭ بىلەن ئايروپىلان قۇرۇقلۇقتىمۇ، سۇدىمۇ ئۇچۇپ چۈشەلەيدىغان قوش ماكانلىق ئايروپىلانغا ئايلاندۇرۇلغان. 

سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ يەنە بەزى پەۋقۇلئاددە ئۈسكۈنىلىرىدىن لەڭگەر تاشلاپ توختاش ئۈسكۈنىسى، دېڭىزدا ھەرىكەت قىلىش ۋە دېڭىزدا قۇتقۇزۇش ئۈسكۈنىسى قاتارلىقلار بولغاچقا، ئايروپىلان قۇتقۇزۇش ئۈسكۈنىلىرىدىن پايدىلىنىپ ئۆزىنى قۇتقۇزالايدۇ.

دۇنيا بويىچە تۇنجى سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنى فرانسىيىلىك فاببىر 1910-يىلى تەتقىق قىلىپ ياساپ مۇۋەپپەقىيەت قازانغان. ئامېرىكىدا ئولتۇراقلاشقان جۇڭگولۇق مۇھاجىر تەن گېنمۇ شۇ يىلى سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنى لايىھىلەپ ياسىغان ۋە شۇ يىلقى دۇنيا ئەللىرى ئايروپىلان كۆرگەزمىسىدە مۇسابىقىگە قاتنىشىپ، سۇ ئۈستى ئايروپىلانى مۇسابىقىسىدە بىرىنچىلىككە ئېرىشكەن.

سۇ ئۈستى ھەربىي ئايروپىلانى يېقىن مۇساپىلىك ۋە يىراق مۇساپىلىك دېڭىز رازۋېدكا ئايروپىلانى، پاراخوت رازۋېدكا ئايروپىلانى، زېنىت توپ ئورنىنى توغرىلاش ئايروپىلانى، مىنا ئورۇنلاشتۇرۇش ئايروپىلانى، سۇ ئۈستىنى چارلاش ئايروپىلانى ۋە تورپېدا ئايروپىلانىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 

ئۇ ئاساسەن رازۋېدكا قىلىش، چارلاش، سۇ ئاستى پاراخوتىغا تاقابىل تۇرۇش، ترانسپورت، بومباردىمان قىلىش، قۇتقۇزۇش، ھاۋادىن ئەسكەر تاشلاش ۋە نەرسە-كېرەك تاشلاش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالىدۇ. 

سۇ ئايروپىلانى ھەربىي ئىشلاردا رازۋېدكا قىلىش، سۇ ئاستى كېمىلىرىگە قارشى تۇرۇش ۋە قۇتقۇزۇش؛ باشقا پۇقراۋى جەھەتتىكى توشۇش، ئورمان ئوت ئۆچۈرۈش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. سۇ ئاساسلىق ئارتۇقچىلىقى بولىدۇ، سۇ رايونى بىپايان دەريا، كۆل، دەريا، دېڭىز يۈزى ئىشلىتىلگەن، بىخەتەر، يەر يۈزىدىكى قوشۇمچە ئەسلىھەلىرى بىر قەدەر ئىقتىساد، ئايروپىلان تونناژى چەكلىمىگە ئۇچرىمايدۇ؛ ئاساسلىق يېتەرسىزلىكى شۇكى، يۇقىرى سۈرئەتلىك ئۇچار كېمە گەۋدىسى شەكلى تىز ئۇچۇشقا ماس كەلمەيدۇ، ئايروپىلان گەۋدىسىنىڭ قۇرۇلمىسى ئېغىرلىقى چوڭ، دولقۇنغا تەلىپى يۇقىرى، رېمونت قىلىش ئەپسىز، ۋە پۈتۈش تەننەرخى يۇقىرى.

ئارتۇقچىلىق تەرىپى 

سۇ ئۈستى ئايروپىلانى ئارتۇقچىلىقى ئۇچۇش ئېگىزلىكى 600 مېتىردىن 800 مېتىر، كۈچنى ھەم ئىقتىسادىنى تېجەيدۇ، تۆۋەن ھاۋا ستېرېئولۇق قاتناش بوشلۇقنى تولدۇردى. 

سۇ گۇم 5 جۇڭگو ئۆزى تەتقىق قىلىپ ياسىغان سۇ ئۈستى سۇ ئاستى كېمىلىرىگە قارشى بومباردىمانچى ئايروپىلان، ئاساسلىقى يېقىن دېڭىز تەۋەلىكىدە رازۋېدكا قىلىش، چارلاش، سۇ ئاستىغا قارشى تۇرۇش، سۇ قارىتا نازارەت قىلىش ۋە ھۇجۇمغا ئىشلىتىشكە بولىدۇ. ئايروپىلانغا يوشۇرۇن سۇ ئاستى كېمىلىرىگە قارشى تۇرۇش ئۈسكۈنىسى، ئايروپىلان گەۋدىسىنىڭ ئارقا بۆلىكى دۈمبە زەمبىرەك مۇنارى، تورپبدا بولىدۇ، بومبا، ھاۋا - پاراخوت باشقۇرۇلىدىغان بومبا قاتارلىق قوراللار سەپلەنگەن. سۇ ئۈستى ئايروپىلانى دېڭىزدا چارلاش، سۇ ئاستى كېمىسىگە قارشى ئۇرۇش قىلىش، مىنا ئورۇنلاشتۇرۇش ۋە دېڭىزدا قۇتقۇزۇش قاتارلىق ئىشلارغا ئىشلىتىلىدۇ. ئۇنى يەنە قار، مۇز، پاتقاق، ئوتلاقلاردا ئۇچۇپ قونىدىغان ئايروپىلان ئورنىدا قاتناش، بېلىقچىلىق، ياردەم بېرىش ۋە ئوت ئۆچۈرۈش قاتارلىق ئىشلاردىمۇ ئىشلەتكىلى بولىدۇ. 

تۈرلىرى جەھەتتە

دەسلەپكى مەزگىل، سۇ ئۈستى ئايروپىلانى ۋە قۇرۇقلۇق ئايروپىلانى بىر ۋاقىتتا تەرەققىي قىلغان. سۇ ئۈستى ئايروپىلانى كبمە شەكىللىك دەپ ئايرىلىدۇ، يەنى سۇ تېيىلىش تەلەپ بويىچە لايىھىلەنگەن ئالاھىدە شەكىلدىكى ئايروپىلان گەۋدىسى ياكى لەيلىمە سىلىندىر شەكىللىك قۇرۇقلۇق ئايروپىلاننىڭ ئۇچۇش قونۇش جازىسىنى لەيلەتمە پۇتقا ئالماشتۇرش دەپ ئىككى خىل بولىدۇ. قۇرۇقلۇقتىنمۇ ئۇچالايدىغان ئايروپىلان بولسا كېمە ياكى لەيلىمە ئۇچۇش قونۇش جازىسى ئۈستىگە پۈرۈپ بولغان ئۇچۇش قونۇش جازىسى، سۇ ئۈستىدە ئۇچۇش - قونۇش ۋاقتىدا قوبۇل قىلىپ، قۇرۇقلۇقتا قونۇش ۋاقتىدا قويۇپ قويدى.

پىرىنسىپ جەھەتتە

سۇ ئۈستى ئايروپىلانى سۇ ئۈستىگە ماس كېلىدۇ، بوشلۇقتا ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل مۇھىت سەۋەبى ۋە ئۇنىڭ ئالاھىدە لايىھەلىنىشىدىن ئايرىلالمايدۇ، ئەگەر ئۇ كېمە بولسا بىراق ئۇنىڭ ئايروپىلانغا ئوخشاش گەۋدىسى بار، ئايروپىلان قانىتى، قۇيرۇق قانات، پروپېللېر ۋە ئۇچۇش قونۇش جازىسى؛ ئەگەر ئۇ ئايروپىلان، لېكىن ئۇنىڭ گەۋدىسى يەنە پالتا يۈزى شەكلىدىكى غايەت زور كېمە. ئۇنىڭ بۇ ئۆزگىچىلىكى، ئۇنى ھەقىقىي « ھەر تەرەپتىن يېتىشكەن ماھېرئالاھىدىلىكىگە. 

دىرژابل 

سۇ ئۈستى ئايروپىلانىنىڭ سۇ يۈزى بىلەن ئۇچرىشىشى بويىچە لايىھىلەش ئۇسۇلى مۇنداق ئۈچ خىل بولىدۇ : دىرژابېل ئادەتتە چوڭ تىپتىكى سۇ ئۈستى ئايروپىلانى كۆپ ئۇچرايدىغان لايىھىلەش ئۇسۇلى ئايروپىلان گەۋدىسى بىلەن سۇ بىۋاسىتە ئۇچىرشىدۇ، ئۇنىڭدىن باشقا، ئايروپىلان گەۋدىسىنىڭ ئاستىغا قاچىلىشى لەيلىمە شەكىللىك ئەمەس، بەزى ماشىنىسىنىڭ ئىككى خىل قانىتى بولسىمۇ قۇرۇلمىسىدا قوشۇمچە پونتونلار بار. 

سۇدىمۇ، قۇرۇقلۇقتىنمۇ ئۇچالايدىغان ئايروپىلان

سۇدىمۇ، قۇرۇقلۇقتىنمۇ ئۇچالايدىغان ئايروپىلان بولسا قوشۇپ ئورنىتىش ياكى ئۆزى ئورگانىك بىۋاسىتە قۇرۇقلۇقتا مەشغۇلات بىلەن ئۇچۇپ سۇغا كىرەلەيدىغان ئايروپىلان، ئېھتىياجغا قاراپ سۇ ياكى قۇرۇقلۇقتىكى ئايرودرومدا ھەركەت قىلالايدۇ، شۇڭا قۇرۇقلۇقتىمۇ ئۇچالايدىغان ئايروپىلان دىگەن نامى بار.

لەيلىمە سۇ ئۈستى ئايروپىلانى

 لەيلىمە سۇ ئۈستى ئايروپىلانى ئادەتتە كۆپىنچە كىچىك تىپتىكى ئايروپىلان سەپلىمىلىرى ئىشلىتىلگەن، ئايروپىلان گەۋدىسىنىڭ ئاستىغا ئورنىتىلغان بىر ياكى ئىككى لەيلىمە سىلىندىر بار ئايروپىلان گەۋدىسى بىلەن سۇنى ئايرىش، بەزى ئايروپىلان ئايروپىلان قانىتىنىڭ ئىككى تەرىپىدە يەنە كىچىك تىپتىكى قوشۇمچە لەيلىمە سىلىندىر بار ئايروپىلاننىڭ ئىككى تەرەپكە يانتۇ يەنە ئاستىن - ئۈستۈن بولۇپ خەتەرلىك ئەھۋال كىلىپ چىقىشىنىڭ ئالدىنى ئالالايدۇ. 

سۇ ستاتىك ئالاھىدىلىكى

 سۇ ئۈستى ئايروپىلانى سۇ يۈزىگە توختاش ، سۆرەپ ئېلىپ مېڭىش، لەيلىمە ۋە قاتناش قاتارلىق ھەرىكەتلەر ۋە تۆۋەن سۈرئەتلىك ھەرىكەت ھالەت ئالاھىدىلىكى ، لەيلىمە خاراكتېرلىك ئاساسلىقى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، ستاتىك تۇرغۇنلۇق , چۆكمە ۋە ئايلانما قارشىلىقى. 

لەيلىمە خاراكتىرى 

سۇ يۈزىدە لەيلىمە ھالەت ئىقتىدارىنى ساقلاپ قېلىش . سۇ ئۈستى ئايروپىلانى سۇ يۈزىدە توختىغاندا ۋە يۈرگەندە ، سىرتقى يۈز قوبۇل قىلغان سۇ تىنچ بېسىم كۈچى ( ۋېرتىكال يۇقىرىغا قاراپ ) لەيلىتىش كۈچى دەپمۇ ئاتىلىدۇ . 

ستاتىك تۇرغۇنلۇق 

سۇ ئۈستى ئايروپىلانى سىرتقى كۈچنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى يوقىتىدۇ، تاشقى كۈچنىڭ تەسىرى يوقىغاندىن كېيىن سۇ ئۈستى ئايروپىلانى ھالىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئىقتىدارى ئارقىلىق  دەسلەپكى ھالىتىگە قايتىدۇ. ^[0]