سەھرايى كەبىر چۆللۈكى

سەھرايى كەبىر چۆللۈكى تەخمىنەن 2 مىليون 500 مىڭ يىل ئىلگىرى شەكىللەنگەن، دۇنيادا ئانتاركىتكىدىن قالسىلا 2-چوڭ قۇملۇق، شۇنداقلا دۇنيا بويىچە ئەڭ چوڭ قۇملۇق، ئەڭ چوڭ چۆل-باياۋان. ئۇ ئافىرقىنىڭ غەربىگە جايلاشقان بولۇپ، بۇ رايوننىڭ كىلىمات شارائىتى ئىنتايىن ناچار، يەر شارىدىكى ئەڭ ماس كەلمەيدىغان جانلىقلار ياشايدىغان جايلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. «سەھرايى كەبىر» دېگەن سۆز ئەرەب تىلىنىڭ ئاھاڭ تەرجىمىسى بولۇپ، ئەرەب تىلىدا «سەھرايى كەبىر» دېگەن سۆز چوڭ قۇملۇق دېگەن مەنىدە، يەرلىك كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەرنىڭ تىلى، ئەسلىي مەنىسى «چوڭ چۆللۈك». 

ئورنى

سەھرايى كەبىر چۆلى دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ چۆللۈك، ئافىرىقىنىڭ غەربىگە جايلاشقان بولۇپ، شىمالىدا ئوتتۇرا دېڭىز، جەنۇبىدا سۇدان ئوتلىقى بار. قۇملۇق ئاتلاس تاغ تىزمىسى بىلەن ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ جەنۇبىي قىسمىغا جايلاشقان.

يەر شەكلى

سەھرايى كەبىر چۆللۈكىنىڭ ئاساسلىق يەر شەكلى ئالاھىدىلىكى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ : تېيىز ھەم پەسىللىك تاشقىن يامراپ كەتكەن ئويمانلىق ۋە چوڭ ئويمانلىق بولۇپ، ئېگىزلىك كۆپ، تاش تاغ تىزمىلىرى تىك.

كىلماتى

كىلىمات شارائىتى ئىنتايىن ناچار، يەر شارىدىكى جانلىقلارنىڭ ئۆسۈشى ئەڭ ماس كەلمەيدىغان جايلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. دۇنيادا قۇياش نۇرى ئەڭ تولۇق چۈشىدىغان جاي، شۇنداقلا دۇنيا بويىچە ئەڭ چوڭ ۋە تەبىئىي شارائىتى ئەڭ ناچار بولغان قۇملۇق. 

سۇ سېستىمىسى

نىل دەرياسىنىڭ ئاساسلىق تارماق ئېقىنى سەھرايى كەبىر چۆللۈكىگە توپلانغان، دەريا سەھرايى كەبىر چۆللۈكىنىڭ شەرقىي قىسمىنى بويلاپ شىمالغا سوزۇلۇپ، ئوتتۇرا دېڭىزغا قۇيۇلىدۇ؛

تۇپرىقى

سەھرايى كەبىر چۆللۈكىدىكى تۇپراقنىڭ ئورگانىك ماددا مىقدارى تۆۋەن.

ئۆسۈملۈك

سەھرايى كەبىر چۆللۈكىدىكى يېپىنچا ئۆسۈملۈك ئومۇمىي جەھەتتىن ئېيتقاندا ئاز ئۇچرايدىغان ئېگىزلىك، بوستانلىق، ئويمانلىق قاتارلىق جايلارغا كەڭ تارقالغان، سۇ كەمچىل بولغان تۈزلەڭلىك رايونلىرىدا ۋە سەھرايى كەبىر چۆللۈكى ئېگىزلىكىدە ئۆسكەن بەزى ئۆسۈملۈكلەر ئىسسىققا چىداملىق، قۇرغاقچىلىققا چىداملىق ئوت-چۆپ، سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك، كىچىك چاتقال ۋە دەرەخلەرمۇ بار.

ھايۋان

سەھرايى كەبىر چۆللۈكىدە سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلارمۇ بار بۇلۇپ، چاشقان، يالمانتاقتاق، كىرپە، ياۋا توشقان، بۆكەن، بۇغا، قۇلان، ئىت باش مايمۇن، چىپار سىرتلان، ئاق بويۇن ئاغمىخان ۋە ئىنچىكە قىسقا پۇت ئىپار مۈشۈك قاتارلىقلار.

كان بايلىقلىرى

20-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدىن بۇيان سەھرايى كەبىر چۆللۈك قۇملۇقىدا ئارقا-ئارقىدىن مول نېفىت، تەبىئىي گاز، ئۇران، مانگان، فوسفات قاتارلىق كان بايلىقلىرى بايقالغان. قېزىلما بايلىقلارنىڭ كەڭ كۆلەمدە ئېچىلىشىغا ئەگىشىپ، بۇ رايوندىكى بىر قىسىم دۆلەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي قىياپىتى ئۆزگەرتىلگەن. مەسىلەن، لىۋىيە، ئالجىرىيە قاتارلىق دۆلەتلەر دۇنيادىكى ئاساسلىق نېفىت ئىشلەپچىقىرىدىغان دۆلەت بولۇپ قالغان، نېگىرىيە داڭلىق نېفىت ئىشلەپچىقارغۇچى دۆلەت بۇلۇپ، قۇملۇقتا تاشيول تورى بارلىققا كەلگەن، ئاۋىئاتسىيە ۋە يېڭىدىن ئاھالىلەر ئولتۇراقلاشقان. ^[0]