يۇلتۇز

يۇلتۇزنى سەييارە تۇرغۇن يۇلتۇزلار ۋە قۇيرۇقلۇق يۇلتۇز  قاتارلىقلارغا بۆلۈشكە بولىدۇ.

سەييارىلەر ئۆزى نۇر تارقاتمايدۇ، بىز كۆرگىنىمىز بولسا ئۇ قايتۇرغان قۇياش نۇرى.

يەر شارى

يەر شارى بىر سەييارە بولۇش سۈپىتىدە، ئۇنىڭ چوڭ - كىچىكلىكى توققۇز چوڭ سەييارە ئىچىدە بەشىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ، ئوتتۇرا بوي دېيىشكە بولىدۇ. ئەڭ چوڭ يۇپىتېر ھەجىمى يەر شارىنىڭ  1300 ھەسسىسى، ئەڭ يورۇق ۋېنىرا ۋە يەر شارىنىڭ چوڭ - كىچىكلىكى ئانچە پەرقلەنمەيدۇ، قىزىل مارس ھەجمى بولسا، پەقەت يەر شارىنىڭ سەككىزدىن بىرىدىن جىقىراق.

سەييارە ۋە ھەمراھلارنى ، قۇياش سېستىمىسىنىڭ ئائىلە باشلىقى بولغان - قۇياش بىلەن سېلىشتۇرغاندا، ھەقىقەتەن بىر قەدەر كىچىك، خۇددى كۈنجۈت ۋە تاۋۇزدەكلا. قۇياش قۇياش سىستېمىسى ئىچىدە ھەقىقەتەنمۇ يالغۇزلا بىر.

شۇنداقتىمۇ، نۇر چەكسىز قۇياش بىلەن تەڭ ئاسماننى قاپلىغان قارىماققا پەقەت يىڭنە بېشى چوڭلۇقىدىكى يۇلتۇز بىلەن سېلىشتۇرغاندا، چېنىپ قالدى ئۇ پەقەت نەچچە يۈز مىليون دانە.

قۇيرۇقلۇق يۇلتۇز

قۇيرۇقلۇق يۇلتۇز خۇددى ھاللىي قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزى قاتارىدىكىلەرگە ئوخشايدۇ، بىز كۆرگەن نۇر، قۇياش سېستىمىسىدىن  ئۆتكەن چاغدا، ئۇنىڭ ماتېرىيال ئېرىپ كەتكەن قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزنىڭ قۇيرۇقى پەيدا قىلغان ھادىسە شۇڭا كۆپ ھاللاردا ئۇزۇن قۇيرۇقى بار، كېچىدە  كۆرگەن قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزلارنىڭ كۆپ ساندىكىسى تۇرغۇن يۇلتۇز، نەچچە تالى بولسا قۇياش سىستېمىمىزنىڭ چوڭ سەييارىسى.

يۇلتۇزلارنىڭ يورۇقلۇق چىقىرىش پرىنسىپى قۇياش بىلەن ئوخشاش، كۆپ قىسمى ھىدروگېن گېلىيغا ئايلىنىدىغان يادرو جەرياندا قويۇپ بېرىلگەن ئېنېرگىيە، يەنە بىر قىسمى گېلىي يادرو بىرىكىش رېئاكسىيىسى ئېنېرگىيە قويۇپ بېرىدۇ.چۈنكى ئۇلار بىزدىن ناھايىتى يىراق بولغاچقىلا، ئاندىن قارىماققا مۇلايىم بولغان كىچىك يۇلتۇزلار ئەمەلىيەتتە ئۇلار قۇياشتىنمۇ خېلىلا چوڭ بولىدۇ. سەييارىلەر قۇياش نۇرى قايتقاندا قارىماققا يورۇق كۆرىنىدۇ، پەقەت بىزگە يېقىن نۇر ئىگىلەيدۇ، قارىماققا خۇددى تۇرغۇن يۇلتۇزلاردىنمۇ يورۇق كۆرىنىدۇ.

ئاسماندا ئايغا ئوخشاش چوڭلۇقتا كۆرۈنگەن قۇياش، ئۇنىڭ دىئامېتىرى 139.2 مىڭ كىلومېتىر، 130 مىڭدىن ئارتۇق يەر شارى پاتىدۇ. قۇياشنىڭ دىئامېتىرى ئاينىڭ 400 ھەسىسى كېلىدۇ، شۇڭا قارىماققا چوڭ - كىچىكلىكى ئوخشاشلا كۆرىنىدۇ.

سۈنئىي ھەمراھ بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئاي قۇياش سىستېمىسىدىكى بايقالغان 66 دانە سۈنئىي ھەمراھ ئىچىدە خېلى چوڭ ھېسابلىنىدۇ. ئايغا قارىغاندا تېخىمۇ چوڭ بولغان سۈنئىي ھەمراھى پەقەت تۆت - بەش دانىلا بار ، بۇنىڭ ئىچىدىكى دىئامېتىرى ئەڭ چوڭ بولغىنى گانمېد (يۇپتېرنىڭ ئۈچىنچى ھەمراھى)، دىئامېتىرى 5200 كىلومېتىر كېلىدۇ. باشقا ھەممىسى پەقەت نەچچە ئوندىن نەچچە يۈز كىلومېتىرغىچە.

تۇرغۇن يۇلتۇز

تۇرغۇن يۇلتۇز قۇياشقا ئوخشاش بولغان بىر چوڭ ئاسمان جىسمى، ئۇنىڭ ئىچىدە رېئاكسىيە يۈز بېرىدۇ، ھەمدە ئېنېرگىيە ئارقىلىق نۇر شەكلىدە بوشلۇققا رادىئاتسىيە قويۇپ بىرىدۇ.

تۇرغۇن يۇلتۇزلار ئارىسىدا ناھايىتى ئادەتتىكى بىر تال، پەقەت چوڭ - كىچىكلىكى نورمال ھېسابلىنىدۇ. چوڭ چايان يۇلتۇز تۈركۈمى جايلاشقان ئانتارېس ، دىئامېتىرى قۇياشنىڭ 600ھەسسىسىگە، ئورىئون يۇلتۇز تۈركۈمىدىكى بېتېلگېيز ،سېفېي تېخىمۇ زور بىر يۇلتۇز رادىئۇسى قۇياشنىڭ دىئامېتىرىنىڭ  1600 ھەسسىسى، 11 مىليون كىلومېتىر، ئەگەر ئۇنى قۇياشنىڭ ئورنىغا قويۇپ قويسا ھەتتا يۇپىتېرمۇ ئۇنىڭ تېنىدە تۇرىدۇ.

بىراق ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزگىرىش باسقۇچىدىكى قىزىل گىگانت يۇلتۇزدىن كېيىنرەك تۇرىدۇ، زىچلىقى ئىنتايىن كىچىك.

ئەلۋەتتە يەنە بەزى تۇرغۇن يۇلتۇزنىڭ ھەجىمى قۇياشقا قارىغاندا كىچىك. تۇرغۇن يۇلتۇزلارنىڭ تەدرىجىي ئۆزگىرىشنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدىكى ئاق پەتەك يۇلتۇزدا تۇرىدۇ، ھەجىمى يەرشارىدىن بەكمۇ كىچىك، دىئامېتىرى نەچچە يۈز كىلومېتىردىن نەچچە مىڭ كىلومېتىرغا يېتىدۇ. بۇ ئىككى تۈردىكى كىچىك تۇرغۇن يۇلتۇزنى ھەرگىز بوش چاغلىماڭ، كىچىك يۇلتۇز − نېيترون يۇلتۇزى بولۇپ، ئۇلار گەرچە كىچىك بولسىمۇ، ئەمما ماسسىسى ناھايىتى چوڭ، ئادەتتە قۇياش بىلەن ئوخشاش. شۇڭا ئۇلار زىچلىقى چوڭلۇقى بىلەن كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. نېيترون يۇلتۇز زىچلىقى قۇياش زىچلىقىنىڭ 100 مىڭ ھەسسىسى.

يۇلتۇزلارنى تۈرلىرى بويىچە ئايرىغاندا، تۇرغۇن يۇلتۇز، سەييارە، سۈنئىي ھەمراھ، پەتەك سەييارە ( بۇ تۈر پەقەت قۇياش سېستىمىسىدا)، نېپتون ( كىچىك سەييارە، قۇيرۇقلۇق يۇلتۇز ) قاتارلىق.

يۇلتۇز بويىچە باسقۇچقا بۆلگەندە: يېڭى يۇلتۇز، ئاساسىي قاتار يۇلتۇزى، چوڭ قىزىل يۇلتۇز، ئادەتتىن تاشقىرى يېڭى يۇلتۇز ( ئاساسەن تۆۋەندىكى بىر قانچە خىل ) 1.ئاق پەتەك يۇلتۇزلار، 2. نېيترون يۇلتۇز 3.قارا ئۆڭكۈر.

يۇلتۇزنى چوڭ - كىچىكلىكى بويىچە ئايرىغاندا : ( قىزىل ) پەتەك يۇلتۇز، ( كۆك، كۆك ئاق، سېرىق،  قىزىل) گىگانت يۇلتۇز ( كۆك، قىزىل ) ئادەتتىن تاشقىرى گىگانت يۇلتۇز.

تۇرغۇن يۇلتۇزلارنى سپېكترى بويىچە ئايرىغاندا: O、B、A、F、G、K、M ۋە قوشۇمچىسى R , N ، S قاتارلىق تىپى بار.

تۇرغۇن يۇلتۇزنى گۇرۇپپىسى بويىچە بۆلگەندە: بىر يۇلتۇز ، قوش يۇلتۇز , جۇغلانما يۇلتۇز ۋە يۇلتۇزلار توپى قاتارلىق.

تۇرغۇن يۇلتۇزلارنى باشقا تۈرگە ئايرىغاندا: ئۆزگىرىشچان يۇلتۇز، ئۆزگەرمەس يۇلتۇز.

ئۆزگىرىشچان يۇلتۇز : سېفېئىد ، تۇتۇلغان يۇلتۇز.

سەييارىلەر تەركىبى ۋە ھەجىمى بويىچە بۆلگەندە: يۇپىتېر تۈرىدىكى سەييارىلەر ، يەر تۈرىدىكى سەييارىلەر.

پىلانېتا 

سۈنئىي ھەمراھ بولسا  سەييارىلەر ئوربىتاسىنى چۆرىدەپ ھەرىكەت قىلغان، تەبىئىي ئاسمان جىسمى ياكى سۈنئىي ئاسمان جىسمى. ئاي شارى ئەڭ روشەن بولغان تەبىئىي ھەمراھى مىسالى. قۇياش سىستېمىسى ئىچىدە، مېركۇرىي بىلەن ۋېنېرانى ھېسابقا ئالمىغاندا، باشقا سەييارىلەرنىڭ ھەممىسىدە تەبىئىي ھەمراھى بار.

 يورۇقلۇق دەرىجىسى

كىشىلەرنىڭ يۇلتۇزلارنىڭ يورۇق ياكى قاراڭغۇلىقىنى كۈزىتىشىدە ئاساسلىقى ئىككى خىل ئامىل بار:

بىرىنچى، يۇلتۇزنىڭ يورۇقلۇق چىقىرىش ئىقتىدارىنىڭ چوڭ - كىچىكلىكى.

ئىككىنچى، يۇلتۇز بىلەن بولغان ئارىلىقى.

ئاسترونوملار ئادەتتە يۇلتۇزلارنىڭ يورۇقلۇق چىقىرىش ئىقتىدارىنى 25 يۇلتۇز چوڭلۇقى دەپ ئايرىغان.

نۇر تارقىتىش ئىقتىدارى ئەڭ كۈچلۈك بولغىنى نۇر تارقىتىش ئىقتىدارى ئەڭ ناچار بولغىنىغا قارىغاندا تەخمىنەن 100 مىليارد ھەسسە پەرقلىنىدۇ.

شەكلى 

ئەگەر تاشقى كۈچنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمىغان ئەھۋالدا، بارلىق جىسىملار ئالەملىك تارتىش كۈچىنىڭ تەسىرىدە ھەممىسى مەركەزگە يىغىلغان يۈزلىنىش رولىنى ئوينايدۇ.ئەڭ مەركەزلەشكەن نەتىجىسى شۇ بولدىكى، شەكلى يۇمىلاق شارسىمان، يۇلتۇزلار گەرچە كۆرۈنۈشتە قاتتىق جىسىم بولسىمۇ، لېكىن قاتتىق جىسىمنىڭمۇ شەكل ئۆزگىرىشچانلىقى بار ھەمدە قاتتىق ھالەتتىكى ئۇششاق دانچىلار كۆچمە ھالەتتە بولىدۇ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭ شەكلىنىڭ شارسىمان بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئەڭ يۇقۇرى چەكتىكى يۇلتۇزلار

ئەڭ يورۇق كۆرۈندىغان پىلانېتا : ۋېنېرا.

ئەڭ قەدىمىي يۇلتۇز : HE0107-5240 نۇمۇرلۇق گىگانت يۇلتۇز.

ئەڭ تېز بولغان تۇرغۇن يۇلتۇز : « قېچىش » تۇرغۇن يۇلتۇز.

ئەڭ ئىسسىق، ئاق پەتەك يۇلتۇز : H1504+65نۇمۇرلۇق ئاق پەتەك يۇلتۇز.

يۇلتۇز بۆشۈك بەلباغ 

دېڭىز تېغى ئىككى يۇلتۇز بىر ئاز كۆرۈلىدىغان پەۋقۇلئاددە چوڭ يۇلتۇز، ئۇنىڭ ماسسىسى قۇياشنىڭ  120~150 ھەسسىسى، سامانيولى سىستېمىسىدا بىرىنچى ئورۇندا تۇرغان. دېڭىز تېغى ئىككى يۇلتۇزى سامانيولى سىستىمىسىغا جايلاشقان، « يۇلتۇزلار بۆشۈك بەلباغى » بولۇپ، بۇ ئورۇن ئەتراپىدا ئىزچىل تۈردە نۇرغۇن تۇرغۇن يۇلتۇز پەيدا بولغان. گەرچە بۈگۈنكى كۈندە پارقىرمىغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ گىگانت يۇلتۇز بۇرۇن پارقىرغان، يورۇقلۇق دەرىجىسى ئەڭ يۇقىرى بولغان ۋاقىتتا، كىشىلەر كۈندۈزىمۇ ئۇنى كۆرەلىگەن.

يۇلتۇزلار رومانتىكنىڭ يەنە بىر خىل ئاتىلىشى، يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى 30 مىڭ يورۇقلۇق يىلى كېلىدىغان سامانيولى سىستېمىسىنىڭ چېتىگە جايلاشقان ئىككى تانگو ئويناۋاتقان غايەت زور يۇلتۇزلار سېستىمىسى بار.بۇ ئىككى يۇلتۇزلار سىستېمىسى نەچچە مىليارد دانە تۇرغۇن يۇلتۇز ۋە گاز بۇلۇتى تەرىپىدىن تەركىب تاپقان  بولۇپ، ھەممىسى بۇرمىسىمان شەكىلدە.

ئوڭ تەرەپتىكى چوڭراق يۇلتۇزلار سىستېمىسى، گاز ۋە چاڭ - توزان بىر بىلەكنى شەكىللەندۈرگەن سول تەرەپتىكى كىچىك يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى قورشاپ، ئۆزئارا تەسىرى ئاستىدا ئاستا - ئاستا ھەر خىل گۈزەل ئۇسسۇل قىياپىتى چىقارغان.^[0]