چامغۇر

چامغۇر ئىككى يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك بۇلۇپ، ئېگىزلىكى 90 سانتىمېتىر. تۈگۈنەك يىلتىزى گۆشلۈك ئاق رەڭلىك ياكى سېرىق رەڭلىك، يۇمىلاق، ياپىلاق يۇمىلاق ياكى بەزىدە ئۇزۇن ئېللىپس شەكلىدە، تۈگۈنەك يىلتىزى ئاستىدا پۆپۈك يىلتىزى بار. ئوق يىلتىز غولى تۈز، تىك، يۇقىرى قىسمىدا شاخلىرى بار، تۈۋىدىن ئۆسكەن يوپۇرمىقى يېشىل رەڭدە بولۇپ، ئۇزۇن ھەم تار پەيسىمان يېيىلغان، ئۇزۇنلۇقى 30 ~ 50 سانتىمېتىر كېلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئۈچتىن بىرى ئاجىز بولغان ئاز ساندىكى كىچىك يېرىقچە يوپۇرماق سېپىغا ئىگە ياكى ساپاقسىز كىچىك يوپۇرماقلىق، ئۇچىدىكى يېرىقچە ئەڭ چوڭ ھەم دىقماق، گىرۋىكى دولقۇنسىمان ياكى تېيىز يېرىلىدۇ، تۇلۇق يوپۇرماقلىق ئۈستىگە ئازراق تارقاق ئۆسكەن ئاق تۈكلۈك، تۆۋەنكى قىسىم يۇپۇرمىقى بىر قەدەر زىچ، ئاستى غولىدىن ئۆسكەن يوپۇرمىقى خۇددى تۈۋىدىن ئۆسكەن يوپۇرماق تۈپى تەرەپتىكى غولىنى ئوراپ تۇرىدۇ ياكى يوپۇرماق ساپىقى بار؛ غولىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدىكى يوپۇرماق ئادەتتە سوقىچاق ياكى تېمىنە شەكىللىك، بۆلۈنمە، تۇتقۇچسىز تۈپى تەرەپتىكى غولىنى ئوراپ تۇرىدۇ؛ يان تەرەپتىن ئۆسۈپ چىققان ئارتۇق يېرىقچە يوپۇرماقلىرى يۇقىرىدىن تۆۋەنگە تەدرىجىي كىچىكلەيدۇ. 

گۈل چىچىكى 

پۆپۈكسىمان گۈل رېتى ئۇزۇن، گۈلى كىچىك، ئوچۇق سېرىق رەڭلقك، ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 7 مىللىمېتىر؛ گۈل چىنىسى يوپۇرماقچىسى 4، 2 رەت يېيىلىدۇ؛ گۈل بەرگىدىن تۆتى، كىرسىت شەكىللىك، ئۇزۇن پەنجىلىك؛ ئاتىلىقى 6.4؛ ئانىلىقى 1 تال، گۈل تۈگۈنچىكى ئۈستىدە بىر قەۋەت نېپىز پەردە پەردىلىك پاسىل ھاسىل قىلغان ئۇزۇن مۈڭگۈزلۈك گۈل مېۋىسى سىلىندىر شەكلىدە بولۇپ، ئۇزۇنلۇقى 3.5 ~ 6 سانتىمېتىر، تۇمشۇقى ئىنچىكە ئۇزۇن. چېچەكلەش مەزگىلى ئەتىياز. 

بۇ ئۆسۈملۈكلەرنىڭ گۈلى (چامغۇر)، ئۇرۇقى (چامغۇر ئۇرۇقى) دورىغا ئىشلىتىلدۇ. 

چامغۇر بىلەن تۇرۇپنىڭ پەرقى

چامغۇر بىلەن تۇرۇپنىڭ پەرقى: چامغۇر بىلەن تۇرۇپ كرېست گۈللۈكلەر ئائىلىسىگە تەۋە. تۇرۇپنىڭ بىر قىسىم تۈرلىرى چامغۇرنىڭ شەكلى بىلەن ناھايىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ، ھەممىسى يۇمىلاق شار شەكىللىك ھالەتتە ئىپادىلىنىدۇ، شۇڭا بەزىدە ئارلىشىپمۇ كېتىدۇ. لېكىن ئىككى خىل ئۆسۈملۈكلەر يەنىلا پەرقى بار. چامغۇر كۆك يازلىق يېسىۋىلەك ئۇرۇقدىشى، تۇرۇپنىڭ بولسا چامغۇرى ئۇرۇقدىشى، ئۇنىڭ ئۈستىگە كىچىك بىر تال چامغۇر گۆشى بىر قەدەر قاتتىق، سۇ تەركىبى ئاز، چامغۇر پىشقاندىن كېيىن گۆشلۈك، بىر قەدەر يۇمشاق، شۇڭا ئاساسلىق يېمەكلىكى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئىستېمال قىلىشقا بولىدۇ. تۇرۇپ پىشىپ يېتىلگەندىن كېيىن شىرنىسىمۇ كۆپ. بىراق بۇ ئىككىسىنىڭ دورىلىق قىممىتى بىلەن ئىستېمال قىممىتى جەھەتتە بولسۇن ناھايىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ. ئۇنىڭ سىرتقى شەكلى ۋە كاللەكبەسەي ياكى چەلەڭ بىلەن ئوخشاش بولمايدۇ.

چامغۇر تەبىئىتى سوغۇق، تومۇز ئىسسىق چىداملىق ئەمەس، ئۆسۈپ يېتىلىشتىكى مۇۋاپىق تېمپېراتۇرىسى 15 ~ 22 سېلسىيە گرادۇس.

چامغۇرنىڭ ئىشلەپچىقىرىش تەلىپى يۇقىرى ئەمەس، يەر بوش، سۇ-ئوغۇتى يېتەرلىك، ھاۋا سالقىن بولسىلا بولىدۇ. ھەر يىلى 8-ئايغىچە تېرىشقا بولىدۇ، مايسا مەزگىلى 30 كۈن بولىدۇ. تاللاپ مايسا كۆچۈرۈپ تىككەندىن كېيىن، 11-ئايدىن كېيىنكى يىلى، 1-ئاينىڭ ئاخىرىدا ىغىشقا بولىدۇ، ئادەتتە ھەر مو يەردىن 3-4 مىڭ كېلوگىرام مەسۇلات ئالغىلى بولىدۇ. ئاپتونوم رايونىمىز ئېكسپورت كۆكتاتلارنىڭ بىرى. 

چامغۇرنىڭ ئەسلى مەنبە مەركىزى ئوتتۇرا دېڭىز بويى ۋە ئافغانىستان، پاكىستان، تاشقى كاۋكاز قاتارلىق جايلاردىن ماي سەينىڭ كەنجى تۈرى (ssp.oleifera) نىڭ ئۆزگىرىشىدىن بارلىققا كەلگەن. فرانسىيەدە نۇرغۇن چامغۇر گېرمپلازما بايلىقى بار؛ سىكاندىناۋىيە يېرىم ئارىلىدا يەم-خەشەك قىلىشقا كۆپ مىقداردا ئۆستۈرۈلىدۇ. ئوتتۇرا ئەسىردىكى قەدىمقى مىسىر، گرېتسىيە، رىم قاتارلىق دۆلەتلەردە، ئاسىيا (ئافغانىستان، ئىران، ياپونىيە قاتارلىق دۆلەتلەر) نىڭ ئومۇميۈزلۈك ئۆستۈرۈلگەن. ئامېرىكا قىتئەسى چامغۇر ئۆستۈرۈشنى ياۋروپاغا ئېلىپ كىرگەن. 

لى شىجېن «دورا ئۆسۈملۈكلەر قامۇسى» دا خاتىرىلىنىشىچە، ئۇ «سوفونىيە تۇيغۇنلار» جاڭ چيەن غەربىي يۇرتقا كەلگەندە تارقالغان. بىراق، «شېئىر.جىلغا شامىلى» دا، يەنى «فېنخىل ئېلىش، تۆۋەندىكى قىسمى يوق جىسىم» دەپ خاتىرىلەنگەن، بۇنىڭ ئىچىدە «فېنخىل» يەنى چامغۇر، چامغۇرنىڭ ئېلىمىزدە پەيدا بولۇشى ناھايىتى بالدۇر. «كېيىنكى خەننامە، خۇەن خاتىرىلىرى» دە مۇنداق خاتىرىلەنگەن: «يۇڭشىڭ 2-يىلى 6-ئايدا (مىلادىيە 451-يىلى) چىكەتكە ئاپىتى يۈز بېرىپ، قەلئە دۆلىتى چامغۇر ئارقىلىق باشقىلارغا ياردەم بەرگەن». رىۋايەت قىلىنىشىچە، جۇگې لياڭ ھەربىي يۈرۈش قىلغاندا، قىسىملار ئۆزى تۇرۇشلۇق يېرى قوشۇنلار ئاشلىق بىلەن چامغۇر تېرىغان، شۇڭا، سىچۈەن، خۇبېي ۋە جاڭلىڭ قاتارلىق جايلاردا، «جۇگې لياڭ سەي» دەپ ئاتىغان. تاڭ دەۋرىدىكى ئۇلۇغ ئەدىب خەن يۈ «ساپسېرىق چامغۇر گۈلى، ھەممە ئىش چامغۇر بىلەن» دېگەن. دېمەك، چامغۇرنىڭ جۇڭگودىكى تېرىقچىلىق تارىخى خېلى ئۇزۇن. 

چامغۇرچامغۇرنىڭ ئەسلىي تېرىلىدىغان ئورنى ئوتتۇرا دېڭىز شىمالىي قىرغىقىدا دۇنياۋى كۆكتات ئۆستۈرۈش رايونىدا ئۆستۈرۈلەتتى. ھازىر جۇڭگونىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا تېرىشقا بولىدۇ، شەرقىي شىمال، غەربىي زېمىن، شىمالىي جۇڭگو قاتارلىق بىرقەدەر سوغۇق، سالقىن رايونلاردا ئەتىياز، ياز، كۈزدە ئاساسلىق كۆكتات، جەنۇبىي جۇڭگو قاتارلىق جايلاردا قىش، باھاردا يەنە ئۆستۈرۈشكە بولىدۇ. 

شىنجاڭدا ئۇيغۇر تىلىدا (恰麻古، چاماگۇ) دەپ ئاتىلىدۇ. چامغۇر ئۇيغۇر تىبابىتى دورىلىرىدىكى جۇڭيى دورىلىرىدىمۇ ئىشلىتىلدۇ. يەرلىكتىمۇ ئۆپكىنى تازلاپ، ساغلاملاشتۇرىدۇ دەپ ئىستىمال قىلىدۇ. شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقى بولۇپمۇ ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگەن ياشانغانلار چامغۇرنى ئۆپكىنى ساغلاملاشتۇردىغان يېمەكلىك دەپ ئىستىمال قىلىپ كەلگەن. 

ئىشلىتىش ئورنى

چامغۇر يىلتىزى ۋە يوپۇرماقلىرى ھەممىسى ئىستېمال قىلىنىدۇ، ھازىرقى زامان ئادەتتىكىچە قىلىپ ئېيتقاندا كىچىك بىر تال چامغۇر يېمەكلىك ئارقىلىق، چوڭ تال چامغۇرى بولسا ئۆي ھايۋانلىرىنى بېقىشقا ئىشلىتىلىدۇ. چامغۇرنىڭ تەركىبىدە ۋىتامىن A، فولىن كىسلاتاسى، قان بۇزۇلۇشقا قارشى ۋىتامىن، ۋىتامىن K ۋە كالتسىي بار. 

يېمەكلىك تۇزىغا چىلاپ چىلانغان تۇزنى چىقىرىۋېتىپ، ئۇنىڭ تەمىگە لازا قۇشۇش ئۇسۇلىنى ئىشلىتىشكە ياكى شېكەر قوشۇپ، خام يېيىشكە بولىدۇ. گۆش ۋە نيەنگاۋ قاتارلىق يېمەكلىكلەر بىلەن تاماق ئېتىلىدۇ. چۈنكى، ئىستېمال قىممىتى يۇقىرى. قەدىمكى زاماندا جۇڭگونىڭ ئۈچ پادىشاھلىق دەۋرىدىكى شۇ بەگلىكىدىكى جۇگې لياڭ ئۇنى ئاشلىق، ئاندىن كېيىن بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە گېرمانىيە يەنە چامغۇرنى ئاساس قىلىپ جىددىي ئاشلىق-تۈلۈك ھەل قىلىش مەسىلىسىنى ھەل قىلغان. 

ئوزۇقلۇق ئانالىز

ئەسلىي ماكانى ياۋروپا چامغۇر بۇ خىل تۈگۈنەك يىلتىزلىق ئۆسۈملۈك، ھەر خىل چامغۇر مەيلى چوڭ ياكى كىچىك بولسۇن، شەكىل ياكى رەڭ پەرقى ناھايىتى چوڭ. چامغۇرنى بىر يىلدا ئالغىلى بولىدۇ، كۆك قاينىتىپ پىشۇرۇلغان يۇمران پۈتۈن دانىسى كىچىك تىپتىكى شارسىمان يىلتىزلىق بولىدۇ ھەمدە كونا چامغۇر قوشۇپ سۇس ئوتتا كۆكتات ۋە شورپا قىلىشقا بولىدۇ. چامغۇر ئۈستى يېشىل بولىدۇ، ئەتىيازلىق كۆكتات سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدۇ. 

ھەر 100 گرام چامغۇر تەركىبىدە تۆۋەندىكىدەك ئۇزۇقلۇقلار بار. ئۇلار :

1. سۇ تەركىبى                                50.3 گرام؛

2. ئاقسىل، پروتېئىن                           1.4 گرام؛

3. كاربوگىدرات، كاربون-سۇ بىرىكمىسى        6.3؛ 

4. كاروتېن                                    2.38 مىللىگرام؛

5. يىرىك تالا                                  1.7 گرام؛  

6. كالتسىي                                   41 مىللىگرام؛

7. فوسفور                                     31 مىللىگرام؛

8. تۆمۈر                                      0.5 مىللىگرام؛

9. تىئامىن                                    0.07 مىللىگرام؛

10. ۋىتامىن B2، رىبوفلاۋىن                   0.04 مىللىگرام؛

11. نىكوتىن كىسلاتاسـى                      0.3 مىللىگرام؛

12. ئاسكوربىك كىسلاتا                       3.5 مىللىي؛

يەر تاللاش

سۇ چامغۇرى تېرىلغان ئېتىزلاردا تۇپراق قاتلىمى قېلىن، سۇغىرىشى قولايلىق، تۇپرىقى مۇنبەت، شىغىللىق تۇپراق بولغىنى ياخشى. سۇ چامغۇرى يېتىشتۈرۈشتە ئادەتتە مايسا يېتىشتۈرۈشنى ئاساس قىلىدۇ. تېرىش مەزگىلى 8-ئدينىڭ ئاخىرىدىن 9-ئاينىڭ ئوتتۇرلىرىغىچە سورت تاللاپ ۋېنلىڭ سۇ چامغۇرىنى ھەر مو يەرگە ئىشلىتىلىدىغان بىۋاستە ئۇرۇق مىقدارى 150 گرام، مايسا يېتىشتۈرۈش 25 ~ 50 گرام. 

مايسا يېتىشتۈرگەندە ئالدى بىلەن ئىنچىكە ياخشى ئىشلەنگەن مايسىنى تاللاش، بىر مو يەرگە 400 ～ 250 گرام مايسا تېرىش، 10 ~ 15 مو يەرگە تېرىقچىلىق قىلشقا بولىدۇ. تېرىغاندىن كىيىن ئۇستىنى پاخال ياكى سايىۋەن تور بىلەن يېپىپ مايسا ئۈنگەندىن كېيىن ئېچۋىتىپ، مايسا ئۈنگەندىن كېيىن 10 كۈن ئەتراپىدا بىر قېتىم مايسا تاقلاش، مايسا ئارىلىقى 6 ~ 8 سانتىمېتىر، بىر قېتىم قوغلاپ سۇيۇق ئوغۇت بېرىش. مايسا كۆك پىت ۋە ۋىرۇس كېسىلى ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، مايسا مەزگىلىدىكى بىرىنچى ھەپتىسىدە ھەر 7 ~ 10 كۈندە بىر قېتىم دورا سۇيۇقلۇقى پۈركۈپ تۇرۇش. مايسا يېتىشتۈرۈش مەزگىلىدە يىلتىزنىڭ ئۆسۈشىگە تەسىر يېتىشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن مايسا تۇپراقنىڭ دائىم نەم تۇرشنى ساقلاش، بەك قۇرغاق بۇلۇپ كىتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش.  

يۇقىرى ھوسۇللۇقنى باشقۇرۇش 

تىكىپ ئۆستۈرۈلگەندىن كېيىن 10 ~ 15 كۈندە چىرىگەن سۇيۇق گەندە-سۈيدۈك 1000 ~ 750 كىلوگرام ئەتراپىدا قوشۇمچە ئوغۇتلاش، 10 كۈندىن كېيىن يەنە بىر قېتىم ئوغۇتلاش. 10-ئاينىڭ ئاخىرىدىن 11-ئاينىڭ باشلىرىغىچە ئەتلىك يىلتىز تۈگۈنەك چامغۇر باراقسان ئۆسۈش مەزگىلىگە كىرگەندە بىر قېتىم ھەر مو يەرگە 1500 كىلوگرام چىرىگەن گەندە-سۈيدۈك ئارقىلىق ياكى 15 كىلوگرام ئۇرېيە، ئۈچ مەنبەلىك بىرىكمە ئوغۇت، 20 كىلوگرام ئەتراپىدا قايتا ئوغۇتلاش. ئوغۇت بېرىشتىن ئاۋۋال ئالدى بىلەن كۇلتىۋاتسىيە قىلسا كىيىنكى قېتىم سۇغارغاندا ئوغۇتنىڭ ئېرىشى ۋە  يىلتىز سىستېمىسىنىڭ سۈمۈرۈش بىلەن تەمىنلەشنى ئىلگىرى سۇرگىلى بولىدۇ. ئۆسۈپ يېتىلىش مەزگىلىدە 2 ~ 1 قېتىم تازىلاپ توپا يۆلەش، يىلتىز ئوچۇق قېلىشتىن ساقلىنىش. 

كېسەللىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاش

كېسەللىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاش. مەسىلەن: كۆكتات قۇرتى، كۆكپىت، تاغىل پەرۋانە قاتارلىق زىيانداش ھاشارات ھېسابلىنىدۇ. سېرىق يوپۇرماقلىرىنى ھەر ۋاقىت ئېلىۋېتىش كېرەك. 12-ئاي ئىچىدە يېغۋېلىشقا بولىدۇ. يىغىۋېلىشتىكى ئۆلچەم ئۆسۈملۈك غولى ۋە يوپۇرمىقى سارغىيىپ، يىلتىزىنىڭ باش قىسمىدا يېشىل، ئايلانما سېرىق، سېرىق يوپۇرماق قولتۇقى ئارىسىدىكى كىچىك يوپۇرماقلىق بېشىنى ئىچىگە تىقىۋېلىش ئۆزگىرىش يۈز بەرگەنلىرىنى يىغماسلىق. قىرودىن كېيىن قالماسلىق، ئۇنداق بولغاندا سۇ چامغۇرى سۈپىتىنى ئۆستۈرۈش، پىششىقلاپ ئىشلەش مەھسۇلات سۈپىتى تۆۋەنلەپ كېتىدۇ.^[0]