سۇ ئامبىرى

سۇ ئامبىرى، ئادەتتە كەلكۈن توسۇپ سۇ قاچىلايدىغان ۋە سۇ تەڭشەيدىغان سۇ ئىنشائات قۇرۇلۇشى، ئۇنىڭدىن باشقا پايدىلىنىپ سۇغىرىش، توك چىقىرىش، كەلكۈندىن مۇداپىئە كۆرۈش ۋە بېلىق بېقىشقا بولىدۇ، تار جىلغا ياكى دەريا ئېغىزىغا توغان سېلىش ئارقىلىق سۈنئىي كۆل شەكىللەنگەن. سۇ ئامبىرى پۈتكەندىن كېيىن، كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىشكە، سۇ ساقلاپ سۇغىرىشقا، سۇ بىلەن تەمىنلەشكە، توك چىقىرىشقا، بېلىق بېقىشقا بولىدۇ. بەزىدە تەبىئىي كۆل سۇ ئامبىرى (تەبىئىي سۇ ئامبىرى) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. سۇ ئامبىرىنىڭ كۆلىمى ئادەتتە سىغىمىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى بويىچە، كىچىك تىپ، ئوتتۇرا تىپ، چوڭ تىپت قاتارلىقلارغا ئايرىلىدۇ.

سۇ ئامبىرى ئۈچ چوڭ ئەسلىھەسى: توسما، كەلكۈن چۈشۈرگىسى، سۇ قويۇپ بېرىش ئىنشائاتى قاتارلىقلارنى كۆرسىتىدۇ.

سۇ ئامبىرىنىڭ كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىش رولى

سۇ ئامبىرى ئېلىمىزنىڭ كەلكۈندىن مۇداپىئە كۆرۈشتە كەڭ قوللىنىلىدىغان قۇرۇلۇش تەدبىرلىرىنىڭ بىرى. كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىش قۇرۇلىشىنى يۇقىرى ئېقىنىدىكى مۇۋاپىق ئورۇنغا قويۇپ، ھەر تەرەپلىمە پايدىلىنىش سۇ ئامبىرى قۇرۇپ، كەلكۈن سۈيىنى تەڭشەپ، كەلكۈن سۈيىنى توسۇپ يىغىشقا بولىدۇ، تۆۋەنكى ئېقىندىكى دەريانىڭ كەلكۈن يۇقىرى پەللىسىدىكى ئېقىم مىقدارىنى تىزگىنلەپ، كەلكۈن ئاپىتىنى كېمەيتىپ، زىياننىڭ ئالدىنى ئېلىش مەقسىتىگە يەتكىلى بولىدۇ. سۇ ئامبىرىنىڭ كەلكۈن تەڭشەش رولىنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل ئۇسۇلى بار، بىر خىلى باشلاپ توختىتىپ تۇرۇش رولى، يەنە بىر خىلى باشلاپ ئاققۇزۇش رولى. 

(1) توختىتىپ تۇرۇش رولى 

توختىتىپ تۇرۇش دېگەنلىك ، كەلكۈن سۇ ئامبىرىدا ۋاقتىنچە توختىتىش. ئەگەر سۇ ئامبىرى كەلكۈن يولىدا توساق بولمىغاندا، سۇ ئامبىرى سۇ ساقلاش توسىقى بىلەن كەلكۈن چۈشۈرگىسى تەڭ بولغان ۋاقىتتا، سۇ ئامبىرى پەقەت ۋاقتىنچە كەلكۈن سۈيىنى توختىتىش رولىنى ئۆتەيدۇ.

(2) ئاققۇزۇش رولى 

كەلكۈن كەلگەندە تاقاق چۈشۈرۈلمىگەن ئەھۋال ئاستىدا، سۇ ئامبىرى باشقۇرۇش، ئىشلىتىش باسقۇچىدا ناۋادا كەلكۈن پەسلىدىن بۇرۇن سۇ ئامبىرىنىڭ سۇ ئورنى چەك قويۇلغان سۇ ئورنىدىن تۆۋەنلەپ كەتكەندە، چەك قويۇلغان سۇ ئورنىدىن تۆۋەن كەلكۈن يولى، چەك قويۇلغان سۇ ئورنىدىن يۇقىرى بولغاندا كەلكۈن سۇلارنى ساقلاش رولىنى ئوينايدۇ. سۇ ئامبىرىدا ساقلانغان بىر قىسىم كەلكۈن سۈيى سۇ سېلىككەن مەزگىلىدە قوش ئۈنۈملۈك ئىشلىتىلىدۇ.

شۇ كەلكۈن چۈشۈرگۈ چۈشۈرۈلگەن چاغدا ، سۇ ئامبىرى كەلكۈن سۇلارنى ساقلاش رولىنى تېخىمۇ زور دەرىجىدە جارى قىلالايدۇ، سۇ ئامبىرىنىڭ ئىشىكى ئېچىلىش دەرىجىسى ئارقىلىق تۆۋەنگە چوڭ-كىچىكلىكى تەڭشەش ئۆزگەرتىشكە بولىدۇ. توساق بار بولغاچقا، شۇڭا بۇ خىل سۇ ئامبىرىنىڭ كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىشى چەك قويۇلغان سۇ ئورنىدىن يۇقىرى بولىدۇ، ھەمدە كەلكۈن قويۇۋېتىش داۋامىدا خالىغان ۋاقىتتا تۆۋەنگە ئېچىلىش دەرىجىسى ئارقىلىق كونترول قىلىنىدۇ، توختىتىپ تۇرۇش ۋە ساقلاشتەك ئىككى خىل رولى بولىدۇ.

سۇ ئامبىرىنىڭ پايدىلىق رولى

ۋادىنىڭ يەر يۈزىدىكى يامغۇر، ئوخشاش بولمىغان يوللار بىلەن دەرياغا سۇ قۇيۇلىدۇ، دەريا سىرغىمى دەپ ئاتىلىدۇ. دەريا سىرغىمى كۆپ ئۆزگىرىشچانلىققا ئىگە ۋە تەكرارلىنىش بولمايدۇ، يىل ۋە يىل، پەسىل بىلەن پەسىل ۋە رايونلار ئارا سۇ ئوخشىمايدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ناھايىتى چوڭ ئۆزگىرىش بولىدۇ. كۆپ ساندىكى (مەسىلەن، سۇغۇرۇش، توك چىقىرىش، سۇ بىلەن تەمىنلەش، دېڭىز ترانسپورتى قاتارلىقلار)غا بولغان تەلىپى بىر قەدەر مۇقىم بولغان سۇ مىقدارى ۋە ۋاقتى، تەلىپى دائىم تەبىئىي كەلگەن سۇ ئەھۋالى بىلەن ماسلاشقان بولىدۇ. كىشىلەر ئېقىننى ھەل قىلىش ئۈچۈن، زامان ۋە ماكان جەھەتتە قايتىدىن تەقسىم قىلىش مەسىلىسى توغرىسىدا، سۇ بايلىقىنى تولۇق ئېچىش ۋە ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش، ئۇنى سۇ تارمىقىنىڭ تەلىپىگە ماسلىشىش ئۈچۈن، كۆپ ھاللاردا دەريا بويىغا بىر قىسىم سۇ ئامبىرى قۇرۇلۇشى سالىدۇ. سۇ ئامبىرىنىڭ ئېقىندىكى پايدىلىق رولىنى ئېلىپ تەڭشەش، كەلكۈننى ساقلاش، تولۇقلاپ قۇرۇپ، تەبىئىي سۇ ئارقىلىق زامان بىلەن ماكان جەھەتتە تەلىپىنى قاندۇرۇشى بىر قەدەر ياخشى.

1-يېقىن ئەتراپتىكى رايونلارنى تۇرۇبا سۈيى ۋە سۇ بىلەن تەمىنلەش.

2-توسما ئۈستىدىكى سۇ كۈچى بىلەن توك چىقىرىش ماشىنىسىدىن پايدىلىنىپ توك چىقىرىش.

3-دەريا قانىلى سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى. 

4-سۇ ئامبىرىنىڭ كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىش ئۈنۈمى بار.

5-سۇ ئامبىرى ۋە تۆۋەن ئېقىمغا تەڭشەش ئېلىپ بېرىشقا بولىدۇ.

6-باشقا پايدىسى بېلىقچىلىق قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

1. ئاپەت يۈز بېرىش چاستوتىسىنى كۆپەيتىۋېتىش.

2. ئامبار رايونىغا لاي-لاتقا تىنىپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

3. تۇپراقنىڭ شورلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

4. سۇ سۈپىتىنى ناچارلاشتۇرىۋىتىدۇ.

5. دەريا سۈيىنىڭ سۇ سۈپىتىنىڭ ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

6. تۆۋەن ئېقىندىكى دەرياغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.

7. كېسەل بولۇش نىسبىتىنى كۆپەيتىۋېتىدۇ.

8. كىلىماتقا تەسىر كۆرسىتىدۇ.

9. دىپلوماتىيە جەھەتتىكى تەسىرى.

10. كۆچمەنلەر تەسىرىگە ئۇچرايدۇ.

11. قىممىتى زىيانغا ئۇچرايدۇ.

كۆلىمى جەھەتتىن، دۇنيادىكى ئون چوڭ سۇ ئامبىرى

1. ۋورتېر سۇ ئامبىرى؛

2. كۇيبىشېۋ سۇ ئامبىرى؛

3. سمالۋوۋد سۇ ئامبىرى؛

4. كارىبا سۇ ئامبىرى؛

5. بۇختامىڭ سۇ ئامبىرى؛

6. براتسك سۇ ئامبىرى؛

7. نامىسېر سۇ ئامبىرى؛

8. رايبىنسىك سۇ ئامبىرى؛

9. كانىياپسكاۋ سۇ ئامبىرى؛

10. كۇرى سۇ ئامبىرى؛^[0]