ئۇيغۇرلارنىڭ چاي مەدەنىيىتى
( 1 )
چاي - دۇنياغا داڭلىق ئۈچ چوڭ ئىسپىرىتسىز ئىچىملىك ( چاي ، قەھۋە ، كاكائو ) نىڭ بىرى ، شۇنداقلا قەدىمدىن تارتىپ تاكى بۈگۈنگە قەدەر ئىنسانلارغا ئىزچىل ھەمراھ بولۇپ كەلگەن ، تېبابەتتە بىردەك ئېتىراپ قىلىنغان ئەڭ ياخشى ساقلىقنى ساقلاش تەبىئىي ئىچىملىكتۇر
چاي تەركىبىدە كوفېئىت ( قەھۋە ئىشقارى ) ، كۆپ فېئوللۇق بىرىكمىلەر ، ۋىتامىن تۈردىكىلەردىن ، ۋىتامىن K , C , B , مىنرال ئېلېمېنىتلاردىن فوسفۇر ، كالىي ، كالتىسى ، ماگىنىي ، مانگان ، ئاليۇمىن ، گۈڭگۈرت ، ۋە ئامىنو كىسلاتا قاتارلىق ئىنساننىڭ سالامەتلىكىگە پايدىلىق تەركىبلەر ناھايىتى كۆپ بولغاچقا ، موۋاپىق دەملەنگەن چاينى ئىچىپ بەرسە ئادەمنى روھلاندۇرۇپ ، نېرۋىنى تىچلاندۇردۇ . ئۇسسۇزلۇقنى قاندۇرۇپ بەدەندىكى خىلىتلارنى تولۇقلايدۇ ، كۆزنى رۇشەنلەشتۇردۇ ، ئىسسىقلىنى پەسەيتىپ ، زەھەر قايتۇرىدۇ ، ھەزىم قىلىشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ . سۈيدۈك ھەيدەيدۇ ، تولغاقنى توختىتىدۇ ، چوڭ تەرەتنى راۋاجلاندۇرىدۇ ، يەل ھەيدەيدۇ ، بەلغەمنى بوشتىدۇ ، ياللۇغ قايتۇىدۇ ، ۋە قان بېسىمىنى تۆۋەنلىتىدۇ ، قاندىكى ماينى پارچىلاپ ئارنېرىينىڭ بۇتقىسمان قېتىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ . ئۇ يەنە قان شېكەرنى تۆۋەنلىتىش ، باش ئاغرىقىنى پەسەيتىش ، راكقا قارشى تۇرۇش ، قېرىشنى كېچىكتۈرۈپ ، ئۆمۈرنى ئۇزارتىشتەك روللارغىمۇ ئىگە . شۇ سەۋپلىك دۇنيادىكى نورغۇن مىللەتلەر ئۆزلىرى ياشىغان جايلارنىڭ تەبىئى مۇھىيتى ۋە مىزاجىغا ماس كېلىدىغان ھەرخىل ئۆسۈملۈك ، گۈل - گىياھلار ، مېۋە - چېۋىلەر ۋە ئۇلارنىڭ مېغىزلىرىدىن ئوخشىمىغان چايلارنى ياساپ ، ئىستېمال قىلىپ كەلگەن ۋە كەلمەكتە .
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدكى چاي ئاتالغۇسى ئوقۇم دائىرىسىدىن ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل مەنىنى ئاڭلىتىدۇ . ئۇلارنىڭ بىرى تار مەنىدىكى چاي ئوقۇمى بولۇپ ، بىرىنچىدىن ، چاي ئائىلىسىدىكى دائىم كۆكىرىپ تۇردىغان چاتقال ئۆسۈملۈكلەرنى ؛ ئىككىنچدىن ، چاي دەرخىنىڭ يوپۇرمىقى ۋە باشقا ئۆسۈملۈكلەردىن ئشلەنگەن ھەرخىل قورۇق چايلارنى ؛ ئۈچىنچىدىن ، قورۇق چاي ياكى باشقا ئۆسۈملۈك - خۇرۇچلاردىن پايدىلىنىپ تەييارلانغان ئىچىملىكلەرنى كۆرسىتىدۇ .كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا ، ئۇ چايغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق ئۆرپ - ئادەت ، پائالىتيەتلەرگە ، جۈملىدىن چاي مەدەنىيتى دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدۇ .
( 2 )
بىزنىڭ يىراق قەدىمكى زاماندا ياشىغان ئەقىللىق ، ئىجاتكار ئاتا - بوۋىللىرىمىز ئۆزلىرىنىڭ ھاياتلىقىنى داۋاملىق كاپالەتكە ئىگە قىلىش ۋە ئۆزلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن ، بىر قاتار ئىختىرالارنى مەيدانغا كەلتۈرگەن . ئەنە شۇلارنىڭ تىپىك بىر مىسالى سۇ ، تۇپراق ، ئوت ، ھاۋادىن ئىبارەت تۆت زات قارىشىدىن ئىبارەت .
سۇ بولغاچقا ، بۇ دۇنيا تىرىك ، پاكىز ھەم گۈزەل . دۇنيادىكى بارلىق ھاياتلىق ، مەدەنىيەت سۇ بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان ، ئادەم بەدىننىڭ ئومۇمى ئېغىرلىقىنىڭ ئۈچتىن ئىككى قىسمىنى سۇ تەشكىل قىلىدۇ . ئادەم تېنىگە كېرەكلىك ئۇزۇقلۇق ماددىلار بىلەن ۋىتامىنلار سۇنىڭ ۋاستىسىدە ھەرقايسى ئورگانىزىملارغا يېتىپ بارىدۇ . بەدەندىكى كېرەكسىز ، زەھەرلىك ماددىلارمۇ ئوخشاشلا سۇنى ۋاستە قىلىش ئارقىلىق بەدەن سىرتىغا چىقىپ كېتىدۇ .
ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ يېمەك - ئىچمەك ئارقىلىق بەدەنگە سۇ ۋە ئوزۇقلىق تولۇقلاش ئادەتلىرى بىر - بىرىگە ئانچە ئوخشىمايدۇ ، يەنە ھەرخىل جۇغراپىيىلىك مۇھىتتا ياشاپ كەلگەن ھەرقايسى مىىللەتلەر ئۆزلىرىگە خاس بولغان يېمەك - ئىچمىكى ۋە ساقلىقنى ساقلاش ئىشلىرىدا كەم بولسا بولمايدىغان مۇھىم ئىچىملىكلەرنىڭ بىرى ھىساپلىنىدۇ . شۇڭا ئىنسانلار قەدىمدىن تارتىپ ھەرخل ئۆسۈملىك ۋە گۈل - گىياھلاردىن ياسالغان چايلارنى ئىستېمال قىلىپ ، ئۇلارنىڭ پايدىلىق خۇسۇسىيەتلىرىنى ئىگىلەپ ۋە قىممىتىنى تەدرىجىي تونۇپ يېتىپ ئۆزگىچە چاي مەدەنىيتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن .
ئۇيغۇرلارنىڭ چاي مەدەنىيتى ئۇزاق ئەسىرلىك تارىخىي تەرەقىياتنىڭ مەھسۇلىدۇر ، قەدىمكى ئەجدادلىرىمىز ئىپتىدائىي ئوۋچىلىق ۋە چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان دەۋىرلەردە تۈرلۈك ھايۋانلارنىڭ گۆشىنى ئۇزۇقلۇق ، كالا - قوي سۈتلىرىنى ئىچىملىك قىلغان ، ئىپتىدائىي دېھقانچىلىق بارلىققا كەلگندىن كېيىن ، ئۇلاردا قوشۇمچە ئوۋچىلىق ، ۋە چارۋا - مال بېقىش ۋە سۈت ئىچىش ئادىتى داۋاملىشىپ كەلگەن بولسىمۇ ، لېكىن نوپۇسنىڭ ئۆزلۈكسىز كۆپىيىشى ئارقىسىدا ئىچىملىككە بولغان ئېھتىياجىنى سۈت ئارقىلىق قامداش مۇمكىن بولمىغان . ئەجدادلىرىمىز ئۇزاق مۇددەتلىك تۇرمۇش ئەمەلىيتى داۋامىدا پۇشۇرۇلغان يېمەكلىكلەرنىڭ سىڭىشلىك ، تەملىك بولىدىغانلىقىنى ، قاينىتىلغان سۇ ۋە سۈتنىڭ سوغۇق سۇ ھەم خام سۈتكە قارغاندا ، بەدەننىڭ ساقلىقىنى ساقلاشقا پايدىلىق ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن ؛ شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە ھەرخىل ئاشلىقلار ، ياغلىق دانلار ، گۆشلەر ، مېۋە - چېۋىلەر ۋە ئوت - چۆپلەرنىڭ تەمى - خوسۇسىيەتلىرنىڭ پەرىقلىق بولىدىغانلىقىنى ، ئۇلارنىڭ ئوزۇقلۇق بولۇشتىن تاشقىرى ، ئايرىم - ئايرىم ھالدا بەزى كېسەللىكلەرنى داۋالاش ، تاماق سىڭدۈرۈش ، ھارغىنلىقنى يېنىكلىتىش ، روھى كەيپىياتنى تەڭشەش ئۈنۈمىنىڭمۇ بارلىقىنى بايقىغان . نەتىجىدە ئۇلار ئۆز تۇپىرىقىدىن چىقىدىغان شىپالىق ئۈنۈمى يوقىرى بولغان ئەتىۋارلىق ئۆسۈملۈكلەرنى مەقسەتلىك ھالدا سۇ بىلەن قاينىتىپ ئىچىشكە ئادەتلەنگەن .
ھەممىمىزگە ئايان ، شىنجاڭ قىممەت باھالىق ئۆسۈملۈكلەرگە باي بىر گۆھەر زېمىن . شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى تاغلىرىدا ، دەريا ۋادىلىرىدا ، چۆل باياۋانلىرىدا قىممەت باھالىق قار لەيلىسى ، قىزىل كۆكمارال ، قىزىلگۈل ، بادرەنجى بۇيا ، دالا ، چاي ، زەپە ، ئالقات ، ئېگىر ، زىرە ، ئارپىبەدىيان ، سوغۇرگۈل قاتارلىق نەچچە يۈزلىگەن ئۆسۈملۈكلەر ئۆسىدۇ .
مىلادىيە 659 - يىلى تاڭ سولالىسى تەرپىدىن تۈزۈلگەن «يېڭىدىن رەتلەنگەن دۇرىلار قامۇسى» ناملىق ئەسەرگە شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن چىقىدىغان بىر يۈز ئون تۆت خىل دورا ۋە ئۆسۈملۈك ۋە دورا تونۇشتۇرۇلغان .
چىن ، خەن سولالىلىرى دەۋىرىدىن باشلاپ ئەجدادلىرىمىز ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن چىقىدىغان چايلارنىمۇ رايونىمىزغا كىرگۈزگەن . مىلادىيە 5 - 8 - ئەسىرلەرگە ئائىت مەنبەلەردە قەيت قىلىنىشچە ، شۇ دەۋىرلەردە چاي ئۇيغۇرلار ۋە تىبەتلىكلەر تەرپىدىن كۆپلەپ سېتىۋېلىنغان . ئوتتۇرا ئەسەرلەردە يېزىلغان «پەڭ چىجىنىڭ ئاڭلىغان ۋە كۆرگەنلىرىنىڭ بايانى» نامىلىق ئەسەرنىڭ 6 - بابىدا «ئۇيغۇرلار ھەر قېتىم جوڭگۇ خاقانىنىڭ سارىيىغا كەلگەندە ، ئېسىل ئاتلىرىنى چايغا ئالماشتۇرۇپ كېتەتتى» دەپ يېزىلغان . تاڭ سولالىسى دەۋىردە ئوتتۇرا ئاسىيالىق كۆپلىگەن سودىگەرلەر چاڭئەن شەھەرگە بېرىپ ، چاي دۇكانلىرىنى ئېچىپ ، جوڭگۇنىڭ ئېكىسپۇرت قىلىندىغان چايلىرىنىڭ ئاساسىي قىسمىنى ئۆز قوللىرىغا كىرگۈزۈۋالغان . سۇي ، تاڭ دەۋىرلەرىگە كەلگەندە ، رايۇنىمىزغا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن كىرگۈزۈلگەن چايلارنىڭ تۈرى كۆپەيگەن . 8 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە ، ئورخۇن ئويغۇر خانلىقى تاڭ سولالىسنىڭ يىپەك ، چاي قاتارلىق بويۇملىرىنىڭ ئاساسلىق خېرىدارى بولغان . ئۆڭلۈك - سۆيگۈن توپىلىڭىدىن كېيىن تاڭ سولالىسى بىلەن ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى ئوتتۇرسىدىكى ھەرخىل يىپەك ، ئات ، چاي سودىسى تېخىمۇ جانلانغان . سودىغا ماھىر ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ ئېھتىياجىدىن ئاشقان يىپەك ، چاي ۋە ئۆز توپرىقىدىن چىققان ئات ، تېرە ، مېۋە - چېۋە ، خۇش پۇراقلىق ئۈسۈملۈك ماتېرياللىرىنى باشقا جايلارغا ئېلىپ بېرىپ سېتىپ ، چاي سودىسنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرغان .
19 - ئەسىرنىڭ 20 - يىللىرىغا كەلگەندە شىنجاڭدىن روسىيەگە چىقىرىلغان ماللار ئىچىدە چاي توقسان پىرسەنتىنى ئىگىلىگەن . بۇ خىل ئەھۋال تاكى 19 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغىچە داۋاملاشقان .
دېمەك ، ئەجدادلىرىمىز ئۆز توپرىقىدا ئۆسىدىغان ھەرخىل ئۆسۈملۈكلەرنىڭ شىپالىق قىممىتىنى تونۇپ يېتىپ ، ئولارنى ئۆز مىللىي تېبابىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ، ھەم چايلىق ، ھەم شىپالىق رولىغا ئىگە ھەر خىل ئىچىملىك - چايلارنى ياساپ ئستېمال قىلغان . نەتىجىدە ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدا يېڭى بىر مەدەنىيەت - چاي مەدەنىيتى شەكىللەنگەن ۋە بارا - بارا مۇكەممەللىشىشكە قاراپ يۈزلەنگەن . يۇقىرقىلاردىن باشقا يەنە ئۇيغۇرلارنىڭ چاي مەدەنىيتىگە ئائىت تۆۋەندىكى بايانلارغا نەزەر سېلىپ باقايلى :
بىرىنجى ، ئارخېئولوگىىيىلىك تېپىندىلار بىلەن خەنزۇ تىلىدا يېزلغان بىر قىسىم نوپۇزلۇق كىتاپلاردىكى تارىخى بايانلارمۇ ئۇيغۇرلاردا چاي مەدەنىيتىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ .
ئارخېئولۇگلار تۇرپان شەھىرىنىڭ شەرقىگە جايلاشقان ئاستانە قەدىمىي قەبىرىستانلىقىدا بىر قىسىم قەبرىلەرنى قېزىش جەريانىدا 187 - نومۇرلۇق قەبرىدىن چاي سۇنىۋاتقان ئاياللارنىڭ رەسمىي سىزىلغان بىر پارچە يىپەك رەخىت تاپقان . جوڭگۇ ئالىملىرى ئەتراپلىق ئىزدىنىش ۋە تەتقىقات قىلىش ئارقىلىق بۇ رەسىمنى 7 - ئەسەرگە تەئەللۇق دەپ بېكىتكەن . شۇ ئاستانە ئارخېئولوگلار 7 - ئەسەردە تۇرپاندا چاي بىلەن مېمان كۈتۈش ئادىتى بولغان دېگەن كۆز قارشىنى ئوتتۇرىغا قويغان .
«يىپەك يولىدىكى سودا تارىخى» ناملىق كىتابىنىڭ 496 - بېتىدە يەنە : «تاڭ سولالىسى دەۋرىدە ئۇيغۇرلاردا چاي ئېچىش ئادىتى بار ئىدى» دەپ قەيت قىلىنغان .
خەنزۇ ئالىملىرىنىڭ تەتقىقات نەتىجىللىرىدىن مەلۇم بولىشىچە ، تاڭ سولالىسى دەۋرىدە ئۇيغۇرلار كۆپرەك گۆشلۈك ۋە ياغ تەركىبى يوقىرى بولغان يېمەكلىكلەرنى ئىستېمال قىلغان ، سۈت قوشۇپ تەييارلانغان چاي دەملىمىسى (ئەتكانچاي - ئا) ئەنە شۇ تائاملارنى ھەزىم قىلىشتا ، ئورگانىزىملارغا يىغىلىپ قالغان ماي ، كېرەكسىز ماددىلارنى پارچىلاپ ئازايتىشتا مۇھىم رول ئوينىغان . ھەقىقىتەن ئۇيغۇرلاردا سۈت بىلەن چاي ئېچىش كەڭ تارقالغان بولۇپ ، بۇنداق چاي ئۇلارنىڭ تىلىدا «ئەتكەنچاي» دەپ ئاتالغان .
ئىككىنجى ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى چايسىز تەسەۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس . مەشرەپ خەلقىمىزنىڭ ئۇزۇن تارىخقا ئىگە بىر ئۆرۈپ - ئادەت ، ئەخلاق ۋە سەنئەت مەكتىپى . مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق ئەسەرنىڭ 1 - توم ، 593 - بېتىدە « sugdiq » دېگەن سۆزنى : «قاتار بەزمە ، قىلىش كۈنلىرى دوستلار ئارا نۆۋەت بىلەن بولىدىغان مەشرەپ» دەپ ئىزاھلايدۇ . دېمەك ، ئەجدادلىرىمىز قارخانىيلار دەۋرىدىن بۇرۇنلا مەشرەپ ئويناپ كەلگەن . دولانلىقلاردا داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان مەشرەپلەردە ئاللا ، ئاللا دەپ توۋلاشلار ، مەشرەپ ئۇسسۇلدىكى ئوۋچىلىق بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلار مەشرەپ تارىخىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي ئوۋچىلىق تۇرمۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلار ئىكەنلىكىنى يۇرتىپ بېرىدۇ . ئەنە شۇ مەشرەپلەردە قىز - يىگىتلەر ئۆز - ئارا چاي تۇتۇشۇپ مەشرەپ بېتلەرنى ئېيتىدۇ ، بۇ ئادەت تاكى بۈگۈنگىچە مەۋجۇت . بۇ چاي مەدەنىيتىنىڭ بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدەنىيتىنىڭ ھەر قايسى تارماقلىرى بىلەن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ كەلگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ .
ئۈچۈنچى «قۇتاغۇ بىلىك» تىكى تۆۋەندىكى مىسرالارمۇ بىزنىڭ چاي مەدەنىيتىمىزگە مۇناسىۋەتلىك :
4620 . كىشى مەن دېگۈچە ئادەم بالىسى ،
كېرەك بىلسە ئىسسق - سوغۇق قايسى
4621 . مىزاجىغا ياققاننى بىلىپ يېگۈلۈك ،
مىزاجىغا ياقمىسا ، ئۇنى قويغۇلۇق .
4622 . سوغۇقلۇقنى ئىچ ئاشىسا ئىسسىق ئەگەر ،
سوغۇقلۇقنى ئەگەر ئاشسا ئىسسىق تۈزەر .
4624 . ياشىڭ قىرىقتىن ئېشىپ ، كۈن ، ئاي بولسا كۈز ،
ئىسسىق نەرسە بىرلە مىزاجىڭنى تۈز .
4625 . يېشىڭ بولسا ئاتمىش ، ۋاختىڭ بولسا قىش ،
ئىسسىقلىق قىل ، تۇتما سوغۇقلۇقنى ئەش .
گەرچە يۈسۈپ خاس ھاجىپ يۇقىرىقى مىسرالاردىكى چاي ئىچىش مەسلىسىنى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويمىغان بولسىمۇ ، لېكىن ئادەم ئوتتۇرا ياشتىن ئاشقاندا ، ئۆزىگە ئىسسىقلىق مىقدارى يوقىرى يېمەكلىكلەردىن ، يەنە بىرى تەبىىئىتى ئىسسىق ئۆسۈملۈكلەردىن دەملەنگەن چايدىن كېلىدۇ . بۇ نوقتا ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمدىن تارتىپ يېمەكلىك ۋە چاي ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ تەن ساقلىقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىپ كەلگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ . بۈگۈنكى دەۋەردىمۇ ئۇيغۇرلاردا مىجەزى ئىسسىق بولۇش تەن ساقلىقىنىڭ ، ئوغۇل بالىلىقنىڭ ۋە كۈچتۈڭگۈرلۈكىنىڭ ئىپادىسى دەپ قارىلىدۇ . شۇڭا ، ئۇيغۇرلار مەيلى شەھەردە بولسۇن ، مەيلى يېزا - قىشلاقلاردا بولسۇن ، بەدەنگە ئىسسىقلىق كەلتۈردىغان چايلارنى ئەتىۋارلاپ ئىستېمال قىلىدۇ . بۇ نوقتا ئۇيغۇر چاي مەدەنەيىتىنىڭ ئالاھىدە بىر خىل ئىپادىسى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ .
تۆتىنجى ، يەكەن خانلىقى دەۋرىدە ياشىغان مەشھۇر ئۇيغۇر ھەكىمى سۇلتان ئەلى تەرپىدىن 1520 - 1533 - يىللار ئارىلىقىدا يېزىلغان «دەستۇرۇل - ئىلاج» («داۋالاش دەستۇرى») ناملىق تىبابەتچىلىق ئەسەردە «قىش كۈنى ئىسسىق ئىچىش ، ياز كۈنى سوغۇق ئىچىش كېرەك ، بەدىيان ئۇرۇقى سۈينى ۋە بەدىيان كۆكىنىڭ سۈينى ئىچسە تەشنالىقنى پەسەيتىدۇ» دەپ يېزىلغان . بۇنىڭدىن خەلقىمىزدە بۇرۇندىن باشلاپلا قىشتا ئىسسىق ، يازدا سوغۇق چاي ئىچىش ئادىتىنىڭ بارلىقىنى بىلىش تەس ئەمەس ، ئەلۋەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ چاينى پەسىل ۋە ھاۋا كىلىماتىغا قاراپ ئىلمىي ئۇسسۇلدا ئىستېمال قىلشتا ئادەتلەنگەنلىكىنى دەلىللەيدۇ .
بەشىنجى ، خوجىلار دەۋرىدە ياشىغان تەرەققىيپەرۋەر ، ئىلغار پىكىرلىك ئۇيغۇر شائىرى ۋە ئالتە شەھەر خانلىقىنىڭ خانى خوجا جاھان (ياقۇپ) ئەرشىي (1685 - 1756) «دىۋانى ئەرشىي» ناملىق شېئىرلار توپلىمىدا بىزگە ئۇيغۇر چاي مەدەنىيتىگە ئائىت تۆۋەندىكىدەك قىممەتلىك مىسرالارنى قالدۇرۇپ كەتكەن :
بۇ شىۋەنى مەنزۇر تۆت ، ئەي يارى نەدىم ،
كۆرگىل بۇ نەچچە نىئىمەت ئەزىمايى ئەزىم .
قىسمەت ئاڭا ئەيلەپ ئېرمىش ئول ھەييى قەدىم .
چىنە بىلەن چاي ، چايجۇش ، چىلىم.
يۇقىرقى مىسلاردا ئۇيغۇرلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىدا كەم بولسا بولمايدىغان چىنە ، چاي ، چۆگۈن قاتارلىقلار ئالاھىدە تىلغا ئېلىنغان . بۇ ئەجدالىرىمىزنىڭ چاي مەدەنىيتى ھەققىدە بەلگىلىك ئاساس بىلەن تەمىن ئېتىدۇ .
ئالتىنچى ، «شەرىق مۇزىكا مەدەنىيتىدىكى مۆجىىزە» دەپ ئالاھىدە تەرىپلەنگەن ، ئۇيغۇر ھاياتىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىنى مۇزىكا تىلى بىلەن بايان قىلىدىغان بەدىئى قامۇس - ئۇيغۇر كىلاسىك ئون ئىككى موقامنىڭ بىرى بولغان «چەھەرگاھ» مۇقامنىڭ مەشرەپ قىسمىغا كىرگۈزلگەن تېكىستلەردىمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ چاي مەدەنىيتىگە ماس ھالدا بىر يۈرۈش چاي سايمانلىرى بارلىققا كەلگەن . بولاردىن مۇھىملىرى : چاي خالتىسى (چايپەش) ، چەينەكپاي (چەينەكنىڭ ئاستىغا قويۇلدىغان تەگلىك) . چاي تۇتقۇ ساپال قاچا (ھېجىر) ، چاي چۆچىكى (چارى - خوتەن دىئالېكتىدا) ، پەتنۇس ، نوگاي قاتارلىقلار .
قەشقەر ، خوتەن ، ئۈرۈمچى قاتارلىق شەھەرلەردىكى مۇزېيلاردا ، جۈملىدىن شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى مىللەتلەر فولكلور مۇزېيدا ساقلانماقتا . ئادەمنى ئويغا سالىدىغىنى شۇكى ، تۇرپان ئاستانىدىن تېپىلغان مىلادىيە 6 - 7 - ئەسەرگە ئائىت ياغاچ قوتا ، 1995 - يىلى لوپنۇردىن تېپىلغان مىلادىيدىن بورۇنقى 3 - 5 - ئەسىرگە ئائىت ياغاچ قۇتا ، پىچاننىڭ تۇيۇقتىن تېپىلغان مىلادىيە 8 -9 - ئەسرگە ئائىت رەڭلىك ياغاچ قۇتلارنىڭ شەكلى ھازىرقى چاي قۇتىللىرىغا ئوپمۇ ئوخشاش بولۇپ ، بولار ئەنە شۇ ئەجدادلىرىمىز ئۆز دەۋرىدە ئىشلەتكەن چاي قوتىلىرنىڭ ئۈلگىلىرىدۇر .
سەككىزىنجى ، خۇددى كۇڭزى : «ئىسىم ئىگىسىدىن كېلۇر» دېگىنىدەك ئۇيغۇرلار تارىختا چاي مەدەنىيتىنىڭ دالالەت بەرگۈچى خاسىيەتلىك يەر - جاي ناملىرىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . مەسلەن ، چاي بازىرى مەھەلىسى ، چايچاز جىلغىسى ، چايئون كەنتى ، چايخالتا كارىزى ، چايخانا كەنتى ، چايلار كەنتى ، چايلىق قاتارلىقلار .
( 3 )
ئۇيغۇر خەلقى چايخۇمار خەلىق ، ئۇلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىنى ، ھېيىت - ئايەملىرىنى ، توي تۆكۈن ، نەزىرە - چىراقلىرىنى ، مېھماندارچىلىق ، تۈرلۈك مەشرەپ - بەزمە ، سەيلىلىرىنى چايسىز تەسەۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس . شۇ سەۋەپلىك ئۇيغۇرلار تۈرلۈك سورۇنلارغا ماس كېلىدىغان چاي تۈرلىرى ۋە ئۇلارنى دەملەشنىڭ بىر يۈرۈش ئۇسسۇللىرىنى بارلىققا كەلتۈرگەن .
ئۇيغۇرلاردا ھازىرچە كۆپرەك ئستېمال قىلىپ كېلىۋاتقان چايلارنى ماتېرىيال مەنبەسى ۋە سۈپتىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ سۈتلۈك چايلار ، دورىلىق چايلار ، مېۋە ، مېۋە قېقى - مېغىزى دەملەنمىسى ، قەنت چايلار ، غازاڭ چايلار ۋە باشقىلار دېگەن ئالتە تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ .
بىرىنچى ، سۈتلۈك چايلار
ئىپتىدائىي چارۋىچىلىق دەۋىردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تۈرلۈك ھايۋانات ، ئۇچار قاناتلارنىڭ ئەت - گۆشلىرىنى ئۇزۇق قىلغاندىن باشقا ، يەنە ھايۋانات سۈتلىرىنىمۇ ئىستېمال قىلغانلىقى مەلۇم . ئۇيغۇرلار شامان دىنىغا ئېدىقاد قىلغاندىن كېيىن ، ئۇلاردا ئاق رەڭگە تېۋىنىش ، ئاق نەرسىلەرنى ئۇلۇغلاش ئەقىدىسىنى شەكىللەندۈرگەن بولىشى مۇمكىن .
سۈتلۈك چاي ئادەتتە كالا سۈتى ، قوتاز سۈتى ، ئۆچكە سۈتى ، قوي سۈتى قاتارلىقلار ئاساسىي خۇرۇچ قىلىنىپ تەييارلىنىدىغان چاي بولۇپ ، ئادەتتە كۆپ ئىستېمال قىلىنىدۇ . سۈت مۆتىدىل تەبىئەتلىك بولۇپ تەركىبىدە ياغ ، ئاقسىل ، كالى ، كالتىسىي ، فوسفۇر ، ناتىرىي ، گۈڭگۈرت ، تۆمۈر ، مىس ، يود ، ۋىتامىن گورۇپپىسىدىكى كۆپ خىل ئېلېمېنت قاتارلىق ئادەم بەدىنىگە كېرەكلىك ھەرخىل ئېلېمېنىتلار بار . سۈت تەرەتنى راۋاجلاندۇرۇش ، خوسىسىيتىگە ئىگە .
ئۇيغۇرلار كۆپرەك ئىستېمال قىلىدىغان سۈتلۈك چايلار تۆۋەندىكىىچە :
1 . ئەتكەنچاي
خەنزۇ ئالىملىرنىڭ تەتقىقات نەتىجىللىرىدىن قارىغاندا ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى تاڭ سولالىسى دەۋرىدىلا (618 - 907) ئەتكەنچاينى كۆپ ئىستېمال قىلغانلىقى مەلۇم .
خۇرۇچلار : پىششىق سۈت ، دەملەنگەن قارىچاي ، تۇز ، خام قايماق ، سېرىقماي قاتارلىقلار .
دەملەش ئۇسسۇلى : 1) چەينەكنى پاكىز يۇيۇپ ، ئۇنىڭغا موۋاپىق مىققداردا چاي سېلىپ ، ئۈستىگە قايناق سۇنى قويۇپ ، بەش ئون - مىنۇت دەملەيمىز .
2) دەملانگەن چاينى جاۋۇر ياكى كورىغا تۆكۈپ ، ئۈستىگە پىششىق سۈتنىى قويۇپ ئۇنىڭغا موۋاپىق مىقداردا تۇز ، خام قايماق ۋە سېرىقماي سېلىپ تەمىنى تەڭشەيمىز .
ئالاھىدىلىكى : رەڭگى جىزغۇچ ، ئىچىشلىك ، تەمى ئۆزگىچە بولۇپ كىشىگە ھوزۇر بېغشلايدۇ .
2 . سۈتلۈك تۇخۇم چاي
خۇرۇچلار : يېڭى تۇخۇم ، پىششىق سۈت ، دەملەنگەن قارىغاچ ، ھەسەل قاتارلىقلار .
دەملەش ئۇسسۇلى : تۇخۇمنى پاكىز يۇغاندىن كېيىن ، بىر قاچىغا چېقىپ ، قوچىيمىز . سۈتنى ئايرىم قاچىدا قاينىتىپ ، تۇخۇمنىڭ ئۈستىگە قويۇپ ئارلاشتۇرىمىز ، ئاندىن دەملەنگەن قىززىق چاينى قويۇپ ، ئازراق ھەسەل قويۇپ ئارلاشتۇرىمىز .
ئالاھىدىلىكى : تەركىبىدە ۋىتامىنلار كۆپ بولۇپ ، ئوزۇقلۇق قىممىتى ناھايىتى يۇقىرى .
3 . سۈتلۈك مېغىزلىق چاي
خۇرۇچلار : بادام مېغىزى ، ياڭاق مېغىزى ، ھەسەل ، يېڭى سۈت قارىغاچ قاتارلىقلار .
دەملەش ئۇسسۇلى : ياڭاق ، بادام مېغىزىلىرىنى قايناق سۇغا چىلاپ يومىشتىپ پوستىنى سويىۋېتىپ ، ھاۋانچىدا يانجىپ شىرنە ھالىتىگە كەلتۈرۈپ چىنىگە ئالىمىز ، ئاندىن ئۇنىڭغا ئازراق ھەسەل قوشۇپ ، ئۈستىگە چەينەكتە دەملەنگەن قىزىق سۈتلۈك چاينى قويۇپ قوچىيمىز .
ئالاھىدىلىكى : ئوزۇقلۇق ماددىسى مول ، بەدەننى قوۋەتلەيدۇ .
ئىككىنجى ، دورا چايلار
دورا چايلار مەلۇم دورىلىق خوسۇسىيتىگە ۋە ئوزۇقلۇق قىممىتىگە ئىگە ھەرخىل ئوت - چۆپ ، گۈل - گىياھلارنىڭ ئۇرۇقى ، چېچىكى ، شاخ يوپۇرماقلىرى ياكى يىلتىزى ئاساسى خۇرۇچ قىلىنىپ تەييارلىنىدىغان بىر خىل ئىچىملىكنى كۆرسىتىدۇ .
دورا چايلارنىڭ ساقلىقىنى ساقلاش ، ھەرخىل كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى رولى ناھايىتى چوڭ بولۇپ ، ئومۇمەن ھاردۇق چىقىرىش ، قەۋزىيەتنى داۋالاش ، سوغۇقتىن بولغان بوغۇملاردىكى يەللەرنى ھەيدەش ، يەل سانجىقنى بوشتۇش ، ئۇسسۇزلۇقنى قاندۇرۇش ، مېڭە ، جىگەر ، تال ، يۈرەك ، ئاشقازاننىڭ خىزمىتىنى ياخشىلاش ، كۆزنى روشەنلەشتۈرۈش قاتارلىق رولى بار .
دىيارىمىزدىكى ئۆمۈر چولپانلىرى ئاساسەن كۈنىدىلىك تۇرمۇشىدا چاي دورىسىدىن ئايرىلمىغان . ئۇلار كېسەل بولغان ياكى مىزاجى بوزۇلغان چاغلاردا بىر ياكى بىر نەچچە خىل قورتۇلغان دورىلىق ئوت - چۆپنى دەملەپ ياكى قاينىتىپ ئېچىپ ، كېسلىنى داۋالاپ ، مىزاجىنى تەڭشەپ كەلگەن .
1 . ئاددىي دورا چاي
ئاددىي دورا چاي مەلۇم خىل دورىلىق ئوت - چۆپ خام ئەشيا قىلىپ دەملىنىدىغان چايلاردۇر . شۇڭا ، ئۇنى «يەككە خۇرۇچلۇق دورا چاي» دەپ ئاتاشقىمۇ بولىدۇ . ئاددي دورا چايلارنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ كۆپرەك ئۇچرايدىغانلىرى تۆۋەندىكىچە :
گۈلچاي : بۇ قىزىلگۈلنىڭ قورتۇلغان بەرگىللىرى سېلىنىپ دەملىنىدىغان چايدۇر . قىزىلگۈل بەرگىللىرى بولمىغاندا ، ئۇنىڭ يوپۇرمىقى ، بېغىشى قاتارلىقلاردىن دەملەشكىمۇ بولىدۇ . بۇنداق چاينىڭ رەڭگى قىزغۇچ سېرىق ، ھىدى ئالاھىدە خۇش پۇراقلىق بولىدۇ . گۈلچاي دەملەشتە چەينەككە ئىككى - ئۈچ گىرام گۈل بەرگللىرى سېلىنىپ ، ئۈستىگە ئىككى جىڭ قايناق سۇ قويۇلىدۇ ، ئارقىدىن چەينەك ئۈستىگە چاي قالپاق كىيدۈرۈلۈپ بەش مىنوت ئەتراپىدا دەملىنىدۇ .
بۇ چاي يۈرەك ، ئۆپكە ، ئاشقازان ، جىگەر ، بۆرەك ، ئۈچەي قاتارلىق ئەزالارنى قوۋەتلەيدۇ ، ئېغىزنى خۇشبۇي قىلىدۇ ، ئەگەر بۇ خىل چاي بىلەن كېسەل داۋالىماقچى بولسا سېلىندىغان گۈل بەرگىنىڭ مىققدارى ئون گىرام ئەتراپىدا بولىشى كېرەك . بۇ چاي گۈل خەمىكى بىلەنمۇ دەملىنىدۇ ، بۇ بالاياتقۇ كېسەللىرىگە مەنپئەت قىلىدۇ .
پىننە چاي : بۇ پىننىنىڭ يوپۇرماق ، غول - بېغىشلىرى سېلىنىپ دەملىنىدىغان چاي بولۇپ ، بۇ خۇرۇچلارنى ئايرىم ئىشلىتىشكىمۇ ، قوشۇپ ئىشلىتىشكىمۇ بولىدۇ . بۇ چاينىڭ رەڭگى كۆكۈچ سېرىق ھىدى ئالاھىدە خۇشبۇي بولىدۇ . ئاشقازان ، ئۈچەيلىرىنى قۇۋەتلەپ ھەزىم ، قىلىشنى ياخشىلايدۇ . گۈلچاي دەملىگەنگە ئوخشاش دەملىنىدۇ .
رەيھان چاي : بۇ چاي تاغ رەيھاننىڭ گۈل ، يوپۇرماقلىرى سېلىنىپ دەملىنىدۇ . رەڭگى قىزىلغا مايىل ، خۇش پۇراقلىق ، تەبىئىتى قۇرۇق ئىسسىق . نەپەس يولى ۋە تالدىكى توسالغۇلارنى ئاچىدۇ ، ئۇيقۇنى ياخشىلايدۇ ، پۇراش سېزىمىنى ئاشۇرىدۇ ، كۆڭۈلىنى خۇشخۇي قىلىدۇ . بۇ خىل چايمۇ گۈل چايمۇ گۈلچاي ئاددىي دورا چاينىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ ، سېرىق چېچەكلىرى ۋە يوپۇرماقلىردىنمۇ چاي دەملەشكە بولىدۇ .
2 . مۇرەككەپ دورا چايلار
مۇرەككەپ دورا چايلار بەدەننىڭ مىزاجى تەڭپۇڭلۇقنى تەڭشەپ ، ساقلىنى ساقلاش مەقسىتىدە خوسۇسىيتى ئوخشاش بولمىغان كۆپ خىل دورىلىق ئوت - چۆپلەرنى مەلۇم نىسپەتتە ئارلاشتۇرۇپ سوقۇپ ياسالغان چايلارنى كۆرسىتىدۇ . مۇرەككەپ دورا چايلار ئومۇمىي خوسۇسىيتىگە قاراپ مۆتىدىل دورا چايلار ، ئىسسىق دورا چايلار ، سوغۇق دورا چايلار ، مەخسوس دورا چاي دېگەن تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ .
ئاددىي دورا چايلارنىڭ چايلىق خوسىسىيتى ئاساسىي ئورۇندا ، دورىلىق رولى قوشۇمچە ئورۇندا تۇرىدۇ ، شۇنداقلا ئىستېمال دائىرىسى ئانچە كەڭ ئەمەس . مۇرەككەپ دورا چايلارنىڭ دورىلىق خوسۇسىيتى - مىزاج تەڭشەش ، كېسەلنى داۋالاش رولى ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدۇ ، چايلىق رولى ئىككىنجى ئورۇندا تۇرىدۇ . مۆتىدىل چاي دورىسىنى ئىچىش خېلى كەڭ ئومۇملاشقان . دورا چاينىڭ ھەرقاندىغىنى ئايرىم دەملەپ ئىچىشكىمۇ ، باشقا چايلار بىلەن قوشۇپ دەملەپ ئىچىشكىمۇ بولىدۇ .
ئۈچىنچى ، مېۋە مېۋە قېقى ، مىغىز دەملەنمىسى
ئۇيغۇر خەلىقى قەدىمدىن تارتىپ ھەر خىل مېۋىلىك ۋە مېۋىسىز دەرەخلەرنى تىكىپ باغ - ئورمان بىنا قىلىشنى ، ئۇلارنى ئاسراشنى بىر خىل ئەقىدىگە ئايلاندۇرغان ، ھەرخىل دەرەخلەرنى ئۇلۇغلىغان ، ھەتتا ئۇلاردا ئۈجمە ، ئۈزۈم ۋە باشقا مېۋىلىك دەرەخلەرنى تىكىپ ئۆستۈرۈشنى ساۋاپ ئىش دەيدىغان قاراش شەكىللەنگەن . شۇ سەۋەپتىن ئۇيغۇرلار ئولتۇراقلاشقانلىكى جايلاردا باغ - ئورمان بىنا قىلغان . ئەجدادلىرىمىز باغۋانچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىش جەريانىدا مېۋىلەرنى ھۆل پېتى يېگەندىن باشقا ئۇلارنىڭ ئەتلىرىنى قورتۇپ ، مېغىزلىرىنى يانجىپ تۈرلۈك شىپالىق چايلارنى ياساپ ئىزچىل ئستېمال قىلىپ كەلگەن .
مېۋە - مېۋە قىقى مىغىزى دەملەنمىسىنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ بولۇپ ، ئاساسلىقلىرى مونۇلار : ئۆرۈك قېقې چېيى ، ياڭاق پاسىلى چېيى ، ئۈرۈك مېغىزى چېيى ، ئالما قېقى چېيى . شاپتۇل قېقى دەملەنمىسى ، ئەينۇلا - ئامۇت قېقى دەملەنمىسى ، قوغۇن ئۇرۇقى مېغىزى چېيى ، دولانا دەملەنمىسى قاتارلىقلار .
1. ئۆرۈك قېقى چېيى
خۇرۇچلار ۋە تەييارلاش ئۇسسۇلى : ئۆرۈك قېقى چېيى (چۈلە) خەلقىمىز ياقتۇرۇپ ئىچىدىغان ئىچىملىك بولۇپ ، مۇۋاپىق مىقداردىكى سورتلۇق ئۆرۈك قېقى پاكىز يۇيۇلۇپ ، موۋاپىق مىقداردىكى قايناق سۇدا بىر كېچە دەملىنىدۇ .
ئالاھىدىلىكى : سەپرانى پەسەيتىپ ، بەدەنگە ھۆللۈك يەتكۈزدىدۇ ، سەپرادىن بولغان تال ، جىگەر كېسەللىكلىرىگە شىپا بولىدۇ .
2 . ياڭاق چاي
خۇرۇچلار : يېڭى ياڭاق مېغىزى ، قارىچاي .
دەملەش ئۇسسۇلى : يېڭى ياڭاق مېغىزىنى قايناقسۇغا چىلاپ يومىشتىپ ، پۇرسىتىنى سويۇۋېتىپ ، ھاۋانچىدا سوقۇپ ، شىرنە ھالىتىگە كەلتۈرۈپ چىنىگە ئالىمىز . ئارقىدىن ئۇنىڭ ئۈستىگە قېنىق دەملەنگەن قىزىق قارىچاي قويۇپ چوكا بىلەن قوچىيمىز . ئۇنى نان ۋە باشقا يېمەكلىكلەر بىلەن ئىچىشكە بولىدۇ .
ئالاھىدىلىكى : يۈرەك ، مېڭە ، بۆرەك ، جىگەر قاتارلىق رەئىس ئەزالارنى قوۋەتلەيدۇ ، بەدەننى سەمرىتىدۇ ، نىرۋا ئاجىزلىق ، ئۇيقۇسىزلىق ، ئەستە تۇتۇش قابىليىتى ئاجىزلاش ، ئىشتىھاسىزلىق ، ماغدۇرسىزلىق ، بەل ئاغرىش قاتارلىق كېسەللىكلەرگە شىپا بولىدۇ ، ئۆپكىنىڭ خىزمىتىنى ياخشىلاپ يۆتەلنى پەسەيتىدۇ .
3 . چىلان چاي
خۇرۇچلار : يېڭى چىلان ، قارىچاي .
دەملەش ئۇسۇلى : موۋاپىق مىقداردىكى قايناقسۇغا موۋاپىق مىقداردا پاكىز يۇيۇلغان چىلان سېلىپ ، ئۇنى سۇس ئوتتا چىلاننىڭ تەمى چىققۇچە قاينىتىمىز ؛ ئارقىلىق ئوتتىن ئېلىپ ، ئۇنىڭغا قارىچاي سېلىپ بىرنەچچە مىنوت دەملەيمىز .
ئالاھىدىلىكى : ئۇسسۇزلۇقنى باسىدۇ ، ئىسسىقتىن بولغان باش ئاغرىقىنى يېنىكلىتىدۇ ، قاننى تازلاپ ، يەلنى ھەيدەيدۇ ، قان كۆپەيتىدۇ ، قان بۇزلۇشتىن كېلىپ چىققان ھەرخىل كېسەللىكلىرىگە شىپا بولىدۇ ، قان بېسىمىنى تۆۋەنلىتىدۇ .
تۆتىنچى ، قەنت چايلار
قەنت چايلار سۈت چاي ، دورا چاي ياكى غازاڭ چايلارغا تاتلىق خۇرۇچلار قوشۇلۇپ تەييارلىنىدىغان چايلارنى كۆرسىتىدۇ . قەنت جايلارنى دەملەشتە ئاساسەن ناۋات ، ھەسەل ، قەنت - شېكەر قاتارلىقلار ئىشلىتىدىغان بولۇپ ئۇلار بىۋاستە چەينەككە سېلىنماستىن ، چىنىگە سېلىنىپ ، ئۈستىگە ئازراق قارىچاي سسېلىنىدۇ ۋە قايناقسۇ قۇيۇلىدۇ ؛ ئارقىدىن ئۈستىگە تەخسە يېپىلىپ دەملىنىدۇ . بەزىدە تاتلىق خۇرۇچلار باشقا چاي خۇرۇچلىرى بىلەن بىللە بىۋاستە چەينەككە سېلىنىپ دەملىنىدۇ . قەنت چايلارنىڭ تەمى ئاساس ، رەڭگى قوشۇمچە بولىدۇ ، شۇڭا قەنت چايلار ئۇلارغا كېتىدىغان تەم خۇرۇچلارنىڭ نامىغا ئاساسەن ناۋات چاي ، ھەسەل چاي ، قەنت چاي ، شېكەر چاي دەپمۇ ئاتىلىدۇ .
بەشىنچى ، غازاڭ (يۇپۇرماق) چايلار
غازاڭ (يۇپۇرماق) چاي دېگەندە ، ئادەتتە چاي دەرخىنىڭ يوپۇرماقلىردىن ئىشلەپ چىقىرىلغان ھەر خىل چايلارنى كۆرسىتىدۇ . غازاڭ چايلار ئۇيغۇرلار ئارسىغا خېلى بورۇنلا تارقالغان . ئۇيغۇرلار كۆپرەك ئىستېمال قىلىدىغان غازاڭ چايلار ئۇيغۇرلار ئارىسىغا خېلى بورۇنلا تارقالغان ئۇيغۇرلار كۆپرەك ئىستېمال قىلىدىغان غازاڭ چايلار تۆۋەندىكىچە :
1 . قارىچاي : بۇ چاي دەرىخنىڭ يوپۇرماق ۋە بېغىشلىرى مەلۇم ئۇسسۇلدا ئېچىتىلىپ ، پىششىق خىش شەكلىدە ھەرخىل چوڭلۇقتا ياسالغان چاينى كۆرسىتىدۇ . بۇ خىل چاي قوڭۇر راڭلىك ، خۇش پۇراقلىق ، تەملىك بولۇپ ، قايناقسۇدا دەملەنگەندىن كېيىن سۈيى قىزغۇچ سېرىق رەڭدە ، شامىسى قوڭۇر رەڭدە بولىدۇ ، شۇ سەۋەپلىك ئۇ «قارىچاي» دەپ ئاتالغان . بۇ خىل چاينىڭ تەبىئىيتى قورۇق ئىسسىق بولۇپ بەدەننى قۇۋەتلەش ، ئۇسسۇزلۇقنى پەسەيتىش رولىغا ئىگە .
2 . كۆكچاي : بۇ خىل چاي چاي دەرخىنىڭ يۇپۇرماقلىرىنىڭ رەڭگىنى قىزدۇرۇش ئارقىلىق ساقلاپ قېلىش ئاساسىدا تەييارلىنىدىغان بولغاچقا ، رەڭگى كۆكۈچ ياكى سارغۇچ كېلىدۇ . بۇ خىل چاي پۇرىقى كۈچلۈك ، تەمى ساپ ، دەملەنگندىن كېيىن سۈيى سۈزۈك ، شاممىسى يېشىل بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلىرىگە ئىگە ، تەبىئىيتى سوغۇق ، كۆپۈنچە ئىسسىق مىجەز كىشىلەرنىڭ ئىستېمال قىلىشىغا ماس كېلىدۇ .
خوجىلار دەۋىرىدە ياشىغان دەۋرىدە ياشىغان شائىر خوجا جاھان ئەرشىينىڭ ئۆز شېئىرلىرىدا كۆكچاينى «دارۇلار(دورىلار) پادىشاھتۇر كۆك چاي» تەرىپلىگەنلىكىگە قارغاندا ، بۇ خىل چاي ئۇيغۇرلار ئارسىغا خېلى بورۇن تارقىلىپ ، ئومۇملاشقان بولىشى مۇمكىن .
3 . قىزىل چاي : يوپۇرماقلاردىن مەخسۇس قىزىل چاي ئىشلەپ چىقىرىدىغان ئوتتۇز نەچچە خىل چاي دەرخىنىڭ 1 - ، 2 - ، 3 - قېتىملىق يۇمران يوپۇرماقلىرى خام ئەشىيا قىلنىپ ، ئىلغار ئۈسكۈنىلەردىن پايدىلىنىپ ئىشلەپ چىقىرىلىدۇ . بۇ چاي دەملەنگندىن كېيىن ، سۈيى ۋە شاممىسى قىزىل رەڭدە بولىدۇ . بۇ خىل چاي تەبىئىتى ئىسسىق بولۇپ ، سوغۇق مىجەزلىك ، كەم ماغدۇر كىشىلەرنىڭ ئىستېمال قىلىشىغا ماس كېلىدۇ .
يوقىرقىدىن باشقا يەنە خەلقىمىز پەمىل چاي ، ئاقچاي ، دۇمچاي ، تاشچاي قاتارلىقلارنىمۇ ئىستېمال قىلىدۇ .
ئالتىنچى ، باشقىلار
يۇقىردىكى تىلغا ئېلىنغان چايلاردىن باشقا يەنە ، خەلقىمىز كۈندىلىك تۇرمۇشىدا نورغۇن جايلارنى ئىستېمال قىلىپ كېلىۋاتىدۇ . ئۇلارنىڭ خۇرۇچلىرى ئالاھىدە بولۇپ ، بۇ تۈرگە تە بولغان چايلارنىڭ مۇھىملىرى : ساماۋەر چېيى ، تۇخۇم چاي ، قۇۋەت چاي ، شۇرپا چاي ، ھۆمەلچاي ، ئېگىر چاي ، زاراڭزا چېچىكى چېيى ، قەلەمپۇر چېيى قاتارلىقلار .
1 . تۇخۇم چاي
خورۇچلار : يېڭى تۇخۇم (ئادەتتە بىر ئادەمگە بىر تۇخۇم يېتەرلىك) تۇز ، دەملەنگەن قارىچاي .
دەملەش ئۇسسۇلى : توخۇمىنى بىر قاچىغا چېقىپ قوچىغاندىن كېيىن ، ئۈستىگە تۈز سېلىپ دەملەنگەن قارىچاينى قويۇپ چوكا بىلەن قوچىيمىز ، بۇ چاغدا تۇخۇم پىشىپ سارىغۇچ ، قويۇق ھالەتكە كىرىدۇ .
ئالاھىدىلىكى : ئوزۇقلۇق قىممىتى يوقىرى ، ئىچىشلىك ، سىڭىشلىك .
2 . شورپا چاي
خۇرۇچلار : قارىچاي ، سېمىز قوي گۆشى ياكى يىلىكنى ، تۈز .
دەملەش ئۇسسۇلى : قوي يىلىكى ياكى بىر پارچە سېمىز قوي گۆشىنى چەينەككە سېلىپ
، تۇز قۇيۇپ سۇدا قاينىتىمىز . گۆش ياكى يىلىكنىڭ تەمى چىقىپ شورپا پىشقاندا ، موۋاپىق مىقداردا چاي سېلىپ ، چەينەكنى ئوتتىن ئېلىپ ، قىززىق جايدا بىر نەچچە مىنوت دەملەيمىز .
ئالاھىدىلىكى : تەملىك ، مايلىق ، سۈيدۈكنى ئازايتىدۇ ، ئۇسسۇزلۇقمى باسىدۇ ، بەدەننى قوۋەتلەيدۇ سوغۇقنى ھەيدەيدۇ ، ھاۋا سوغۇق چاغلاردا ئىچشكىمۇ ماس كېلىدۇ .
3 . قوۋۋەت چاي
خۇرۇچلار : قارىچاي ، ياڭاق مېغىزى ، ئالقات ، ناۋات ، چىلان ، قورۇق ئۈزۈم ، دارچىن قاتارلىقلار .
دەملەش ئۇسسۇلى : يۇقىردا تىلغا ئېلىنغان خۇرۇچلاردىن ناۋات بىلەن قارىچايدىن باشلىقلىرىنى موۋاپىق مىقداردا ئارلاشتۇرۇپ يۇيۇپ ، چەينەككە سېلىپ ئۈستىگە قايناق سۇ قويۇپ ، سۇس ئوتتا بىر نەچچە مىنۇت قاينىتىمىز ؛ خۇرۇچلارنىڭ تەمى چىققاندا ، چەينەككە ناۋات بىلەن قارىچاينى سېلىپ ، بىر نەچچە مىنوت دەملەپ ، پىيالە بىلەن بىر نەچچە قېتىم سورۇيمىز .
ئالاھىدىلىكى : بۆرەك - ئاشقازان ئاجىزلىقى ، بەل - پۇت سىرقىراپ ئاغرىش قاتارلىق كېسەللىكلەرگە شىپا بولۇپلا قالماي ، يەنە بەدەننى قوۋەتلەيدۇ ، روھىنى ئۇرغىتىدۇ .
(داۋامى كېيىنكى ساندا)
ئاپتۇر شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى فىلولوگىيە ئىنىستىتوتىدىن «تۇرسۇن ساۋۇت ئۇدمىش»
[ 此贴被ajrim在2008-09-09 11:26重新编辑 ]
يېڭى يازمىلىق سەھىپە 
ئادەتتىكى سەھىپە 
مەخپىي سەھىپە
