سـەيـپـىـدىـن ئـەزىـزى ھەققىدە

guzal~yurtum

	xajarim يوللىغان ۋاقتى  2014-2-13 10:13 PM شۇنچە كۆپ كىشلەرنىڭ قاتارىدىن   قۇتلۇق شەۋقى بىلەن... ... ساۋاتلىق ئۇيغۇرلار ئىچىدە نۇزۇگۇمنى بىلمەيدىغانلار بولمىسا كېرەك، ھېچبولمىغاندا ئاڭلاپ باققان بولۇشىمىز مۇمكىن. ئەمما نۇزۇگۇم تېمىسىنىڭ ئوخشىمىغان دەۋىردە، ئوخشىمىغان يازغۇچىلار تەرىپىدىن، ئوخشىمىغان ژانىردا قايتا – قايتا يېزىلغانلىقىنى بەلكىم خېلى كۆپ ساندىكى كىشىلەر بىلمىسەكېرەك. ھەر قانداق مىللەت ئۆزىنىڭ قەھرىمانىدىن چەكسىز پەخىرلىنىدۇ، ئەۋلادلارنىڭ ئۆز قەھرىمانىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقى، ئۇلارنى داۋاملىق ئەسلەپ تۇرۇشى ئۈچۈن، قەھرىمانلىرىغا ئاتاپ ئەسەرلەر يېزىشىدۇ. مەلۇمكى، «نۇزۇگۇم» تېمىسىغا ئوخشاش، ئوخشىمىغان يازغۇچى تەرىپىدىن ئوخشىمىغان ماكان، زامانلاردا تەكرار يېزىلىدىغان بۇنداق ئىجادىيەت ھادىسسى دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدا ھەرگىزمۇ يېگانە ھادىسە ئەمەس. مەيلى غەرپ ئەدەبىياتىدا، مەيلى شەرق ئەدەبىياتىدا بولسۇن بۇنداق ھادىسىلەر ئۇزاق تارىخقا ئىگە. بۇ ھەرگىزمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكىلا يەككە ھادىسە ئەمەس. «نۇزۇگۇم» تېمىسىدىكى ئەسەرلەرنىڭ بىزدە تەكرار- يېزىلىشىنىڭ چوڭقۇر تارىخى يىلتىزى بار. تۆۋەندە بىز مەزكۇر ئىجادىيەت ھادىسىسىنىڭ شەرق – غەرپ ئەدەبىياتىدىكى ۋە شۇنداقلا كىلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدىكى نامايەندىلىرىنى قىسقىچە بايان قىلىپ ئۆتىمىز. روشەنكى، بۇنىڭ مەزكۇر ئىجادىيەت ھادىسىسىنى توغرا، ئىلمىي چۈشىنىشىمىزدە ياردىمى زور. «نەزىرە» دېگەن بۇ سۆز ئەسلى ئەرەپچىدىن كەلگەن بولۇپ،«ئوخشاش»، «بىردەك» دېگەن مەنىلەرگە ئىگە. ئەمما، ئىسلام كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا ئۇ «تەقلىد قىلىش» دېگەن مەنىدە قىللىنىلىدۇ. نەزىرە دېگىنىمىز ئۆزىدىن بۇرۇن ئۆتكەن ياكى زامانداش ئەدىبلەرنىڭ ئەسىرىگە ئوخشاش قىلىپ ياكى ئۇنىڭغا جاۋاب تەرىقىسىدە يېزىلغان شېئىرىي ئەسەرلەر كۆزدە تۇتۇلىدۇ. يەنى، ئىككىنچى بىر شائىر (ئۆزىدىن بۇرۇن ئۆتكەن ياكى زامانداش) نىڭ شېئىرىغا ۋەزىن، شەكىلجەھەتتىن ئوخشاش قىلىپ يېزىلغان شىئىر[1]. تېخىمۇ چۈشىنىشلىك دېگەندە، نەزىرە باغلاش ھادىسىسى ئەسلىدە يېزىلىپ بولغان مەلۇم بىر ئەسەرنى دوراپ، شۇنىڭغا تەقلىد قىلىپ ئېلىپ بېرىلىدىغان ئىجادىيەت ھادىسىسىدۇر. ئەمما، بۇ ھەرگەزمۇ ئاددىي مەنىدىكى نوقۇل دوراپ قويۇشلا ئەمەس. بەلكى ئەسلى ئەسەرنىڭ تېما، سۇژىت، بەدىئىي ئوبراز قاتارلىق جەھەتلەردە يېڭىلىق يارىتىش، ئىمكانقەدەر ئەسلى ئەسەردىن ئاشۇرۇۋېتىش، ئۆزىگە خاس سەنئەت قىممىتى يارىتىش مەقسەت قىلىنىدۇ.بۇنىڭغا يازغۇچىنىڭ ئىدىيەسى،شۇ دەۋرنىڭ روھى سىڭگەن بولىدۇ. شۇڭا، بۇنى ئەسلى ئەسەرنى كۆچۈرۈپ قويۇش دەپ چۈشەنسەك خاتالاشقان بولىمىز. شەرق ئىسلام ئەدەبىياتىدا «نەزىرە» ئەنئەنىسى ناھايىتى ئۇزاق تارىخى ئەنئەنىگە ئىگە. ئۇ ئەڭ دەسلەپتە بىر قەدەر قىسقىراق ئەسەرلەردە مەيدانغا كەلگەن، كېيىن 10 – 12- ئەسىرلەرنىڭ باشلىرىدا ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ نۇرغۇن زور ھەجىملىك ئەدەبىي ئەسەرلەر مەيدانغا كەلدى.شۇنىڭ بىلەن «نەزىرە» يازغۇچىلار دىققىتىنى يېڭىدىن مەيدانغا كەلگەن چوڭ ئەسەرلەرگە قارىتىشقا باشلىدى. بۈيۈك پارىس شائىرى فىردەۋىسنىڭ (934- 1020) «شەھنامە» سى ۋە نىزامى گەنجەۋىنىڭ (1029-1141) «خەمىسە» مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن، نۇرغۇن ئەدىب، شائىرلار خۇددى گۆھەر تېپىۋالغاندەك، بەس – بەستە «نەزىرە» يېزىشقا كىرىشىپ، شەرق ئىسلام ئەدەبىياتىدا «نەزىرە» يېزىش دولقۇنى كۆتۈرۈلدى.[2] ماھيەتتە، نىزامى گەنجەۋىدىن باشلاپ مەيدانغا كەلگەن «خەمىسە» چىلىك قىزغىنلىقى دەل «نەزىرە» دىن ئىبارەت ئەنە شۇنداق بىر خىل ئىجادىيەت ئەنئەنىسىنى ئۆزىگە مەنبە قىلغانىدى. شۇندقلا، بۇ ئىجادىيەت ئۇسۇلى شەرق – ئىسلام ئەدەبىياتىغىلا ئەمەس، مەلۇم دەرىجىدە شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، غەرپ ئەدەبىياتىغىمۇ قىسمەن تەسىر كۆرسەتكەن. مەشھۇر ياۋرۇپا ئەدىبلىرىدىن گىيوتى، ھىيۇگو، ھېينى، پۇشكىن قاتارلىقلارمۇ ياۋرۇپا خەلقى ئارىسىدا كەڭ تارقىلىپ يۈرگەن رىۋايەتلەردىن پايدىلىنىپ يېڭى ئەسەر يازغان ھەمدە ئىسلام ئەدەبىياتىدىكى مەشھۇر ئەسەرلەرگە تەقلىد قىلغان مەلۇم تەسىرلەرنى قوبۇل قىلغان. گىيۇتى بالدۇرلا ئىسلام ئەدەبىياتىغا چوڭقۇر ھەۋەس قىلغان. ئۇ ئالىي مەكتەپتىكى ۋاقتىدىلا «قۇرئان كەرىم»نى ئوقۇغان ھەم بىر پارچە «مۇھەممەد ناخشىسى» دەيدىغان شېئىر يازغان. 1813- يىلى ھاپىزنىڭ گېرمان تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان شېېئىرلار توپلىمىدىن ئىلھاملىنىپ «شەرق – غەرپ شېئىرلار توپلىمى» نى يېزىپ چىققان… ئەنگىلىيەنىڭ ۋىكتورىيە دەۋرىدىكى مەشھۇر شائىر ماسيىۋ ئارنولد (1822-1888Mathew Arnold) نىڭ بىر ئۇزن داستانى «سۇھراب بىلەن رۇستەم» (1853- يىلى يېزىلغان) مۇ دەل فىردەۋىسنىڭ «شاھنامە»سى ئىچىدىكى شۇ ناملىق بابقا تەقلىد قىلنغان.[3] دېمەك، نەزىرە ئەنئەنىسى شەرق ئەدەبىياتىدا ئۇزاق تارىخقا ئىگە بىر ئۆزگىچە ئىجادىيەت ئەنئەنىسى بولۇپ، بۇ پارىس- تۈركىي تىلىدىكى ئەدىبلەرگە جۈملىدىن ئۇيغۇر ئۇيغۇر ئەدىبلىرىگىمۇ چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. ئەدەبىي ئويغىنىش دەۋرىدىن كېيىن، غەرپ ئەدەبىياتىدىمۇ ئىلگىركى كونا تېما، رىۋايەتلەر ئاساسىدا قايتا يېڭىدىن ئەسەر يېزىش دولقۇنى كۆتۈرۈلدى. «پىرومېتى» قەدىمكى يۇناندىكى بىر رىۋايەت. ئۇنى ئەيىسكۇلۇس مىلادىيەدىن ئىلگىركى 500- يىللاردا تىرىلوگىيەنىڭ 1- قىسىمى پۈتۈن، 2-، 3- قىسىمى تاماملىنالمىغان. گېرمانىيە شائىرى گىيۇتىمۇ «پىرومېتى» نى ئەسلىدىكى دېتاللاردىن پايدىلىنىپ قايتا يېزىپ چىققان، ئەمما تولۇق تاماملىيالمىغان.[4] يەنە 1819 – يىلى ئەنگىلىيەلىك شائىر شېللېي (1792-1822) شېئىرىي دىراما «ئازاد قىلىنغان پىرومېتى»نى قايتا يېزىپ چىققان.بۇ ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ يۈكسەك پەللىسى بولۇپ قالغان.[5] 1816-يىلى ئەنگىلىيە شائىرى بايرون (1788- 1824) شېللېينىڭ تەسىرى بىلەن «پىرومېتى» نى يەنە يازغان.«دون جۇئان» ھەققىدىكى رىۋايەتلەر ياۋرۇپادىكى ھەر قايسى ئەل خەلقلىرى ئارىسىدا ئىلگىرىدىنباشلاپ تارقىلىپ كەلگەن، ئەمما بۇ تېما 1630- يىلىدىن تاكى 1912- يىلىغىچە ئوخشىمىغان نام، ئەمما ئوخشاش تېمىدا قايتا- قايتا يېزىلغان. 16- ئەسىرنىڭ بېشىدىن 17- ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە داۋاملاشقان ئەدەبىيات ئالتۇن دەۋرىنىڭ مەشھۇر ۋەكىلى، كۆزگە كۆرۈنگەن دىراماتورگى تىرسو مولىنا 1630- يىلى «دون جۇئان» نى تۇنجى قېتىم يازما ئەدەبىياتىغا ئېلىپ كىرگەن. شۇنىڭدىن تارتىپ 1912 – يىلىغىچە 14 نەپەر يازغۇچى تەرىپىدىن تەكرار يېزىلغان بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە مەشھۇر يازغۇچىلاردىن فىرانسىيەنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى ئالېكساندېر دۇماس (1802- 1870)، ئەنگىلىيەنىڭ داڭلىق شائىرى بايرۇن(1788- 1824)، مەشھۇر روس شائىرى پۇشكىن (1799- 1837) ۋە فىرانسىيەنىڭ شائىرى، مەشھۇر ئەدەبىيات سەنئەت ئوبزورچىسى بودلېر (1821- 1862) قاتارلىقلار بار. خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش فائۇستىمۇ 16- ئەسىردىكى بىر شەخىس بولۇپ، كېيىن خەلق رىۋايەتلىرىدە سېھىرگەرلىكنى بىلىدىغان سىرلىق شەخس سۈپىتىدە خەلق ئارىسىدا كەڭ تارقالغان. شۇنداقلا، 1857- يىلىدىن باشلاپ، 1947 يىلىغىچە بولغان يۈز يىل ئىچىدە ئون نەچچە قېتىم تەكرار يېزىلغان. بۇلارنىڭ ئىچىدە مەشھۇر يازغۇچىلاردىن شېكېسپېردىن كېيىنكى ئەڭ مەشھۇر ئەنگىلىيە دىراماتورگى كىرىستوفېر مارلوۋ (1564- 1593)، مەشھۇر گېرمان يازغۇچىسى گىيۇتى، ھېنرىخ ھېينى (1797- 1856)، 1929 – يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن گېرمان يازغۇچىسى توماس مان (1875- 1955) قاتارلىقلار بار.[6] يەنە ئىسپانىيەنىڭ ئەدەبىي ئويغىنىش دەۋرىدىكى ئەڭ بۈيۈك يازغۇچىسى سېرۋانتېسنىڭ مەشھۇر رومانى «دونكىخوت»مۇ 1605- يىلى نەشىر قىلىنىپ يەنە 1614- يىلى ئالونىسو فېرناندىس دېگەن يازغۇچى نامىدىن ئۇنىڭ داۋامى يېزىلغان. ئەمما، بۇ دەل ئاقسۆڭەكلەر كاتولىك پوپلىرىغا ۋەكىللىك قىلىپ، سېرۋانتىسقا قارشى تۇرۇش، ئۇنىڭ رومانىنىڭ تەسىرىنى توقىتىش ئۈچۈن يېزىلغان[7]. شۇنداقلا يەنە ئېلىمىزنىڭ يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە يېزىلغان «جاۋ ئائىلىسىنىڭ يېتىم ئوغلى» دەيدىغان شېئىرىي دىرامىسى ياۋرۇپادا كەڭ تارقىلىپ تەسىر قوزغاش بىلەن بىرگە نۇرغۇن يازغۇۋچىلار تەرىپىدىن قايتا يېزىلغان. بۇ دىراما 18- ئەسىرنىڭ 30- يىللىرى فىرانسوزچىغا تەرجىمە قىلىنىپ، فىرانسىيەگە كىرگەن. ناھايىتى تېزلا ئىنگىلىز، گېرمان، ئىتالىيان، روس تىللىرىغا تەرجىمە قىلنغان. 741- ئەنگىلىيەلىك رىچارد خۇرد (Richard hurd) تەرىپىدىن «جۇڭگولۇق يېتىم ئوغۇل» دەپ ئۆزگەرتىلگەن. 1752 – يىلى ئىتالىيە دىراماتورگى پېترو تاستاسىئو (pietro Me Tastasio) «جۇڭگۇ قەھرىمانى» دەپ يازغان. 1755-يىلى مەشھۇر فىرانسىيە ئەدىبى، مۇتەپپەكۇرى ۋولتېر بۇ دىرامىنىڭ ئىلھامىدا بەش پەردىلىك بىر شېئىرىي دىراما يېزىپ، پارىژدا سەھنىگە ئېلىپ چىقىپ زىلزىلە قوزغىۋەتكەن. شۇنداقلا بۇ ئەسەرنىڭ تېزلا ئىنگىلىزچە ئىتالىيانچە تەرجىمىلىرى بارلىققا كەلگەن[8]. دېمەك، بۇ يەنە باشقا ئەل ئەدەبىياتىدىمۇ كۆرۈلگەن. مەسىلەن، ھىندىستاننىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى سارشارمۇ ئىسپانىيە يازغۇچىسى سېرۋانتېسنىڭ چوڭقۇر تەسىرىگە ئۇچرىغان ھەم ئۇنىڭ رومانى «دونكىخوت» نى ئوردو تىلىغا تەرجىمە قىلغان. شۇنداقلا، شۇنىڭ تەسىرىدە «ئازاد ھەققىدە رىۋايەت» ناملىق رومانىنى يېزىپ چىققان. روماننىڭ ۋەقەلىك، سۇفىتى «دونكىخوت» نىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. يازغۇچى ئۆزىمۇ بۇنى تىلغا ئالغان. روماننىڭ باش پېر سۇناژى ئازادمۇ ماھىيەتتە دونكىخوتقا تەقلىد قىلىنىغان. ئازادنىڭ ھەمراھى خۇچ دونكىخوتنىڭ ھەمراھى سانچوپانسوغا تەقلىد قىلىنىغان بولۇپ، ئوردو تىلى ئەدەبىياتىدىكى «سانچو پانسو» بوپقالغان[9]. خەنزۇ ئەدەبىياتى، شۇنداقلا شەرقتىكى خوشنا مىللەتلەر ئەدەبىياتىدىمۇ بۇنداق ھادىسە كۆرۈلگەن. تاڭ دەۋرىدىكى جىن- ئەرۋاھلار ھەققىدىكى رومانلار چاۋشيەنگە كىرگەندىن كېيىن چاۋشيەن يازغۇچىسى جىن شىشى شۇ رومانغا تىقلىد قىلىپ «ئالتۇن بېلىق ھەققىدە يېڭى پاراڭلار» ناملىق روماننى يازغان.كېيىن يېزىلغان «ماۋۇنىڭ تەرجىمىھالى»، «جۇماۋنىڭ تەرجىمىھالى» قاتارلىق رومانلارمۇ ئەمەلىيەتتە جۇڭگونىڭ كىلاسسك رومانى «ئۈچ پادىشاھلىق ھەققىدە قىسسە» گە تەقلىد قىلىنغان… يەنە دۆلىتىمىزنىڭ ھازىرقى زامان ئايال يازغۇچىسى خۇاڭ لۇيىن گىيۇتىنىڭ رومانى «ياش ۋىتېرىنىڭ دەردى»گە تەقلىد قىلىنغان روماننى ئېلان قىلغان[10]. ھازىرمۇ خەنزۇ ئەدەبىياتىغا سەل دىققەت قىلغانلارغا مەلۇمكى، خەنزۇلارنىڭ كىلاسسىك رومانلىرىدىن «ئۈچ پادىشاھلىق ھەققىدە قىسسە»، «سۇ بويىدا»، «غەربكە ساياھەت» قاتارلىق رومانلاردىكى ۋەقەلىكلەرگە تەقلىد قىلىنغان ياكىئۇنىڭ دەۋامى قىلىنغان ئەسەرلەرنى تولا ئۇچرىتىمىز ھەم بۇ ھەقتە كىنو، تېلفىلىملەرمۇ ئىشلەندى. دېمەك، ئەدەبىياتتا ئوخشاش بىر تېمىنىڭ تەكرار يېزىلىش ھادىسىسى پۈتۈن دۇنيا ئەدەبىياتىدىكى ئومۇمىيۈزلۈك مەۋجۇت ھادىسىدۇر. بۇ خىل ئىجادىيەت ئەنئەنىسى پەقەت مۇلۇم مىللەت ئەدەبىياتىدا باشقا مىللەت ئەدەبىياتىدىن كۈچلۈكبولۇشى مۇمكىن. ئەمما، تامامەن يوق بولۇشى ناتايىن. ئۇنداقتا، بۇ خىل ئىجادىيەت ئەنئەنىسى ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا قانداقراق ئورۇن تۇتىدۇ؟ شەرق ئىسلام ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسىمى بولغان ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىمۇ «نەزىرە» باغلاش ھادىسىسى كەڭ ئومۇملاشقان ۋە كۆپ قوللىنىلغان. مېنىڭچە بۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىن ئاز – تولا خەۋەردار ھەرقانداق كىشىگە تولىمۇ ئايدىڭ بىر پاكىت. گەرچە بۇ يەردە ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى تەكرار يېزىلغان بارلىق ئەسەرلەرنى مىسال كەلتۈرۈش مۇمكىن بولمىسىمۇ، يەنىلا ئۇلارنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر مەشھۇرلىرىنى تېلغا ئېلىش زۆرۈردۇر. نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سى مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن، شۇ ۋاقىتتىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شىنجاڭ رايونىغا ئىنتايىن زور تەسىر كۆرسەتكەن. نۇرغۇن يازغۇچى، شائىرلار نەۋايىنى ئۇستاز تۇتۇپ، ئۇنىڭ «خەمىسە» سىدىن ئوزۇق قوبۇل قىلىپ ئەسەر ئىجاد قىلغان ھەم ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەر ئەدەبىياتىدىكى تەسىرى بارغانسېرى كۈچەيگەن. بەزى ئۇيغۇر يازغۇچىلار نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىنى نەسىرىي تىلغا ئۆزگەرتىپ، تېخىمۇ ئاددىي، ئاممىباب تىل بىلەن خەلق ئاممىسىغا تېخىمۇ يېقىنلاشتۇرماقچى بولغان. 18 – ئەسىرنىڭ ئاخىرى 19- ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىنى چۈشىنىشلىك تىل بىلەن نەسىرىي شەكىلگە ئايلاندۇرۇپ، ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىش بىر دولقۇنغا ئايلانغان. 18 – ئەسىردە خوتەندە ئۆتكەن شائىر مەھزۇن نەۋايىنىڭ «پەرھاد – شېرىن» داستانىنى نەسىرىي شەكىلگە ئايلاندۇرغان ھەم ئۇنىڭغا «شاھزاد پەرھاد ۋە مەلىكە شېرىن» دەپ نام قويغان. 18 – ئەسىرنىڭ ئاخىرى 19- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئۆتكەن يەركەنلىك ئەدىب ئۆمەر باقى يەركەندى نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىدىن «پەرھاد شېرىن»، «لەيلى- مەجنۇن»نى تاللاپ نەسىرىي شەكىلدە قايتا يېزىپ چىققان. موللا سىدىق يەركەندى نەۋايىنىڭ پۈتۈن خەمىسەسىنى «نەسىرىي خەمىسە» گە ئايلاندۇرغان. 17 – ئەسىرنىڭ ئاخىرى 18- ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە ئۆتكەن ئۇيغۇر شائىرى موللا پازىل 1705- يىلى نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىدىن پايدىلىنىپ «لەيلى-مەجنۇن» داستانىنى يېزىپ چىققان. يېقىنقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى مەشھۇر شائىر ئابدۇرەھىم نىزارىي بولسا نەۋايىدىن كېيىنكى ئەڭ ھوسۇللۇق ئۇيغۇر ئەدىبىدۇر. ئۇنىڭ يازغان «پەرھاد-شېرى»، «لەيلى-مەجنۇن» قاتارلىق ئىككى داستانىمۇ نەۋايىنىڭ شۇ ناملىق داستانىغا تەقلىد قىلىنغان. ئۇ ئۆزىنىڭ ئىجادىيىتى جەريانىدا ۋارىسلىق قىلىش بىلەن بىرىگە، يەنە ئىجادىي ئەمگەك قوشقان ھەم بۇنى كۈچلۈك يەرلىك پۇراققا ئىگە قىلغان. 19- ئەسىرنىڭ ئاخرى 20 – ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا غايەت زور ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىۋاتقانىدى. ئۇيغۇر ئەدەبىياتى كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىن ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىغا ئۆتۈش باسقۇچىدا ئىدى. 20 – ئەسىرنىڭ 20 –يىللىرىدىن باشلاپ سابىق سوۋىت ئىتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدىكى مىللەتلەر ئەدەبىياتىدا يۈز بەرگەن ئۆزگىرىشلەر ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە تەسىر كۆرسەتتى. ئۆزبېك ئەدەبىياتىدا نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىدىكى بەزى داستانلار سەھنىلەرگە ئېلىپ چىقىلىپ زىلزىلە قوزغىدى. 1930 – يىللاردا شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا داغدۇغلىق مەدەنىيەت ئاقارتىش ھەركىتى باشلىنىپ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا يېڭى ئوزۇق بەخىش ئەتتى. 1930- يىللارنىڭ ئاخىردا بەزى ئۇيغۇر ئەدىبلىرى «پەرھاد- شېرىن»، «لەيلى- مەجنۇن»نى دىرامىغا ئايلاندۇرۇپ، سەھنىلەردە ئوينالدى ۋە خەلقنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى. 1940 – يىللارنىڭ باشلىرىدا ئۆتكەن مەشھۇر شائىر، ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسچىلىرىدىن بىرى بولغان نىمشېھىت(1906- 1972) خەلق ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگەن ۋارىيانتىغا ئاساسەن نەۋايىنىڭ «پەرھات-شېرىن»نى «مىڭئۆي ۋە پەرھاد-شېرىن» دېگەن ماۋزۇدا يېزىپ چىققان ھەم بۇ داستاننىڭ مەزمۇنىنى ئۇيغۇر تۇرمۇشى بىلەن بىرلەشتۇرۇپ، ئۇنى كۈچلۈك يەرلىك پۇراققا ئىگە قىلغان. مەزكۇر تېمىنى نۇرمۇھەممەت توختى يەنە قايتا يېزىپ چىقتى. ئەلۋەتتە، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تەكرارلانغان تېمىلار نوقۇل پەرھاد – شېرىنلا ئەمەس، ئۇيغۇر شائىرى غېرىبى يەنە «خەمىسە» دىكى «سەبئى سەييار» دىن سۇژىت ئېلىپ «بەھرام ۋە دىلئارام» نى قايتا يېزىپ چىققان. مەلۇمكى، نەۋايىنىڭ «خەمىسە» سىمۇ نىزامى گەنجەۋىنىڭ «خەمىسە» سىگە تەقلىد قىلىنغان. ئۇنىڭدىكى «لەيلى – مەجنۇن»، «ئىسكەندەرنامە» لەرمۇ تەكرار – تەكرار يېزىلغان. نىزارىنىڭ يازغان داستانى «رابىئە – سەئىدىن» نىمۇ ئەھمەد زىيائى قايتا يازغان. «غېرىپ – سەنەم» لەرمۇ شۇنداق بولغان. دېمەك، تېمىلارنىڭ تەكرار يېزىلىشى ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا ئەزەلدىن داۋاملىشىپ كەلگەن ئۇزاق تارىخقا، چوڭقۇر ئاساسقا ئىگە بىر خىل ئىجادىيەت ھادىسىسى بولۇپ، بۇنىڭ ئىز- پاكىتلىرىنى «نۇزۇگۇم» تېمىسىدىكى ئەسەرلەردىنمۇ ئېنىق كۆرەلەيمىز. «نۇزۇگۇم» تېمىسىدىكى ئەسەرلەرنىڭ قايتا – قايتا يېزىلىشى، ماھىيەتتە ئەنە شۇنداق ئۇزاق تارىخقا ئىگە ئىجادىيەت ئەنئەنىسىنى ئۆزىگە مەنبە قىلغان. تۆۋەندە بىز نۇزۇگۇمنىڭ تارىخى كېلىپ چىقىشى ھەققىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز. نۇزۇگۇم ھەرگىزمۇ تارىختا تەكرارلانغان، پەرھاد- شېرىن، غېرىب- سەنەملەرگە ئوخشاش رىۋايەتلەردىكى توقۇلما شەخس ئەمەس بەلكى ئۇ ئۇيغۇرلار تارىخىدا ئۆتكەن، رېئال بىر تارىخى شەخس. شۇڭلاشقا، بىز ئەدەبىياتىمىزدىكى نۇزۇگۇم ئوبرازى بىلەن تونۇشۇپ چىقىشتىن ئاۋۋال، تارىخى نۇزۇگۇم بىلەن تونۇشۇپ چىقىش تولىمۇ زۆرۈر. ئەپسۇسكى، ھازىرغىچە يېتىپ كەلگەن قولىمىزدا بار تارىخى ماتىرياللاردا نۇزۇگۇم ھەققىدە ئېنىق بىر خاتىرە يوق. ئەمما، بۇنداق بىر يازما ئىسپاتنىڭ بولماسلىقى نۇزۇگۇمنىڭ ئۆتمىگەنلىكىنى، ئۇنىڭ پەقەت بىر توقۇلما ئىكەنلىكىنى بىلدۈرمەيدۇ. چۈنكى، تارىخى ماتىرياللاردا شۇ مەزگىلدىكى قەشقەردە چىرىك ھاكىميەتكە قارشى قوزغالغان قوزغىلاڭ ۋە قەشقەردىن ئىلىغا ئاھالە سۈرگۈن قىلغانلىقى ھەققىدە يېتەرلىك پاكىتلار بار. نۇزۇگۇم ھەققىدىكى داستان، قىسسەلەردە، نۇزۇگۇمنىڭ ئۆزىنىڭ قوشاقلىرىدا تەمىنلەنگەن يىپ ئۇچى، ئۇچۇرلاردىن يۇقىرىقى ۋەقەلەرنىڭ راست يۈز بەرگەنلىكىنى بىلەلەيمىز. ئەگەر نۇزۇگۇم شۇ ئىشلارنى كۆرمىگەن، بېشىدىن ئۆتكۈزمىگەن بولسا، ئۇ ھەقتە ئەسلىمە، قوشاق قالدۇرۇشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. تۆۋەندە بىز شۇ ۋاقىتتىكى تارىخى ئارقا كۆرۈنۈش ھەققىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز. مۇللا بىلالنىڭ قىسسەسىدە مۇنداق بايانلار بار. : «داۋانخان خان بولۇپ، ئالتە يىل بولغاندا جاھانگىر خوجا قەشقەرگە كېلىپ، سوقۇشۇپ، قەشقەرنى ئۆزىگە تابىئە قىلىپ ئالتا ئاي سورىغان. ئاندىن كېيىن غۇلجا شەھىرىدىن چىنكۇنكى دېگەن جياڭجۈن نۇرغۇن لەشكەر ئالىپ قەشقەرگە كەلگەن… يىخوزايان دارىن دېگەن جياڭجۈنلەر بىر بولۇپ، جاھانگىر خوجا بىلەن سوقۇشۇپ، جاھانگىر خوجانى تۇتۇپ داۋانخاننىڭ يېنىغا ئېلىپ كېتىپ، قەشقەردىكى ئەرلەرنى ئۆلتۈرۈپ، خوتۇنلىرىنى غۇلجا شەھىرىگە ئېلىپ كېلىپ، ھەر بىر خوتۇننى بىر قالماققا خوتۇن قىلسۇن دەپ تۇتۇپ بەرگەنىكەن. ئەمما، نۇزۇگۇم دېگەن خوتۇننى ئاكىسى بىلەن بىر قالماققا بەرگەنىكەن» بۇ ۋەقەنىڭ تەپسىلاتى ھەققىدە شېرىپىدىن ئۆمەر مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ: ئاپاق غۇجىنىڭ ئوغۇللىرى بۇرھىنىدىن بىلەن خان غوجا سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئاخىرى ھېسابلانغان خوجا جاھان ئەرشىنى ۋەھشىلەرچە ئۆلتۈرۈپ، جۇڭغارلارنى تىنىچلاندۇرغىلى كەلگەن مەنچىڭ قوشۇنلىرىغا قارشى كۈرەشكە ئۆتىدۇ. 1757- يىلى باشلانغان جېدەل 1759- يىلغا كەلگەندە ئىككى خوجىنىڭ يېڭىلىش، قەتلە قىلىنىشى بىلەن تۈگىدى. بۇ تازىلاشتىن جاھانگىر خوجىنىڭ كىچىك بالىسى سامساق خوجا تۇتۇلۇپ قالغانىدى. ئۇ ۋاخاننىڭ خىلۋەت جايلىرىغا قېچىپ بېرىپ يۇشۇرۇندى. كېيىنرەك ئۇ قوقەنگە ئۆتۈپ، شۇ جايدا تۇرۇپ قالىدۇ ۋە شۇ جايدىن ئۆيلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن ئۈچ ئۇغۇل تۇغۇلىدۇ. ئۇنىڭ چوڭى يۈسۈپ خوجا، ئوتتۇرانچىسى باھاۋدۇن خوجا، كىچىكى جاھانگىر خوجا ئىدى. ئارىدىن بىر ئەسىرگە يېقىن ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، چىڭ سۇلالىسى ھاكىمىيىتى راسا چىرىكلىشىدۇ. شىنجاڭدا يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، ھاكىميەتنى ئوغرى – قاراقچىلارغا سېتىپ بېرىش دەرىجىسىگە بېرىپ يېتىدۇ. خەلق مەنچىڭ ۋە يەرلىك فېئۇدال ئەمەلدارلار ھەم ئۇلارنىڭ غالچىلىرى قولىدا خالىغانچە بۇلاڭ- تالاڭدا قېلىپ، ئۇلارغا بولغان غەزەپ- نەپرىتى قايناپ-تېشىپ، سەۋر قاچىسى يېرىلىپ، 1816- يىلى قەشقەردە زىياۋدۇن رەھبەرلىكىدىكى خەلق قوزغىلىڭى پارتىلايدۇ. لېكىن، بۇ قوزغىلاڭ مەغلۇپ بولىدۇ. ئۇزۇندىن بىرى بوۋىسىنىڭ قەشقەرگە بولغان ھۆكۈمرانلىقىنى قايتۇرۇۋېلىشىنى ئويلاپ يۈرگەن جاھانگىر خوجا قەشقەر خەلقىنىڭ مەنچىڭ ئىستىبداتى ۋە يەرلىك فىئوداللارغا بولغان نارازىلىقى ۋە غەزەپ- نەپرىتىدىن پەيت كەلدى دەپ بىلىپ، بۇرۇن قەشقەردىن قوغلىۋېتىلگەن سودىگەرلەرنىڭ كۈشكۈرتۈشى بىلەن زىياۋۇدۇن قوزغىلىڭىغا ئۇلاپلا 1816- يىلى قەشقەرنىڭ غەربىدىكى تاشمىلىقتا قوزغىلاڭ كۆتۈرىدۇ. ئۇ بۇ قېتىم يېڭىلىپ قېچىپ كېلىدۇ. ئەمما، ئۇ بىر شىددەتلىك بوراننىڭ يېقىنلىشىپ كېلىۋاتقانلىقىنى سېزىپ قالىدۇ. شۇڭا، ئۇ قايتىپ كۈچ توپلاشقا كىرىشىدۇ. ئۇ چوڭ ئاكىسىنىڭ بۇخاراغا كەتكەنلىكىدىن پايدىلىنىپ، قىرغىزلار بىلەن بىرلىشىپ ئۇلارنىڭ ئاتامانى سۈرەنچى بەگنىڭ باشچىلىقىدا 1822-يىلى قەشقەرگە ھۇجۇم قىلىدۇ. ئەمما، شەھەرنىڭ سىرتىدا چىڭ سۇلالىسىنىڭ كۈچلۈك قوشۇنىغا دۇچ كېلىپ، چېكىنىشكە مەجبۇر بولىدۇ. ئۇ چېكىنىپ نارىندىكى «بولۇر» قىرغىزلىرىغا قوشۇلىۋالىدۇ. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى ئۇلارنى ئۈزۈل- كېسىل تارمار قىلىش ئۈچۈن بىر كۈنلۈك قوشۇن تەشكىللەپ، ئۇلارنى «قورۇتقۇ» قورغىنىغىچە قوغلاپ بېرىپ، قايتاشىدا بىر تار جىلغىدا پىستىرمىغا يولۇقۇپ، پۈتۈنلەي ھالاك بولغىلىتاس قېلىپ، ئامان قالغىنى ئاران قېچىپ قۇتۇلىدۇ. بۇ مەنچىڭ خانىدانلىقى قوشۇنىنىڭ شىنجاڭدىكى ئۇرۇش تارىخىدا بىرىنچى قېتىم يېڭىلىشى ئىدى. بۇۋەقە ئوتتۇرا ئاسىياغا پۇر كېتىدۇ. خوجىلار بۇنىڭ بىلەن يېڭىباشتىن جانلىنىپ خورىكى ئۆسۈپ كېتىدۇ. ئەمدى تەۋەككۇلچىلەر تەرەپ – تەرەپتىن جاھانگىر خوجىنىڭ قەشقەر چېگىراسىغا تىكلىگەن بايرىقى ئاستىغا كېلىپ توپلىنىشقا باشلايدۇ. قوقەن خانى بۇ توپىلاڭدىن توقاچ ئوغرىلاش ئۈچۈن بىر قوشۇن تەييارلاپ، ئۇنىڭغا ئەيسا دادخاھ قوشبېگىنى باشلىق قىلىپ ياردەمگە ئەۋەتىدۇ. ئەمدى خېلىلا قۇدرەتلىك ھەربىى كۈچكە ئىگە بولۇپ قالغان جاھانگىر خوجا شۇنىڭ بىلەن 1826 – يىلى ئەتىيازدا قەشقەرگە ھۇجۇم باشلايدۇ. ئۇ ھۇجۇم باشلاشتىن بۇرۇن، چوڭ بوۋىسى ئاپاق غوجىنىڭ قەشقەردىكى مۇرىتلىرى بىلەن تىل بىرىكتۈرۈۋالىدۇ. نەتىجىدە قاتتىق جەڭ بولۇپ، ئىچكى- تاشقى قورشاۋدا قالغان مەنچىڭ ئارمىيەسى يېڭىلىدۇ. جاھانگىر خوجا قەشقەرگە غەلىبە بىلەن كىرىپ كەلگەندە، قەشقەر خەلقى ئۇنى داغدۇغا بىلەن قارشى ئالىدۇ… ئۇ قەشقەرگە كىرىپ ئورۇنلىشىۋالغاندىن كېيىن، ئۆزىنى سىيىت جاھانگىر سۇلتان دەپ ئېلان قىلىپ، قەشقەرنىڭ ھۆكۈمرانى بولغانلىقىنى جاكارلايدۇ.ئىككىنچى قەدەمدە، مەنچىڭ تەرەپتىن قويۇلغان، خەلققە چەكسىز زۇلۇم سالغان قەشقەر ھۆكۈمرانى مۇھەممەد سىيىتنىڭ كاللىسىنى ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن مۇھەممەد سىيىتنىڭ زۇلۇمىغا ئۇچرىغان خەلق جاھانگىر خوجىغا ئىشىنىپ ئۇنى قوللايدۇ… جاھانگىر خوجىنىڭ تەسىرى بىلەن، زورلۇق- زومبۇلۇققا چىدىيالماي ئاران تۇرغان يېڭىشەھەر، يەركەن، خوتەن، خەلقلىرى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ، مەنچىڭ چېرىكلىرىنى قوغلاپ يۈرۈپ كوچا- كويلاردا ئۇجۇقتۇرىدۇ، يېڭىشەھەر قورغىنىدىكى ئەسكەرلەر قانچىلىك قارشىلىق كۆرسەتمىسۇن، قانات – قۇيرۇقى كېسىلىپ بېلى ئوشتۇلغانىدى. بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ قورغىنىدىكى چىڭ ئەسكەرلىرىنى تەسلىم قىلىپ بۇ قورغان تۈزلىۋېتىلىدى. تاجاۋۇزچى جاھانگىر خوجا قەشقەردىكى ھاكىمىيىتىنى بىر ئاز رەتكە سېلىۋالغاندىن كېيىن، ئالدى بىلەن قوقەن خانى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى تەرتىپكە سالماق بولىدۇ. قوقەن خانى مەدەلخان، ئۇنىڭ غەلبىسى مېنىڭ كۈچۈم بىلەن قولغا كەلگەن، شۇنىڭ ئۈچۈن قەشقەر خانلىقى «مېنىڭ قارمىقىمدا بولۇپ، ماڭا بويسۇنۇشى كېرەك» دېگەن تەلەپنى قويىدۇ. ئاقسۆڭەك خوجىلار بۇنىڭغا ئۇنىمايدۇ. مەدەلخان ئۇنى بويسۇندۇرۇشقا چوڭ بىر قوشۇن ئەۋەتىدۇ. بۇ قوشۇن قەشقەر يېڭىشەھەر ئەتراپىدا جاھانگەر خوجا ئەسكەرلىرى بىلەن توقۇنۇشۇپ، 1000 ئادىمىدىن ئايرىلغاندىن كېيىن ئامالسىز قايتىپ كېتىدۇ. بۇ چاغدا مەنچىڭ چېرىكلىرىنىڭ يولغا چىققان خەۋىرى كېلىدۇ. ئاقسۇ بىلەن مارالبېشى يەنىلا مەنچىڭ چېرىكلىرىنىڭ قولىدا ئىدى. قەشقەرگە كىرىشتە بۇ جايلار زور ئىستىراتېگيەلىك ئەھمىيەتكە ئىگە ئىدى. ئىلى جىياڭجۈنى جاھانگىر خوجىنى ئۈزۈل-كېسىل تارمار قىلىش ئۈچۈن پۇختا تەييارلىق قىلىشنى قارار قىلىدۇ. جاھانگىر خوجا قەشقەرنى ئاران ئالتە يىل تۇتۇپ تۇرالايدۇ. چىڭ سۇلالىسىنىڭ شىنجاڭدىكى ئەسكەر مەنبەسى خۇيزۇ، موڭغۇل، شىۋە، سولانلار ئىدى. ئۇلاردىن تەشكىللەنگەن 100 مىڭ كىشىلىكتىن ئوشۇق قوشۇن 1827- يىلى 1- ئايدا ئاقسۇغا يېتىپ كېلىدۇ. بۇنىڭغا ئاقسۇ، مارالبېشىدىن ئېلىنغان خۇيزۇ قوشۇنلىرى قوشۇلىدۇ. ئۇلارنىڭ تاكتىكىسى 12 مىڭ كىشىلىك قوشۇن زاۋال دەرياسىنىڭ ئىچى بىلەن مېڭىپ، چۆلنى كېسىپ ئۆتۈپ خوتەنگە ھۇجۇم قىلىش، تاللانغان 7000 كىشىلىك قوشۇن يەركەنگە ھۇجۇم قىلىپ، قالغان زور قوشۇن قىزىل دەرياسىنىڭ ئىككى قاسنىقىنى ياقىلاپ قەشقەرگە ھۇجۇم قىلىش ئىدى. شۇ پېلان بويىچە ھۇجۇمنى چاقماق تېزلىكىدە باشلايدۇ…. مەنچىڭ چېرىكلىرى يېڭىئاۋاتقا يېتىپ كەلگەندە، جاھانگىر خوجىنىڭ بۇ جايغا توپلانغان 50 مىڭ كىشىلىك قوشۇنىغا دۇچ كېلىدۇ. ئۇلار قاتتىق جان تىكىپ ئېلىشىدۇ… ئەمما، ئۇزۇن ئۆتمەي قەشقەر قوشۇنى تىرىپىرەن بولۇپ چېكىنىدۇ. مەنچىڭ چېرىكلىرى قەشقەرنى ئۈچ تەرەپتىن ئامبۇردەك مۇھاسىرگە ئالىدۇ. شۇ كېچىسى جاھانگىر خوجا قاراپ تاغقا قاراپ قاچىدۇ. ئەمما، داۋاننى قېلىن قار قاپلىۋالغانلىقى ئۈچۈن ئۆتەلمەي قايتىپ كېلىپ بىر نەچچە كۈن مۆكۈپ تۈرۈپ، ئاخىرى قولغا چۈشىدۇ. ئۇ بېيجىڭغا – خاننىڭ ئالدىغا ئېلىپ بېرىلىپ قەتل قىلىنىدۇ. قەشقەرگە ياڭ دارىن(ياڭ فاڭ) رەھبەرلىكىدىكى گارنىزوننى قالدۇرىدۇ. ئۇلار خوجالار تۈزلىۋەتكەن يېڭىشەھەرنى يېڭىباشتىن قۇرۇپ چىقىدۇ. بۇ قېتىمقى خوجىلار بىلەن بولغان جەڭدە ئىسھاق بەگ زور كۈچ چىقارغىنى ئۈچۈن قەشقەر ھاكىمبەگلىكىگە تەيىنلىنىدۇ. مەنچىڭ چېرىكلىرى قوزغىلاڭنى تىنجىتقاندىن كېيىن، بۇ قوزغىلاڭغا قاتناشقان خەلققە دەھشەتلىك تېرورلۇق يۈرگۈزۈپ، 12 مىڭ تۈتۈننى ئىلى جياڭجۈنىنىڭ ئەسكەرلىرىنىڭ خىزمىتى ئۈچۈن يانچى قىلىپ ئىلىغا كۆچغرىدۇ. بۇ جەنۇپ ئۇيغۇرلىرىنىڭ 1767 – يىلىدىكى ئۇچتۇرپان قوزغىلىڭىدىن كېيىنكى ئىككىنچى قېتىم سۈرگۈن قىلىنىشى ئىدى. مانا شۇ ئىلىغا سۈرگۈن قىلىنغان 12 مىڭ تۇتقۇن ئىچىدە، بۇ قوزغىلاڭغا بىۋاستە قاتناشقان، قەھرىمان ئۇيغۇر قىزى نۇزۇگۇم بىلەن ئاكىسى ئابدۇللا خوجىمۇ بار ئىدى. بىز بۇ تارىخى ئارقا كۆرۈنۈشتىن نۇزۇگۇمنىڭ ھەقىقەتەن رېئال شەخس ئىكەنلىكىنى بىلەلەيمىز. ئەمما، نۇزۇگۇم قاچان تۇغۇلغان؟ نەچچە يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن؟ قانداق قىز ئىدى؟ دېگەندەك ئىنچىكە تەپسىلاتلار ھەققىدە بىز يەنىلا قىياسقا تايىنىمىز. ئابدۇرېھىم سابىت تۈزگەن «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى» دا «نۇزۇگۇم تەخمىنەن1808 – يىللىرى قەشقەر ئەتراپىدا بىر كەمبەغەل ئائىلىدە دۇنياغا كەلگەن. ئەسلىي ئىسمى ‹چولپانگۈل› بولسىمۇ…(259-بەت)» دېيىلگەن. ئىلىغا قىلىنغان بۇ سۈرگۈن 1827 – يىلى يۈز بەرگەن. ئۇنداقتا بۇ چاغدا نۇزۇگۇم 20 ياش ئەتراپىدا بولىدۇ. گەرچە ئېنىق 1808 – يىلى تۇغۇلغان دىيەلمىسەكمۇ 1805 – يىلى 1810 –يىلى ئارلىقىدا تۇغۇلغان دەپ ھۆكۈم چىقرالايمىز. ئىسمىنىڭ «چولپانگۈل» ئىكەنلىكىمۇ بىر قىياس. ئەمما، نۇزۇگۇمنىڭ قوشاقلىرىدا ئۆزىنى نۇزۇگۇم دەپ ئاتىشىدىن قارىغاندا، ئەسلى ئىسمىنىڭ نۇزۇگۇم بۇلۇشى ئەمەلىيەتكە بەكرەك ئۇيغۇن. نۇزۇگۇم ھەققىدىكى يەنە بەزى تارىخى مەلۇماتلارنى موللا بىلالنىڭ قىسسەسىدىن كۆرەلەيمىز. بۇنىڭدىكى ئۇچۇرلارنى باشقا مەنبەلەردىكى ئۇچۇرلارغا قارىغاندا تېخىمۇ چىن دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى، چۈنكى، بۇ قىسسە يۇقىرىقى ۋەقە يۈز بېرىپ 55 يىلدىن كېيىن يېزىلغان بولۇپ، نۇزۇگۇم ھەققىدە ئەڭ بالدۇر يىزىلغان يازما ئەسەردۇر. شائىر مۇنداق يازىدۇ: «بۇ ۋاقىئاتلار كوناسال ئادەملەرنى موللا بىلال ئىبىن موللا يۈسۈپ نازىم ئۆيىگە چىللاپ كەلتۈرۈپ، تەھقىق بىلەن سوراپ، ئاڭلاپ، بىلىپ 1299 – يىلى روسىيە تارىخىدا 1882 – ماھى جۇمادىيەل ئەۋۋەلنىڭ 5- كۈنى غۇلجا مەۋزىيىدە تەھرىر تېپىلدى.» (بۇلاق 1981 – يىلى 1- سان 208- بەت) شائىر توختاجى روزى ئۆزى ماڭا مۇنداق مەلۇمات بەرگەن: شائىر1966 – يىلى قەشقەردە تۇرغاندا شۇ ۋاقىتتىكى قەشقەر ئويغۇر تېبابەت دوختۇرخانىسىنىڭ باش تېۋىپى ھېپىزىخان مەخسۇم بىلەن بىرگە تۇرغان. توختاجى روزىنىڭ ئېيتىشىچە، ھېپىزىخان مەخسۇم بۇخارا، ھىندىستانلاردا ئۇزۇن يىل ئىلىم تەھسىل قىلغان، ئۆزى پىشقان موللا، ئۇستا تېۋىپ كىشىكەن. توختاجى روزى شۇ كىشى بىلەن پاراڭلىشىپ، نۇزۇگۇم ھەققىدىكى گەپلەرنى ئاقلاپ، ئاندىن ئىلھاملىنىپ نۇزۇگۇمنى يازغان. مەخسۇمغا نۇزۇگۇم ھەققىدىكى گەپلەرنى دادىسى دەپ بەرگەنىكەن. ھېپىزىخان مەخسۇمنىڭ شائىرغا دەپ بېرىشىچە، مەخسۇمنىڭ بوۋىسى نۇزۇگۇمنىڭ بوۋىسى بىلەن يېقىن قوشنا – بۇرادەرلەردىن ئىكەن. نۇزۇگۇمنىڭ دادىسى ئۇستا نەققاش بولۇپ، قەشقەر ھېيتگاھىنىڭ ئۈچىنچى قېتىملىق قايتا رېمۇنتىغا قاتنىشىپ بارلىق نەقىشلىرىنى ئويغانىكەن. نۇزۇگۇم قەشقەرنىڭ تۈرمىتاي كۆلبېشى دېگەن مەھەللىسىدە تۇغۇلغانىكەن ھەم دىنىي مەكتەپتە ئوقۇغان موللا قىز ئىكەن (بۇ بايان موللا بىلالنىڭ نۇزۇگۇم موللا قىز ئىكەن، دېگەن بايانى بىلەن ئۇدۇل كېلىدۇ ھەم نۇزۇگۇمنىڭ قوشاقلىرىنىڭ سەۋىيەسىدىن ئۇنى ئوقۇغان، بەلگىلىك مەدەنىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە دەپ ھۆكۈم چىقارساق خاتالاشقان بولمايمىز) ھەم دادىسىمۇ ھەقىقىي بىر خەلق قوشاقچىسى ئىكەن. نۇزۇگۇمنىڭ سۆيگىنى باقى بولسا دادىسىنىڭ شاگىرتى ئىكەن. يۇقىرىقى ئاغزاكى بايانلارنى كەسكىن توغرا دېيىشكە ئاساسىمىز بولمىسىمۇ، مۇئەييەن پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. ئەمدى بىز ئۆزىمىز ئېرىشكەن ماتىرياللاردىن تۆۋەندىكىدەك خۇلاسە چىقىرالايمىز: 1) نۇزۇگۇم تارىختا ئۆتكەن بىر رېئال شەخس. 2) 1805～1810 – يىللىرى قەشقەردە تۇغۇلغان. 3) ئۇ ئوقۇغان قوشاقلاردىن ئۇنى موللا دېگىلى بولمىغاندىمۇ، ئۇنىڭ ساۋاتلىق ئىكەنلىكى، بەلگىلىك مەدەنىيەت سەۋىيەسىگە ئىگە ئىكەنلىكى ئېنىق. 4) توي قىلغان، قىلمىغانلىقى ئېنىق ئەمەس. موللا بىلالنىڭ قەلىمىدىكى نۇزۇگۇمنىڭ قوشىقىدا: چەمپەن بېرىپ ئۆلتۈرگەن، ئۈچ ياشتىكى بالامنى. دېيىلگەنلىكىدىن توي قىلغان چوكان دەپ بىلىمىز. ھېپىزىخان مەخسۇمنىڭ دېيىشىچە، ئۇ چاغدا نۇزۇگۇم ئەمدى رەسىدە بولغان قىز ئىكەن. باشقا ئەسەرلەردىمۇ تولىراق قىز دەپ تەسۋىرلەنگەن. خەلق داستانىدىكى قوشاقتىمۇ مۇنداق كەلگەن:

guzal~yurtum

	نۇزۇگۇمنىڭ ئاخىرى! ئون گۈلىنىڭ بىر گۈلى ئېچىلمىغان نۇزۇگۇم، پۇراقلىرى بىر يولى، چېچىلمىغان نۇزۇگۇم . بۇنىڭدىن قىز ئىكەنىلىكىنى بىلىمىز. قىسقىسى، بۇ بەك مۇھىم ئەمەس. 5) ئىلىغا سۈرگۈن قىلىنغان، زىلۋابوي، چىرايلىق. 6) ئۆزىنى مەجبۇرلاپ ئالغان سولاننى ئۆلتۈرگەن ۋە قاچقان. 7) تۇتۇلغاندا مويتۇڭزىدا كاللىسى ئېلىنغان (بەزى ئەسەرلەردە، خەلق داستانلىرىدا دارغا ئېسىلغان دەپ كەلگەن. موللا بىلالنىڭ قىسسەسىدىمۇ،شۇنداقلا ھېپىزىخان مەخسۇمنىڭ بايانىدىمۇ كاللىسى ئېلىنغان دېيىلگەن، شۇڭلاشقا مەن مۇشۇ بەكرەك ئىشەنچىلىك دەپ قارىدىم). مانا بۇلار نۇزۇگۇم ھەققىدىكى تارىخى بايانلاردۇر. ئەمدى بىز تۆۋەندىكى جەدىۋەلدىن قايسى يازغۇچىلارنىڭ مەزكۇر تېمىدا قەلەم تەۋرەتكەنلىكىنى كۆرۈپ چىقىمىز. مەن بۇيەردە ھەجىم ئېتىبارى بىلەن ھەر بىر ئەسەر ھەققىدە تەپسىلىي توختالمايمەن. تۆۋەندىكى بىر قانچە نوقتىلاردىن كۆزەتسەك جاۋاب روشەنلىشىشى مۇمكىن. 1، خۇددى بىرىنچى بابتا سۆزلەپ ئۆتكەندەك، ئوخشاش بىر تېمىنىڭ تەكراريېزىلىش ئەنئەنىسى دۇنيا ئەدەبىياتىدىلا ئەمەس، شەرق ئەدەبىياتى، جۈملىدىن ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىمۇ ئۇزاق تارىخقا ئىگە . ئۇ ھەرگىزمۇ تاسادىپىي ياكى ئەمدى پەيدا بولغان ھادىسە ئەمەس. ئۇزاق تارىخىي يىلتىزغا ئىگە، نۇزۇگۇم تېمىسىنىڭ تەكرار يېزىلىشىنى ئەنە شۇ تارىخىي ئەنئەنىنىڭ، ھازىرقى، بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ئىپادىسى دېيىشكە بولىدۇ. 2. «نۇزۇگۇم»نىڭ جەلپ قىلىش كۈچى. نۇزۇگۇمنىڭ جەلىپ قىلىش كۈچى نەدە؟ روشەنكى، بۇ نۇزۇگۇم ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن قىممەتتىن كەلگەن. نۇزۇگۇم مۇجەسسەملىگەن قىممەت ئەزەلدىن داۋاملىشىپ كەلگەن ئۇيغۇر ئەنئەنىسىنىڭ ئەڭ يۈكسەك، ئەڭ جەۋھىرىي قىسىمىغا ۋەكىللىك قىلالايدۇ. يالغۇز بىرلا نۇزۇگۇم ئوبرازىغا، ئۇيغۇر خانىم قىزلىرىنىڭ ئەسىرلەر مابەينىدە داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن يۈكسەك ئەخلاق – ئىپپەت ئەنئەنىسى؛ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ زۇلۇمغا بوي ئەگمەيدىغان، زالىملارغا تېز پۈكمەيدىغان، ئېگىلمەس- سۇنماس روھى؛ نۇمۇس – ئېتقاد تۇيغۇسى؛ يۇرت ۋەتەننى سۆيۈشتەك يۈكسەك ۋەتەنپەرۋەرلىك روھى مۇجەسسە،ملەنگەن. بىز بۇ نوقتىلارنى يۇقىرىقى يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرىدىنلا ئەمەس، بەلكى نۇزۇگۇمنىڭ ئۆزىنىڭ قوشاقلىرىدىنمۇ روشەن كۆرەلەيمىز. دېمەك، مانا مۇشۇنداق يۈكسەك قىممەتنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن نۇزۇگۇم ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن مەڭگۈ ئەسلەيدىغان، مەڭگۈ ئۇلۇغلايدىغان، مەڭگۈ ئۆگىنىدىغان بىر ئۆلمەس، قىممىتى كونىرىماس ئۈلگىنى تىكلىگەن. «نۇزۇگۇم» قىممىتىنىڭ مەڭگۈلۈكلىكى دەل ئۇنىڭ توختىماي يېزىلىشىنى بەلگىلىگەن. 3. نۇزۇگۇمنىڭ قىز ئىكەنلىكى. مېنىڭچە، بۇ نوقتىمۇ ناھايىتى مۇھىم. تارىختىن بۇيان، ھەر قانداق مىللەتكە قەھرىمانلىقنى ئاساسەن ئەرلەرگە باغلايدۇ. ئاياللار ئەزەلدىن نازۇكلىققا، ئاجىزلىققا، ئەرلەر باتۇرلۇققا، كۈچكە سىمۋول بولۇپ كەلگەن. شۇڭا، بىزدىمۇ باتۇرراق قىز ئاياللارنى «ئوغۇبالىدەك ئىش قىلدىڭىز» دەيدىغان ئادەت بار. ھەرگىزمۇ ئەرلەرنى قىز بالىغا ئوخشىتىپ مەدىھىيەلىمەيمىز. بەلكى، بۇ ھاقارەت مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. شۇڭا، ئەمدى 20 لەرگە كىرگەن بىر قىز بولۇش سۈپىتى بىلەن نۇزۇگۇمنىڭ بۇنداق جاسارىتى، قەھرىمانە ئىش – ئىزلىرى ھەقىقەتەن بەكلا كەم ئوچرايدىغان بىر قەھرىمانلىق ھېسابلىنىدۇ. بولمىسا، بىزدە سادىر پالۋاندەك باتۇ قەھرىمانلار ئۆتكەن، نېمىشقا ئۇلار بۇنداق كۆپ يېزلمايدۇ. مېنىڭچە، جاۋاب تولىمۇ روشەن. 4. ئۇيغۇر يازغۇچىلىرىدىكى دىداكتىك روھ. بۇنىمۇ يەنىلا كىلاسسىك ئەدەبىياتتىن سۈرۈشتۈرۈشكە توغرا كېلىدۇ. ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ بىر گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكى شۇكى، ھەر قايسى يازغۇچىلارنىڭ ئەسىرىدە ئىپادىلەنگەن دىداكتىك روھ خېلىلا روشەن. يازغۇچىلىرىمىزدا پەند- نەسىھەت، ئەسەر ئارقىلىق ئادەم تەربىيەلەش، ياخشى ئۈلگە يارىتىش ئېڭى كۈچلۈك. يازغان ئەسەرلىرى، ياراتقان ئوبرازلىرى ئارقىلىق ئادەم تەربىيەلەشنى مەقسەت قىلىدۇ. نۇزۇگۇممۇ دەل ياشلارنىڭ، بولۇپمۇ خانىم – قىزلارنىڭ كەم تېپىلىدىغان ئۈلگىسى بولغاچقا، يازغۇچىلىرىمىزدىكى ۋەتەنپەرۋەرلىك، خەلقچىللىق روھى بۇ تېمىدا قەلەم ئېلىشقا تۈرتكە بولغان. بۈگۈنكى كۈندە نۇزۇگۇم ھەققىدە قايتا ئويلىنىش مېنىڭچە تېخىمۇ ئەھمىيەتكە ئىگە بولسا كېرەك. ھەر قېتىم «قانۇنچىلىق گىزىتى» نى ئوقۇسام، ئاجايىپ خىياللارغا چۆمۈپ كېتىمەن، ھەر سانلىق «قانۇنچىلىق گىزىتى» گە چىقىۋاتقان باسقۇنچىلىق ئەنزىلىرى مېنى بەكلا بىئارام قىلىدۇ. ئويلاپ كېتىمەن، نېمانچە تولا يۈز بىرىدىغاندۇ بۇ ئىش؟ گېزىتكە چىققىنىغۇ ئاشكارىلانغىنى ، ئاشكارىلانمىغىنى قانچىلىكتۇ؟ يا بۇ رېئال تۇرمۇشتا ساقلانغىلى بولمايدىغان بىر ئىش، بۇنىڭغا ئۇنچىۋالا ھەيران قىلىشنىڭ ھاجىتى يوق، ئادەم دېگەن مۇقەررەرلىكنى چۈشىنىشى، ئۇنى ئېىراپ قىلىشى، ئۇنىڭغا ماسلىشىشنى ئۆگىنىۋېلىشى كېرەك دەپ كۆڭلىمىزنى ياسىشىمىز كېرەكمۇ؟ تغرا، ئىنسانلا بولىدىكەن، ئىنسانلاردىن تەركىب تاپقان بۇ جەمئىيەتتە بۇ خىل قىلمىش، جىنايەتلەردىن ساقلانماق مۇمكىن ئەمەس، چۈنكى ئىنسان ئۆز نەپسى ئالدىدا ھەقىقەتەن ئاجىز يارىتىلغان، شۇنداقلا شۇ نەپسىنى كونتىرول قىلغۇدەك ئەقىل، ئىرادىمۇ بېرىلگەن، ئىنساننىڭ ھەقىقى كامىللىقى مانا مۇشۇ ئىككى تەرەپ ئارىسىدىكى كۈرەشتە ئاندىن شەكىللىنىدۇ ۋە ئىپادىلىنىدۇ. بۇ ئىككىدىن قايسىنى تاللاش ئىنساننىڭ ئىختىيارلىقىدىكى ئىش. ھەقىقەتەنمۇ ھەر قانداق جەمئىيەتنىڭ ئەخلاقسىزلىق، جىنايەتتىن پۈتۈنلەي خالىي بولالىشى مۇمكىن ئەمەس. بۇنداق جەمئىيەت تارىختا ھەم بولۇپ باقمىغان. ئەمما ئۇنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكى ھەرگىزمۇ ھەر قانداق ناچار قىلمىشقا سۈكۈت قىلىش، كارى بولماي ئۆز ئېقىمىغا قويۇۋېتىش كېرەك، دېگەنلىكلتىن دېرەك بەرمەيدۇ. چۈنكى جىنايەت، بۇزۇلچىلىقلارغا يېشىل چىراق يېقىپ بەرمەيدىغان، ئۇنىڭغا كۆزىنى يۇمۇۋالىدىغان، شۇنداقلا شۇ خىل قىلمىشلارنىڭ يۈز بېرىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا تىرشىدىغان، جەمئىيەت ئەزالىرى ئومۇمىيۈزلۈك گۈزەللىكىنى تەشەببۇس قىلىپ ، رەزىللىكىتىن نەپرەتلىنىدىغان جەمئىيەتنىڭ مەۋجۇت بولۇشى تامامەن مۇمكىندۇر. ئەمەلىيەتتە ئىنسانلار جەمئىيىتى يېتەلەيدىغان ئەڭ يۈكسەك، يۇقىرى پەللىمۇ شۇ. گۈزەللىككە ھەر قانچە ئىنتىلگىنىڭ بىلەنمۇ بەرىبىر رەزىللىكىنى تۈپتىن يوقۇتالمايسەن، بۇزۇقچىلىق، ئەخلاقسىزلىققا قانچىلىك قارشى تۇرساڭمۇ، ئۇ بەرىبىر مەۋجۇت، دېگەندەك قاراشلار بىلەن جەمئىيەتتە يامراۋاتقان ئەخلقسىز قىلىشلارغا سۈكۈت قىلىش، ئۇنىڭ ئەقىلگە مۇۋاپىقلىقىنى مۇقەررەرلىكىنى تەكىتلەش ئارقىلىق، ئاۋامنى ئۇنى قوبۇل قىلىشقا ئۈندەش، ماھىيەتتە شەيتان قوشۇندا سەركەردە بولغانلىقتۇر. ئەگەر مۇشۇنداق قاراشنى قوبۇل قىلساق، ئۇ ھالدا ئاچا – سىڭىللىرىمىز پاھىشە بوپكەتسىمۇ توغرا چۈشىنىڭ قوبۇل قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. ئەنە شۇ ئەنزىلەرنىڭ تەپسىلاتىنى ئوقۇپ، يۈز بېرىش سەۋەبىنىڭ ئاددىيلىقىدىن ياقامنى چىشلەشكە مەجبۇر بولىمەن، ئاخشام QQدا كۆرۈشكەن بالا تېلېفۇن قىپتىكەن كۆرۈشەيلى دەپ، گەپ – سۆزىدىن خېلى يامان ئەمەستەك قىلاتتى، شۇڭا چۈشۈپتىكەنمەن، كېيىن چىقىپ كېتەي دېسەم ئۇنىماي، مېنى قورقۇتۇپ تاكسىغا سېلىپ مېھمانخانىغا ئاپاردى… كەچتە بىر دوستۇمنىڭ ئۆيىدىن يېنىو كېلىۋاتسام، ئىككى ئۈچ بالا ئالدىمنى توسۇپ… دىسكوخانىدىن چىقىپ، ماشىنا ساقلاۋاتسام، ئىككى ئۈچ بالا مەجبۇرىي تاكسىغا چىقىرىپ… دېگەندەك گەپلەر. مانا مۇشۇ گەپلەرگە قاراپ بەزىدە ئىشىنەلمەي قالىمەن، نېمانچە ئاسان بوپكەتتى بۇ ئىش. «شىنجاڭ مەدەنىيىتى» ژورنىلىنىڭ قايسىبىر سانىدا 14 ياشلىققۇ دەيمەن، بىر قىز بالىنىڭ بىر نەچچە ھايۋاننىڭ چاڭگىلىدىن باتۇرلۇق بىلەن قۇتۇلۇپ چىققانلىقىنى ئوقۇغىنىم ئېسىمدە. مۇشۇنىڭغا سېلىشتۇرۇپ كاللامدا گۇمان تېخىمۇ كۈچىيىدۇ. ئەلۋەتتە، باسقۇنچىلىق جىنايىتىدىكى باش جىنايەتچى ئەرلەر، ئەمما بىز ئۇلارنىڭ قانداق شارائىتتا ئۆز مەقسىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرالايدىغانلىقىغا كەلسەك، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچى قىزلارنىڭ نادانلىق، بوشاڭلىقىغىمۇ كۆز يۇمالمايمىز. ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئەنە شۇنداق كەچتە قېلىش، يالغۇز قېلىشلار تۈپەيلىدىن زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان. ئەنە شۇ قىزلارنىڭ كەچ قالسا ، نەگە باردىڭ؟ كىملەر بىلەن بىللە يۈردۈڭ؟ دەپ سورايدىغان ئاتا- ئانىسى باردۇ، شۇ قىزلارنىڭ زىيانكەشلىككە ئۇچرىشىدا شۇ ئاتا – ئانىلارنىڭمۇ قولى، ھەسسىسى بار دەپ ئويلاپ قالىمەن، بەلكىم بۇ سەل ئاتا- ئانىلارغا نىسبەتەن ئۇۋال قىلغانلىق بولار، ئەمما ئۆستەڭ بويىدا ئويناۋاتقان بالىسىنى كۆرۈپ تۇرۇپمۇ، توسىمىغان ئاتا- ئانىنىڭ بالا سۇغا چۈشۈپ كېتىپ ئۆلۈپ قالسا، مەسئۇلىيىتى يوق دېگىلى بولارمۇ؟ ئىشقىلىپ جاھان تەرەققىي قىلىپ نەگە بارسۇن، مەن بىر قىز بالىغا نىسبەتەن: «ئىپپەت دېمەك، جان دېمەك» دېگەن قارىشىمنى ئۆزگەرتمەيمەن، ھەتتا: «يىگىتلەرمۇ ئىپپىتىگە سەل قارىغان قىزلار بىلەن توي قىلماسلىقى كېرەك» دەپ قارايمەن، چۈنكى مېنىڭ نەزىرىمدە، ئىپپىتىگە سەل قارىغان ئادەم تۇرمۇشتا باشقا نۇرغۇن ئىشلارغىمۇ چوقۇم سەل قارايدۇ. شۇڭلاشقا بۇنداق ئەر – خوتۇننىڭ تويدىن كېيىنمۇ بەخىتلىك ياشاش مۇمكىنچىلىكى بەكلا تۆۋەن، بۇنداق ئەھۋالدا پەقەت ئەر پىشانىسىنى سىلىۋېتىپ، ئا غا ئە نى قوشسىلا ‹بەختلىك› بولغىلى بولۇشى مۇمكىن. ئىپپەت دېگەن نېمە؟ نېمىشقا ھازىر بىزدە ئۇنى قەدىرلەش روھى سۇسلاپ كېتىدۇ؟ بۇنىڭدا ئەرلەرنىڭ مەسئۇلىيىتى يوقمۇ؟ دېگەندەك تولا سورالغان سۇئاللارنى يەنە مۇھاكىمە قىلىپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق، چۈنكى، بۇ گەپلەر تولا دېيىلدى، ئەمدى مەسىلە ئۇنى قانداق قوبۇل قىلىش ۋە ئىجرا قىلىشتا. ئەسلىدە ئىنساننىڭ ئىچكى ئاڭلىقلىقى تۈرتكىسىدە ھەركەت قىلىشى ئەڭ توغرا، ياخشى يول، ئەمما بۇ تولۇق ئىشەنچىلىك يول ئەمەس، چۈنكى ئادەم بەزىدە ياخشى – ياماننى تاللاشقا دۇچ كەلگەندە، ئۆزىنىڭ ۋىجدانى بىلەن ئوڭايلا كېلىشىۋالالايدۇ، چۈنكى ۋىجداننىڭ ئۇنى جازالايدىغان كۈچى يوقتە. ئادەمدىكى ئاڭلىقلىق تولىمۇ نىسپىي نەرسە، شۇڭا ئاتا – ئانىلارنىڭ بالىلىرىنى ئۆزىنى بېلىۋىلىشىغا، ئاڭلىقلىقىغا تاشلاپ قويۇشى، بالىلىرىنىڭ ھۆكۈم قىلىش ئىقتىدارىغا زىيادە ئىشىنىپ كېتىشى، ئەمەلىيەتتە، بالىلىرىنىڭ تەقدىرىنى دورغا تىككەنلىكتۇر. مەن ھازىر تىلغا ئالغان نىسپىيلىك، دەل مەلۇم بىر ئەمەلىي، كونكرېت چەكلىمە ياكى نازارەتنى تەقەززا قىلىدۇ. ئىپپەتنى تىلغا ئالغاندا، دىققىتىمىز قوزغىلىشقا تېگىشلىك بولغان يەنە بىر ئەجەللىك ئاپەت – يېنىمىزدا يامراۋاتقان ئەيدىزدۇر. ھەممىمىز ئەيدىزنىڭ يۇقۇش يوللىرىنى بىلىشىمىز مۇمكىن، ئەمەلىيەتتە ئۇ ئاسانلا يۇقىدىغان كېسەل ئەمەس. ئەيدىزنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تارقىلىشىنىڭ پۈتۈن مەملىكەت بويىچە ئىككىنچى ئورۇنغا ئۆتۈشى، تىرگېدىيە ۋە ئاچچىق ھەقىقەتتۇر. بۇ ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلاردا زىنا ۋە زەھەرنىڭ ئومۇملىشىۋاتقانلىقىنىڭ ئەمەلىي پاكىتىدۇر، مانا بىزدىكى ئەخلاق، ئىپپەت ئىڭىنىڭ سۇسلىشىشى ئەيدىزنىڭ تارقىلىشىنى چەكسىز ئىمكانىيەتلەر بىلەن تەمىن ئېتىۋاتىدۇ. ئەگەر بۇنىڭغا بارلىق ئۇيغۇر بېشىنى كۆتۈرمىسە، چۆچۈمىدە، ئۇنىڭ تارقىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ئۆز ئەمەلىيىتى بىلەن خىزمەت قىلمىسا، پات ئارىدا ئەيدىز بىمارلىرىنىڭ قوشۇنىمىزدىن، تۇغقانلىرىمىزدىن، ئائىلىمىزدىن چىقىشىغا ئىدىيەۋى تەييارلىق كۆرۈپ قويساق بولىدۇ. مانا مۇشۇنداق ۋاقىتتا نۇزۇگۇم روھىنىڭ ئۆلمەسلىكىنى، نۇزۇگۇم ئۆلۈمىدىكى قىممەتنىڭ ئەبەدىيلىكىنى تېخىمۇ چۇڭقۇر ھېس قىلىمەن، قىزلارنىڭلا ئەمەس، ئەركەكلىرىمىزنىڭمۇ نۇزۇگۇم روھىنى ئەسلىشىنى، ئۇنىڭ روھىدىن ئۆزىگە ئوزۇق قوبۇل قىلىشىنى ئۈمىد قىلىمەن. نۇزۇگۇم تاغنى تالقان، چۆلنى بوستان قىلمىدى، خەلق – ۋەتەنگە ئالەمشۇمۇل تۆھپە ياراتقىنىمۇ يوق، ئۇ پەقەت ئۆز ئىپپىتى، پاكلىقى ئۈچۈن جېنىنى قۇربان قىلدى، ئىپپىتىنى جېنىدىن ئەلا بىلدى. بىز ئۈچۈن نۇزۇگۇمنى ئەڭ ياخشى ئەسلەش، ئۇنىڭ ئۈچۈن ئەسەر يېزىش، قىزلىرىمىزغا نۇزۇگۇم دەپ ئىسىم قويۇشلا ئەمەس، نۇزۇگۇم روھىنى ئۆز ئىش ھەركىتىمىز بىلەن تىرىلدۈرۈشتۇر. ——————– ئىستاتا مەنبەلىرى [1] «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئىزاھلىق لۇغىتى»، 130- بەت [2] ئەسئەت سۇلايمان: «خەمىسەچىلىك ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى»، شىنجاڭ ئپنىۋېرسىتېتى نەشىرياتى، 2001- يىلى 5- ئاي، خەنزۇچە نەشىرى. [3] يۇقىرىقى كىتاب، 20- بەت. [4] «قىسقىچە چەتئەل ئەدەبىياتى تارىخى»، (ياۋرۇپا- ئامېرىكا قىسمى) خەلق ئۇنىۋېرسىتېتى نەشىرياتى، 2004- يىلى 7- ئاي، 5- نەشىرى 23- 94- بەتلەر. [5] يۇقىرىقى كىتاب، 108- بەت. [6] يۇقىرىقىلار بۈيۈك بىرتانىيە .ئېنسكلوپېدىيەسىنىڭ ئېلىلكتىرۇنلۇق كىتاب نەشىرىدىن ئىلىندى. [7] «قىسقىچە دۇنيا ئەدەبىياتى تارىخى» ، (ياۋرۇپا – ئامېركا قىسىمى) 2004-يىلى 12-ئاي، 5- نەشىرى 49- بەت. [8] ئەسئەت سۇلايمان «خەمىدەچىلىك ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى»، 19- بەت. [9] «شەرق – غەرب سېلىشتۇرما ئەدەبىياتى تارىخى» 602- بەت، بېيجىڭ ئۇنۋېرسىتېتى نەشىرياتى، 2005- يىلى 8- ئاي، 1- نەزىرى. [10] «سېلىشتۇرما ئەدەبىيات نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتى»، ۋۇخەن ئۇنۋېرسىتېتى نەشىرياتى، 2004- يىل 10- ئاي، 1- نەشىرى 82- بەت.

guzal~yurtum

	xajarim يوللىغان ۋاقتى  2014-2-13 10:13 PM شۇنچە كۆپ كىشلەرنىڭ قاتارىدىن   قۇتلۇق شەۋقى بىلەن... ... رىزۋانگۇل: ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﯩﯔ ﭘﻪﺧﯩﺮﻟﯩﻚ ﻗﯩﺰﻯ ، ﻣﯩﻠﻠﻰ ﻗﻪﻫﺮﯨﻤﺎﻥ ، ﺷﻪﭘﻘﻪﺕ ﻫﻪﻣﺸﯩﺮﯨﺴﻰ ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯜﻝ 1925 - ﻳﯩﻠﻰ ﻗﺎﺯﺍﻗﯩﺴﺘﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﺎﻟﻤﺎﺋﺎﺗﺎ ﺋﻮﺑﻼﺳﺘﻰ ﭼﯩﻠﻪﻙ ﺭﺍﻳﯘﻧﯩﺪﺍ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ . ﺩﺍﺩﯨﺴﯩﻨﯩﯔ ﺋﯩﺴﯩﻤﻰ ﻫﺎﺷﯩﻢ ﺋﺎﺧﻮﻥ ، ﺋﺎﭘﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺋﯩﺴﻤﻰ ﻣﻪﺭﻳﻪﻣﺨﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺩﺍﺩﯨﺴﻰ ﻳﯘﯓ ﺗﯩﺠﺎﺭﯨﺘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺷﯘﻏﯘﻟﻠﯩﻨﺎﺗﺘﻰ . 1932 - ﻳﯩﻠﻰ ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯜﻝ 7 ﻳﺎﺵ ﯞﺍﻗﺘﯩﺪﺍ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﯨﻜﯩﻠﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻏﯘﻟﺠﺎ ﺷﻪﻫﯩﺮﯨﮕﻪ ( ﭘﯘﺷﻤﺎﻥ ﻣﻪﻫﻪﻟﻠﯩﺴﯩﮕﻪ ) ﻛﯧﻠﯩﭗ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻼﺷﻘﺎﻥ . 1933 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1940 - ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﻏﯘﻟﺠﯩﺪﯨﻜﻰ ﺷﻪﺭﻕ ﻣﻪﻛﺘﻪﭖ ﯞﻩ ﺋﯜﻣﯜﺕ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﻠﯩﺮﯨﺪﻩ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ . 1940 - ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯜﺭﯛﻣﭽﻰ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﺍ ﺩﻩﺭﯨﺠﯩﻠﯩﻚ ﻣﯩﻠﻠﻰ ﻗﯩﺰﻻﺭ ﻣﻪﻛﺘﻪﭖ ﺑﻮﻏﺎﻟﺘﯩﺮﻟﯩﻖ ﻛﻪﺳﭙﯩﻲ ﺳﯩﻨﯩﭙﯩﺪﺍ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ .1943 - ﻳﯩﻠﻰ ﺋﻮﻗﯘﺵ ﭘﯜﺗﺘﯘﺭﯛﭖ ﻏﯘﻟﺠﯩﻐﺎ ﻗﺎﻳﺘﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ﯞﻩ ﺷﯘ ﻳﯩﻠﻰ ﯞﯨﻼﻳﻪﺗﻠﯩﻚ ﭘﻮﭼﺘﺎ ﺋﯩﺪﺍﺭﯨﺴﯩﮕﻪ ﺧﯩﺰﻣﻪﺗﻜﻪ ﺋﻮﺭﯗﻧﻼﺷﻘﺎﻥ . ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯜﻝ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺗﭙﻪﺭﯞﻩﺭ ﯞﻩ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻴﭙﻪﺭﯞﻩﺭ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺪﻩ ﭼﻮﯓ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ . ﺋﯘ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺑﻮﻟﯘﭘﻤﯘ ﺋﻮﻗﯘﺗﻘﯘﭼﻰ ﺋﯘﺳﺘﺎﺯﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﻪﺳﯩﺮﯨﺪﻩ ﻛﯩﭽﯩﻜﯩﺪﯨﻦ ﺗﺎﺭﺗﯩﭙﻼ ﺗﯩﺮﯨﺸﭽﺎﻥ ، ﺋﯚﺗﻜﯜﺭ ﭘﯩﻜﯩﺮﻟﯩﻚ ، ﻛﻪﻣﺴﯚﺯ ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺩﯨﮕﯩﻨﯩﻨﻰ ﻗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ، ﺧﻮﺭﻟﯘﻕ ﯞﻩ ﺋﺎﺩﺍﻟﻪﺗﺴﯩﺰﻟﯩﻜﻜﻪ ﭼﯩﺪﺍﭖ ﺗﯘﺭﺍﻟﻤﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﻗﻪﻳﺴﻪﺭ ﻗﯩﺰ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻳﯧﺘﯩﺸﻜﻪﻥ . ﺋﯘ ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﯩﻜﻰ ﺋﯚﻛﺘﻪﻣﻠﻪﺭ ﺋﺎﺟﯩﺰﻻﺭﻧﻰ ﺑﯚﺯﻩﻙ ﻗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ، ﻧﺎﺭﺳﯩﺪﻩ ﻗﯩﺰﻻﺭﻧﻰ ﻣﻪﺟﺒﯘﺭﻯ ﺋﻪﺭﮔﻪ ﺑﯩﺮﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ، ﺋﺎﻳﺎﻟﻼﺭﻧﻰ ﺧﻮﺭﻻﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﻪﻫﯟﺍﻟﻼﺭﻧﻰ ﻛﯚﺭﮔﻪﻧﺪﻩ ﺋﯘ ﺋﯩﺸﻼﺭﻏﺎ ﻫﯩﭻ ﺋﯩﻜﻜﯩﻠﻪﻧﻤﻪﻱ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺗﯘﺭﺍﺗﺘﻰ . ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯘﻝ ﭘﻮﭼﺘﺎ ﺋﯩﺪﺍﺭﯨﺴﯩﺪﻩ ﺋﯩﺸﻠﻪﭖ ﻳﯘﺭﮔﻪﻥ ﻛﯜﻧﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯜﭺ ﯞﯨﻼﻳﻪﺕ ﺋﯩﻨﻘﯩﻼﯞﻯ ﺑﺎﺷﻼﻧﺪﻯ . ﺋﯩﻨﻘﯩﻼﭖ ﺑﺎﺷﻠﯩﻨﯩﭗ ﺋﺎﻟﺘﯩﻨﭽﻰ ﻛﯘﻧﯩﻼ ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯜﻝ ﺑﯩﺮﻗﺎﻧﭽﻪ ﺩﻭﺳﻠﯩﺮﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﭘﯩﺪﺍﺋﯩﻲ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﺟﻪﯕﮕﻪ ﻗﺎﺗﻨﺎﺷﺘﻰ . ﺋﯘ ﭘﯩﺪﺍﺋﯩﻲ ﺳﯧﭙﯩﮕﻪ ﻛﯩﺮﮔﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯩﻴﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﺗﻪﺭﻩﭘﺘﯩﻦ ﻗﯩﺴﯩﻤﻨﯩﯔ ﺷﻪﭘﻘﻪﺕ ﻫﻪﻣﺸﯩﺮﯨﺴﻰ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﺎﻧﻠﯩﻖ ﺟﻪﯕﻠﻪﺭﮔﻪ ﻗﺎﺗﻨﺎﺷﺴﺎ ، ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﺗﻪﺭﻩﭘﺘﯩﻦ ﻫﻪﺭﺑﻰ ﻗﺎﺋﯩﺪﻩ ﯞﻩ ﻗﻮﺭﺍﻝ ﺋﯩﺸﻠﯩﺘﯩﺸﻨﻰ ﻗﯧﺘﯩﺮﻗﯩﻨﯩﭗ ﺋﯜﮔﻪﻧﺪﻯ . ﺋﯘ ﺩﺍﺋﯩﻢ : << ﺩﯗﺷﻤﻪﻥ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﻪﺭﻙ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﺟﻪﯓ ﻗﯩﻠﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﯞﻩﺗﻪﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﻏﻼﻧﻠﯩﺮﻯ ﺑﻮﻟﺴﺎ ، ﺑﯩﺰ ﯞﻩﺗﻪﻥ ﻗﯩﺰﻟﯩﺮﻯ . ﻗﯩﺰﻻﺭﻣﯘ ﻗﻮﻟﯩﻐﺎ ﻗﻮﺭﺍﻝ ﺋﯧﻠﯩﭗ ﺋﺎﻟﺪﯨﻨﻘﻰ ﺳﻪﭘﻜﻪ ﺑﯧﺮﯨﺸﻰ ﻛﯧﺮﻩﻙ >> ﺩﯦﺴﻪ ، ﻫﻪﻣﯩﺸﯩﺮﻩ ﻗﯩﺰﻻﺭﻏﺎ :<< ﻓﺎﺷﯩﺰﯨﻤﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﻛﯘﺭﻩﺵ ﻗﻪﻫﺮﯨﻤﺎﻧﻰ ﺭﻭﺱ ﻗﯩﺰﻯ ﺯﻭﻳﺎﺩﻩﻙ ﺑﻮﻻﻳﻠﻰ >> ﺩﻩﻳﺘﻰ . ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯘﻝ ﺟﻪﯓ ﻣﻪﻳﺪﺍﻧﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﺟﺎﭘﺎ ﻣﯘﺷﻪﻗﻘﻪﺗﻨﻰ ﻳﯧﯖﯩﭗ ، ﺋﯚﻟﯘﻣﮕﻪ ﭘﯩﺴﻪﻧﺖ ﻗﯩﻠﻤﺎﻱ ، ﻣﻮﻟﺪﯗﺭﺩﻩﻙ ﻳﯧﻐﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﺩﯗﺷﻤﻪﻥ ﺋﻮﻗﻠﯩﺮﻯ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ ﻗﻪﻫﺮﯨﻤﺎﻧﻼﺭﭼﻪ ﻳﯜﮔﯘﺭﯛﭖ ﻳﯜﺭﯛﭖ ﻳﺎﺭﯨﺪﺍﺭ ﺟﻪﯕﭽﯩﻠﻪﺭﮔﻪ ﺷﻪﭘﻘﻪﺕ ﻳﻪﺗﻜﯜﺯﺩﻯ . ﺋﯘ ﺟﻪﯕﻠﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﺋﺎﺟﺎﻳﯩﭗ ﺟﺎﺳﺎﺭﯨﺘﻰ ﯞﻩ ﻳﺎﺭﯨﺪﺍﺭ ﺟﻪﯕﭽﯩﻠﻪﺭﮔﻪ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻛﯚﻳﯜﻣﭽﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﻮﻣﺎﻧﺪﯨﺮ - ﺟﻪﯕﭽﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻗﻪﻟﺒﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﻪﯓ ﺷﻪﭘﻘﻪﺗﻠﯩﻚ ، ﻣﯩﻬﺮﯨﺒﺎﻥ ﻫﻪﻣﺸﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﺎﻳﻼﻧﻐﺎﻥ ﺋﯩﺪﻯ . ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯘﻝ 1945 - ﻳﯩﻠﻰ 13 - ﻳﺎﻧﯟﺍﺭﺩﺍ ﻫﻪﺭﻩﻣﺒﺎﻍ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺷﯩﺪﺩﻩﺗﻠﯩﻚ ﺟﻪﯕﺪﻩ ﯞﯨﮋﯨﻠﺪﺍﭖ ﺋﯘﭼﯘﯞﺍﺗﻘﺎﻥ ﺋﻮﻗﻼﺭ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ ﻳﺎﺭﯨﻼﻧﻐﺎﻥ ﺋﯘﭺ ﺟﻪﯕﭽﯩﻨﯩﯔ ﻳﺎﺭﯨﺴﯩﻨﻰ ﺋﺎﺭﻗﺎ - ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻦ ﺗﯧﯖﯩﭗ ﺑﯩﺨﻪﺗﻪﺭ ﺟﺎﻳﻐﺎ ﺋﺎﭘﯩﺮﯨﯟﯦﺘﯩﭗ ، ﺋﺎﺭﻗﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺍﭖ ﺧﻪﯞﭘﻠﯩﻚ ﺟﺎﻳﺪﯨﻜﻰ ﺗﯚﺗﯩﻨﭽﻰ ﺟﻪﯕﭽﯩﻨﯩﯔ ﻳﯩﻨﯩﻐﺎ ﻛﯧﺘﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻧﺪﺍ ﺩﯛﺷﻤﻪﻥ ﺋﺎﺗﻘﺎﻥ ﺋﻪﺟﻪﻟﻠﯩﻚ ﺋﯘﻕ ﺑﯩﺸﯩﻐﺎ ﺗﯩﮕﯩﭗ ﻗﻪﺧﯩﺮﯨﻤﺎﻧﻼﺭﭼﻪ ﻗﯘﺭﺑﺎﻥ ﺑﻮﻟﺪﻯ . ﺋﯘ ﻗﯘﺭﺑﺎﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﺪﺍ ﺋﻪﻣﺪﯨﻼ 19 ﻳﺎﺷﻘﺎ ﻛﯩﺮﮔﻪﻥ ﺋﯩﺪﻯ ، ﺷﯘﯕﺎ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﯚﻟﯩﻤﻰ ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ ﺑﻪﻛﻤﯘ ﺋﯧﭽﯩﻨﺪﯗﺭﯨﺪﯗ . ﺋﯘﻧﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ ﯞﻩﺗﻪﻥ، ﻣﯩﻠﻠﻪﺕ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﻗﺎﻥ ﺗﯚﻛﻜﻪﻥ ﻣﯩﯖﻠﯩﻐﺎﻥ ﺋﻮﺕ ﻳﯜﺭﻩﻙ ﺋﻮﻏﯘﻝ -ﻗﯩﺰﻟﯩﺮﯨﻤﯩﺰ ﻗﺎﺗﺎﺭﯨﺪﺍ ﺗﺎﺭﯨﺦ ﺑﯧﺘﯩﮕﻪ ﻣﻪﯕﮕﯜﻟﯜﻙ ﻳﯧﺰﯨﻠﺪﻯ . ﻣﯩﻠﻠﻰ ﻗﻪﻫﺮﯨﻤﺎﻥ ﺭﯨﺰﯞﺍﻧﮕﯜﻝ ﺑﺎﺗﯘﺭﺍﻧﻪ ﺋﯩﺶ ﺋﯩﺰﻟﯩﺮﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﻪﻳﻨﻰ ﺩﻩﯞﺭ ﺟﻪﯓ ﻣﻪﻳﺪﺍﻧﯩﺪﯨﻜﻰ ﻫﻪﺭ ﻣﯩﻠﻪﺕ ﺋﻮﻏﯘﻝ ﻗﯩﺰ ﺟﻪﯕﭽﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﺋﯜﮔﯩﻨﯩﺶ ﺋﯜﻟﮕﯩﺴﻰ ﺑﻮﻟﯘﭘﻼ ﻗﺎﻟﻤﺎﻱ ، ﻫﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﻤﯩﺰ ﻳﺎﺷﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯖﻤﯘ ﺋﯜﮔﯩﻨﯩﺶ ﺋﯜﻟﮕﯩﺴﯩﺪﯗﺭ . ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺟﻪﯕﮕﻪ ﻛﯩﺮﻣﻪﻱ ﺷﯘ ﭼﺎﻏﺪﯨﻜﻰ ﻳﯘﻗﯘﺭﻯ ﺑﯩﻠﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﺎﺭﻗﺎ ﺳﻪﭘﺘﻪ ﺗﯘﺭﯗﭘﻤﯘ ﺑﯘ ﺋﯩﻨﻘﯩﻼﭘﺘﺎ ﺋﯚﺯ ﺭﻭﻟﯩﻨﻰ ﺟﺎﺭﻯ ﻗﯩﻠﺪﯗﺭﯗﺵ ﺋﯩﻤﻜﺎﻧﯩﻴﯩﺘﻰ ﺑﺎﺭ ﺋﯩﺪﻯ ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻜﻰ ﻣﯩﻠﻠﻰ ﻏﻮﺭﯗﺭ ، ﯞﻩﺗﻪﻥ ﺋﺎﻧﺎ ﺯﯨﻤﯩﻦ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﻳﺎﺵ ﺗﯚﻛﻪﻟﻪﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ، ﺧﻮﺭﻟﯘﻕ ﯞﻩ ﺋﺎﺩﺍﻟﻪﺗﺴﯩﺰﻟﯩﻜﻜﻪ ﭼﯩﺪﯨﻤﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﺎﺗﯘﺭﺍﻧﻪ ﺭﻭﻫﻰ ﺑﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﻳﻮﻝ ﻗﻮﻳﻤﯩﺪﻯ . ﺋﯘ ﺑﯩﺮ ﺑﺎﺗﯘﺭ ، ﻗﻪﮬﺮﯨﻤﺎﻥ ، ﻣﻪﺭﺩﺍﻧﻪ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﯩﺰﻯ . ﺋﯘ ﺑﯘﺭﯗﻥ ، ﻫﺎﺯﯨﺮ ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ ﻛﻪﻟﮕﯘﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﻫﻪﺭ ﻣﯩﻠﻠﻪﺕ ﺋﻮﻏﯘﻝ ﻗﯩﺰﻟﯩﺮﯨﻤﯩﺰ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﻣﻪﯕﮕﯜﻟﯜﻙ ﺋﯜﮔﯩﻨﯩﺶ ﺋﯜﻟﮕﯩﺴﻰ ﯞﻩ ﺑﺎﻳﺮﺍﻕ ﺑﻮﻟﻐﯘﺳﻰ .

guzal~yurtum

	xajarim يوللىغان ۋاقتى  2014-2-13 10:13 PM شۇنچە كۆپ كىشلەرنىڭ قاتارىدىن   قۇتلۇق شەۋقى بىلەن... ... ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎ ﺗﯘﻟﯘﻕ ﺋﯩﺴﻤﻰ ﺋﻪﺑﯘ ﺋﻪﻟﻰ ﺋﺎﻝ ﻫﯘﺳﻪﻳﯩﻦ ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺋﺎﺑﺪﯗﻟﻼ ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎ،ﺋﯚﺗﯩﻦ ﮔﯩﺮﯨﻜﻠﻪﺭ ﺗﻪﺭﭘﯩﺪﯨﻦ ﺋﺎﯞﯨﻜﻪﻧﻨﺎ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ. 980 ﻳﯩﻠﻰ ﻫﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺋﯘﺯﺑﯧﻜﯩﺴﺘﺎﻧﻨﯩﯔ ﺑﯘﺧﺎﺭﺍﻏﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﺎﻓﺸﺎﻧﻪ ﺩﯨﮕﻪﻥ ﻳﯧﺮﯨﺪﻩ ﺩﯗﻧﻴﺎﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ  1037 ﻳﯩﻠﻰ ﻫﺎﺯىﺭﻗﻰ ﺋﯩﺮﺍﻧﻨﯩﯔ ﻫﺎﻣﺎﺩﺍﻥ ﺩﯨﮕﻪﻥ ﻳﯧﺮﺩﻩ ﺋﺎﻟﻪﻣﺪﯨﻦ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ.ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎ ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ﭘﯘﺗﯘﻥ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯗﻧﻴﺎﺳﻰ ﯞﻩ ﻏﻪﺭﯨﭙﺘﻪ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﺳﺎﻫﻪﺳﯩﺪﻩ ﺗﯘﻧﯘﻟﻐﺎﻥ ﺋﻪﯓ ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺋﺎﻟﯩﻤﻼﺭﺩﯨﻦ ﺑﯩﺮﺩﯗﺭ .ﻓﯩﺰﻛﺎ،ﻓﻠﻮﺳﻮﻓﯩﻴﻪ،ﻗﺎﻣﯘﺳﭽﯩﻠﯩﻖ (ﺋﻪﻧﻜﻴﻜﻠﻮﭘﻪﺩﯨﺴﺖ) ،ﻣﺎﺗﻤﺎﺗﯩﻜﺎ،ﺋﺎﺳﯩﺘﻮﻧﻮﻣﯩﻴﻪ ،ﯞﻩ ﺗﯩﺒﺎﺑﻪﺗﯩﭽﯩﻠﻜﺘﻪ ﻛﺎﻣﺎﻟﻪﺗﻜﻪ ﻳﻪﺗﻜﻪﻥ. ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎﻧﯩﯔ ﺋﻪﺳﻪﺭﻟﯩﺮﻯ ﻛﯩﻴﯩﻦ ﮔﯩﺮﯨﻚ ﯞﻩ ﺋﯚﺗﯩﻦ ﺗﯩﻠﻠﯩﺮﻏﺎ ﺗﻪﺭﺟﯩﻤﻪ ﻗﯩﻠﻨﻐﺎﻥ. ﻏﻪﺭﯨﭗ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﭘﻪﻥ ﺳﺎﻫﻪﺳﻨﯩﯔ ﺋﯘﻟﻨﻰ ﻳﺎﺭﺍﺗﻘﺎﻥ. ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎ 980 - ﻳﯩﻠﻰ ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻐﺎ ﺗﻪﯞﻩ ﺑﯩﺮ ﻣﻪﻫﻪﻟﻠﻪ ﻫﺎﻛﯩﻤﻨﯩﯔ ﺋﺎﺋﯩﻠﺴﺪﻩ ﺩﯗﻧﻴﺎﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ. ﺩﺍﺩﺳﯩﻨﯩﯔ ﺗﻪﺭﺑﯩﻴﺴﺪﻩ ﭼﻮﯓ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ. ﻫﻪﻡ ﻛﯩﭽﯩﻜﯩﺪﯨﻨﻼ ﺋﯩﻠﯩﻤﮕﻪ ﻗﯩﺰﯨﻘﻘﺎﻥ.10 ﻳﯧﺸﯩﺪﺍ ﭘﯘﺗﯘﻥ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ ﻳﺎﺩﯨﻼﭖ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ، ﻫﻪﻡ ﺋﯘﺯﻯ ﺋﯘﻗﯩﻐﺎﻥ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﺋﻪﺭﻩﺏ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﻧﻰ ﻳﺎﺩ ﺑﯩﻠﮕﻪﻥ.ﺋﯘ 13 ﻳﯧﺸﯩﺪﺍ ﺗﯩﺒﺎﺑﻪﺗﭽﯩﻠﻜﻜﻪ ﻛﯩﺮﺷﻜﻪﻥ. 16 ﻳﯧﺸﯩﺪﺍ ﺗﯩﺒﺒﻰ ﺋﯩﻠﻤﺪﺍ ﭘﯩﺸﯩﭗ ﻳﯩﺘﻠﮕﻪﻥ، ﻫﻪﻡ ﺩﺍﯞﺍﻻﺷﻘﺎ ﻛﯩﺮﯨﺸﻜﻪﻥ. ﺷﯘ ﭼﺎﻏﺪﯨﻼ ﻟﻮﮔﯩﻜﺎ ﯞﻩ ﻣﯩﺘﺎﻓﯩﺰﯨﻜﻨﻰ ﺋﯘﮔﯩﻨﯩﺸﻜﻪ ﻛﯩﺮﯨﺸﻜﻪﻥ ﺑﯘﻟﯘﭖ ،ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﻜﻰ ﺩﺍﯕﯩﻠﻖ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﺋﻪﻫﻠﯩﻠﯩﺮﻧﻰ ﺋﯘﺳﺘﺎﺯ ﺗﯘﺗﻘﺎﻥ. ﺑﯩﺮﺍﻕ ﻣﯘﺗﻠﻪﻕ ﻛﯚﭖ ﺳﺎﻫﻪﺩﻩ ﺋﻮﺯﻟﯩﻜﯩﺪﯨﻦ ﺋﯘﮔﻪﻧﮕﻪﻥ. ﺋﯩﺒﯩﻦ ﺳﯩﻨﺎ ﻳﺎﺷﻐﺎﻥ ﺩﻩﯞﯨﺮ ﺳﯩﻴﺎﺳﻰ ﺟﻪﻫﻪﺗﺘﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﻗﻪﺩﻩﺭ ﻗﺎﻻﻳﻤﯩﻘﺎﻥ ﺑﯘﻟﯘﭖ ،ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﺋﯩﺮﺍﻧﺪﯨﻜﻰ ﺋﻪﺭﻩﺏ ﻫﺎﻛﻤﯩﺘﯩﻨﻰ ﺋﺎﻏﺪﯗﺭﯗﭖ ﺗﺎﺷﯚﭖ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﺗﯩﻜﻠﻪﻧﮕﻪﻥ ﻓﺎﺭﺳﯚﺭﻧﯩﯔ ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭ ﺧﺎﻧﻠﻐﻰ ﺑﯩﺮ ﻛﯩﺮﺯﯨﺴﻘﺎ ﺩﯗﭺ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ﺋﯩﺪﻯ . ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﺑﯘﺧﺎﺭﺍ ﯞﻩ ﺳﻪﻣﻪﺭﻗﻪﻧﺪ ﺑﯘ ﺧﺎﻧﻠﻘﻨﯩﯔ ﺳﯩﻴﺎﺳﻰ ﯞﻩ ﻣﻪﺩﯨﻨﻴﻪﺕ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯﻟﯩﺮﺩﯨﻦ ﺑﯩﺮﻯ ﺑﯘﻟﯘﭖ ،ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻰ ﺋﺎﺟﯩﺰﻟﯩﺸﺸﻘﺎ ﻗﺎﺭﺍﭖ ﻳﯘﺯﻟﻪﻧﮕﻪﻥ ﺋﯩﺪﻯ. ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﺍ ﺋﺎﺳﯩﻴﺎﺩﺍ ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﻛﯘﭺ ﻗﺎﺭﺍ ﺧﺎﻧﻼﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻰ ﻛﯘﭼﯩﻴﺸﻜﻪ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻧﺪﻯ. ﺑﯘ ﺧﺎﻧﻠﯩﻖ ﺑﺎﺭﺍ ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭﻧﯩﯔ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﺍ ﺋﺎﺳﯩﻴﺎﺩﯨﻜﻰ ﻛﯚﭖ ﻗﯩﺴﯩﻢ ﺯﯨﻤﯩﻨﻠﯩﺮﻧﻰ ﺋﯚﺯ ﻛﻮﻧﺘﺮﻭﻟﯩﻘﯩﻐﺎ ﺋﯧﯩﻠﯩﭗ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ . ﻛﯩﻴﻦ ﺧﺎﺭﻩﺯﯨﻤﻨﻰ ﺑﺎﺷﻘﯘﺭﯞﺍﺗﻘﺎﻥ ﺗﯘﺭﻙ ﻏﻪﺯﻧﻪﯞﯨﻠﻪﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻰ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﻼﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﯩﺮﻟﻪﺷﻜﻪﻥ. ﻫﻪﻡ ﺩﺍﯞﺍﻣﻠﯩﻖ ﺑﯘ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺗﯘﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﻘﻰ ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻐﺎ ﻫﯘﺟﯘﻡ ﻗﯩﻠﯩﭗ 999-ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯩﺮﺍﻥ ﺳﺎﺳﺎﻧﯩﻴﯚﺭ ﺧﺎﻧﻠﻘﻨﯩﯔ ﻣﻪﺭﻛﯩﺰﻯ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺑﯘﺧﺎﺭﺍﻧﻰ ﺋﯩﺸﻐﺎﻝ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﯞﻩ ﺑﯘ ﺋﯩﺮﺍﻥ ﺧﺎﻧﻠﻘﯩﻨﻰ ﭘﯘﺗﯘﻧﻠﻪﻱ ﺋﺎﻏﺪﯗﺭﯗﭖ ﺗﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻥ. ﺑﯘ ﺋﯘﭼﯘﺭﯙﺭ ﺋﻪﻧﮕﻠﻴﻪ_ﺷﻮﺗﻠﯚﻧﺪﯨﻴﻪ ﺋﺎﻧﺪﯦﺮﯨﯟ ﺋﯘﻧﯟﯦﺮﺳﯩﺘﺘﻰ ﻣﺎﺗﯩﻤﺎﺗﯩﻜﺎ ﺋﯩﻨﺴﺘﻮﺗﻨﯩﯔ ﺗﻮﺭﺑﯧﺘﯩﺪﻩ ﺩﯗﻧﻴﺎ ﻗﻪﺩﯨﻤﻘﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﻣﺎﺗﯩﻤﺎﺗﻜﺎﺷﯘﻧﺎﺳﻠﺮﻯ ﻗﺎﺗﺎﺭﺩﺍ ﺧﺎﺗﯩﺮﻟﻪﻧﮕﻪﻥ.

guzal~yurtum

	xajarim يوللىغان ۋاقتى  2014-2-13 10:13 PM شۇنچە كۆپ كىشلەرنىڭ قاتارىدىن   قۇتلۇق شەۋقى بىلەن... ... ئامانىساخان (1534_1567) ئاتاقلىق مۇقامشۇناس ، يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنىڭ خانى ئابدۇرشېتخاننىڭ خانىشى . ئۇ مەھمۇد ئىسىملىك ئوتۇنچىنىڭ قىزى بولۇپ، دادىسى ئۇنى كىچىكىدىن بىلىملىك قىلىپ تەربىيلىگەنىدى. ئۇ شائىرە ،سازەندە ھەم خەتتات ئىدى. ئامانىساخان 33 يېشىدا تۇغۇتتا ۋاپات بولغان. ئامانىساخان مۇشۇ قىسقىغىنا ھاياتىدا «دىۋان نەفىسە»،«ئەخلاقى جەمىلە»(گۈزەل ئەخلاق)،«شۇرۇھۇلقۇلۇپ»(قەلبلەر شەرھى)قاتارلىق كىتابلارنى يازغان،ئۇ يەنە «ئىشرەت ئەنگىز»(شادلىق قوزغىغۇچى)ناملىق مۇقامنىمۇ ئىجاد قىلغان.ئۇ ئوردىدا 12 مۇقامنى رەتلەش، قېلىپلاشتۇرۇش ئىشلېرىغا باش بولغان.ئۇيۈۇر 12 مۇقامنىڭ راۋاجلىنىشى ۋە بۈگۈنگە ساقلىنىپ قېلىشىنى ئامانىساخاننىڭ تۆھپىسىدىن ئايرىپ قاراشقا بولمايدۇ. رىزۋانگۈل رىزۋانگۈل- (1925-1945) ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەھرىمان قىزى، شەپقەت ھەمشىرىسى رىزۋانگۈل قازاقسىتاننىڭ ئالمائاتا ئوبلاستى چېلەك رايونىدا تۇغۇلغان. 1932-يىلى غۇلجىغا كۆچۈپ كەلگەندىن كېيىن، ئىلغار ئىدىيىدىكىلەرنىڭ تەسىرىدە ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىغا قاتنىشىپ، كۆپلىگەن كوماندىر-جەڭچىلەرنى قۇتقۇزغان. 1945-يىلى 1-ئاينىڭ 13-كۈنى بولغان ھەرەمباغ ئۇرۇشىدا يامغۇردەك چۈشۈۋاتقان ئوقلار ئارىسىدا يارىدار جەڭچىلەرنى قۇتقۇزۇۋاتقاندا بېشىغا ئوق تېگىپ قەھرىمانلارچە قۇربان بولغان. مايسىخان     مايسىخان خەلق قوزغىلىڭىنىڭ باشچىسى. 1765-يىل2-ئاينىڭ 14-كۈنى چىڭ سۇلالىسىنىڭ زۇلۇمىغا قارشى ئۈچتۇرپان دېھقانلار قوزغىلىڭى (جىگدە يېغىلىقى)پارتىلدى. قوزغىلاڭغا رەخمىتۇللا بەگ ۋە ئەسمىتۇللا بەگ ئاكا-ئۇكا ئىككەيلەن باشچىلىق قىلدى. مايسىخان شۇ ئىككەيلەننىڭ سىڭلىسى ئىدى. ئۇ قوزغىلاڭغا ئاكتىپ قاتناشتى. قوزغىلاڭ 8-ئايدا پاجىئەلىك مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن ، چىڭ قوشۇنلېرى قوزغىلاڭچىلارنى دەھشەتلىك تۈردە باستۇرغان ھەم ئىلىغا سۈرگۈن قىلغان. مايسىخان چىڭ قوشۇنلېرىنىڭ ياۋۇزلىقىدىن قىلچە قورقۇپ قالماي ،100دىن ئارتۇق ئەر-ئايالنى تەشكىللەپ ، تاغ-تۇرا، ئورمان،جاڭگاللاردا يوشۇرۇنۇپ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى ئۈچ ئاي داۋاملاشتۇرغان. ئاخىرىدا مايسىخان باشلىق يەتتە ئايال قوزغىلاڭچى قورشاۋدا قېلىپ، دۈشمەنگە باش ئەگمەي، تاغدىن سەكرەپ شېھىت بولغان. قوزغىلاڭنىڭ داۋامى بولغان بۇ جەڭ «مايسىخان جېڭى» دەپ ئاتالغان . ئۈچتۇرپان خەلقى مايسىخان باشلىق يەتتە قەھرىمان قىزغا ئۇلار قۇربان بولغان ئاقتوقاي تاغ تىزمىسى باغرىدا ھەيۋەتلىك قەبرە ياساپ، ئۇنى «يەتتە قىزلېرىم»دەپ ئاتاپ،ئۆزلېرىنىڭ قەھرىمان قىزلېرىنى ياد ئېتىپ كەلمەكتە. نۇزۇگۇم نۇزۇگۇم (1808_1827) ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەيسەر جەڭچىسى ھەم ماھىر قوشاقچىسى. ئۇنىڭ ئەسلى ئىسمى چولپانگۈل بولۇپ ، قەشقەردە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن. موللا بىلال نازىمنىڭ شېئىرىي تەسۋىرىگە قارىغاندا ، ئۇ ئوقۇغان ، بىلىملىك قىز بولۇپ ،بۇغداي ئۆڭ، قارا كۆز ،قارا قاشلىق ، نازۇك بەدەن بولغاچقا ،قەشقەر خەلقى ئۇنى نۇزۇگۇم دەپ ئاتىغان. نۇزۇگۇم 1826-يىلىدىكى مانجۇ ئىستىبداتىغا قارشى خەلق قوزغىلىڭىغا قاتنىشىپ ،قوزغىلاڭ مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن ،ئىلىغا سۈرگۈن قىلىنغان. ئىلىدا مۇڭغۇل ئەمەلدارى ئۇنى مەجبۇرلاپ خوتۇنلۇققا ئالماقچى بولغاندا ، نۇزۇگۇم توي كېچىسى بۇ ئەمەلدارلارنى ئۆلتۈرۈپ قېچىپ كەتكەن. قۇمۇشلۇقتا ئالتە ئاي يوشۇرۇنۇپ يۈرۈپ، ئاخىرىدا چېرىكلەرنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغان. ئۇ زىنداندا ئۈچ ئاي سولانغاندىن كېيىن ، قىلىچ بىلەن چېپىپ ئۆلتۈرۈلگەن. نۇزۇگۇم ئۆزىنىڭ ئازاب-ئوقۇبەتلېرى ، قايغۇسى، مۇھاببەت-نەپرىتى ۋە ئارزۇ -ئۈمۈدلېرىنى ئىپادىلەپ نۇرغۇن قوشاق توقىغان. خەلق ئۇنىڭ قوشاقلېرىنى تا بۈگۈنگىچە ئوقۇپ كەلمەكتە. مايىمخان مايىمخان (1812_1830)غۇلجا شەھىرىنىڭ شىمالىدىكى دادامتۇ يېزىسىدا دېھقان ئائىلىسىدە تۇغۇلغان . ئۇ ئەقىللىق ، ناخشىخۇمار ، قوشاقچى قىز ئىدى. ئۇ زالىم ۋە ئەكسىيەتچىل ئەمەلدارلارنىڭ خەلققە سالغان زۇلۇملېرىنى پاش قىلىدىغان نۇرغۇن قوشاقلارنى توقۇغان ھەم ئاۋام يىغىلغان سورۇنلاردا ناخشا قىلىپ ئېيتقان. خەلق مايىمخاننىڭ قوشاقلېرىنى ئېغىزدىن چۈشۈرمىگەن . زالىم يۈز بېشى ھامۇت بەگ بۇنى ئاڭلاپ ئۇنى ۋەھشىيلارچە قىيناپ سوراق قىلغان. ئەمما ، مايىمخان پىسەنتمۇ قىلماي ، زالىم ئەمەلدارلارغا قارشى قوشاقلارنى توختاتمىغان. ئۇ يامۇلغا سولىنىپ ، بىر يىلدىن كېيىن 1830-يىلى قىلىچ بىلەن چېپىپ ئۆلتۈرۈلگەن. راھىلە خانىم راھىلە خانىم-شىنجاڭ يېڭى مائارىپ تارىخدىكى تۇنجى ئايال ئوقۇتقۇچى. ئۇ 1860-يىلى ئۈستۈنئاتۇش يېزىسىنىڭ ئېكساق كەنتىدە مەرىپەتپەرۋەر ، تەرەققىيپەرۋەر، ھاللىق ئائىلىدە دۇنياغا كەلگەن. دادىسى مۇھەممەت سۇلتان خەلپىتىم ئوقۇمۇشلۇق، بىلىملىك كىشى بولغاچقا ، قىزىنى ياخشى تەربىيلىگەن. راھىلە دىنىي ھەم پەننىي بىلىملەرنى پۇختا ئىگىلىگەن. مەرىپەتپەرۋەر ئاكا-ئۇكا مۇسابايۇپلار 1885-يىلى ئېكساقتا قۇرغان يېڭى مەكتەپ «ھۈسەينىيە مەكتىپى»نىڭ قىزلار سىنىپىغا ئوقۇتقۇچىلىققا تەكلىپ قىلىنغان. فېئودالىزىم دەۋرىدە قىز-ئاياللاردىن پەن- بىلىملەرنى ئىگىلىشى ھەم ئىجتىمائىي خىزمەتلەرگە قاتنىشىشى تەس ئىدى. مۇشۇنداق شارائىتتا ،راھىلە مائارىپ سېپىدە 32 يىل ئوقۇتقۇچىلىق قىلىپ، ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ بىردىنبىر ئايال سەركەردىسىگە ئايلانغان ھەم ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ ئاساسچىلېرىدىن بىرى بولۇپ قالغان. ئايخان ئانا ئۇ _ مەرىپەتپەرۋەر ئانا،يېڭى زامان تارىخىمىزدىكى تۆھپىكار شەخسلەرنىڭ بىرى . ئايخان ئانا 1885- يىلى غۇلجا شەھرىدە تۇغۇلغان، غۇلجىدا پەننىي ۋە دىنىي مەكتەپلەردە ئوقۇغان.1933 -،1934- يىللىرى دادىسى ۋە يولدىشىدىن قالغان مىراس تەئەللۇقاتىنى سەرپ قىلىپ، غۇلجىنىڭ قازانچى مەھەللىسىدە يېتىم بالىلار ئۈچۈن مەخسۇس مەكتەپ سالدۇرغان. بۇ مەكتەپ «غۇلجا خەيرىيەت مەكتىپى»دەپ ئاتالغان. لېكىن جامائەتچىلىك بۇ مەكتەپكە كېيىن «ئايخان ئانا مەكتىپى» دەپ نام بەرگەن . ئوقۇغۇچى سانى بارا-بارا 300 گە يەتكەن. بالىلارنىڭ پۈتۈن تەمىناتىنى ئايخان ئانا ئۈستىگە ئالغان. ئوقۇغۇچىلارغا مەكتەپ فورمىسى كىيگۈزگەن. بۇ مەكتەپ ھازىرغىچە 70 يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە بولۇپ قالدى. ئىپارخان ئۆز ۋاقتىدىكى ئۇيغۇر قىزلېرىنىڭ گۈلى بولغان ئىپارخان چىڭ سۇلالىسى خانى چىيئەنلۇڭ خان تەرىپىدىن ئوردىغا ئېلىپ كېلىنگەن بولۇپ ، چىيئەنلۇڭ خان ئۇنىڭغا ئاتاپ مەخسۇس ئۇيغۇرچە باغ،قەسىر،مەھەللە بىنا قىلىپ بەرگەن بولسىمۇ،ئەمما ئىپارخان بۇنداق ئالىي ھىممەتلەرنى ئانا يۇرتىغا بولغان مۇھەببەت ئالدىدا بىر تىيىنگە تەڭ قىلمىغان .ئۇ چىيئەنلۇڭ خاننىڭ ئۆزىگە يېقىنلىشىشىنى قەتئىي رەت قىلىپ ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ(1733_1788)ئالەمدىن ئۆتكەن. گۈلەندەم ئاۋۇستەي (1889-1973) ئۇيغۇر ۋە باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەر يېڭى مائارىپىنىڭ ئايال مەنىۋى ئىنژىنېرى دەپ نام ئالغان گۈلەندەم ئاۋۇستەي ئىسمى-جىسمىغا لايىق ھەقىقىي مەرىپەت باغۋىنى ئىدى. ئۇ ئۇيغۇر مائارىپى ئۈچۈن پۈتۈن ھاياتىنى بېغىشلاپ ، بۇ يولدا ئۆچمەس سەھىپە ياراتقان. شۇڭا ئۇ ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ «سۆيۈملۈك ئانىسى»دەپ تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدۇ. ھەمدە خەلقىمىز قەلبىدە ئۇنىڭ ئوبرازى مەڭگۈ پارلاق نۇر چاچىدۇ. ئاخۇن ئاغىچا 19-ئەسىرنىڭ ئوتۇرلېرىدا ئۆتكەن شائىرە .ئۇ، 1860-يىلى خوتەندە زۇلۇمغا قارشى پارتىلغان خەلق ئىنقىلابىنىڭ سەركەردىسى ئابدىراخمان خان غوجا (1833_1863)نىڭ ئانىسى بولۇپ .ئۇ ئوغلى ئابدىراخمان خان غوجا قۇربان بولغاندا ، ئۇنىڭ قەھرىمانلىقىنى مەدھىيلەپ ۋە زامان كۈلپەتلېرىدىن زارلىنىپ نۇرغۇن قوشاقلارنى توقىغان

guzal~yurtum

	توراشلار ئۇقۇپ قويۇڭلار..

xabghun

	ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ھۈكۈمىتىنىڭ رەئىسى ئېلىخان تۆرەمنىمۇ قوشۇپ قويمامدۇق

maripatogli

	ئىلىخان تۆرىنىڭ تەرجىمھالى ئۈچ ۋىلايەت ۋاقىتلىك ھۆكۇمىتىنىڭ رەئىسى ، ھەربى ئەركان كېڭىشىنىڭ باشلىغى ، مارشال ئىلىخان تۆرەم ئۇزبىك ، ئۇ 1885-يىلى 3 - ئاينىڭ 21 - كۇنى ھازىرقى قىرغىزسىتان جۇمھۈريىتى تەۋەسىدە توقماق شەھىرىدە ھاللىق دىقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن .( بۇ شەھەرنىڭ قەدىمقى نامى بالاساغۇن بولۇپ ،شۇنىڭ ئۇچۇن ئىلىخان تۆرەم ساغۇنى دىگەن تەخەللۇسنى ئىشلەتكەن ) ئۇنىڭ ئاتىسى شاكىرخان تورە تۇت پەرزەت كۇرگەن بولۇپ ئىلىخان تۇرە ئۇلارنىڭ ئىككىنچىسى ئىدى . شاكىرخان تۇرە ئۇز زامانىسىغا نىسبەتەن تەرەققىپەرۋەر كىشىلەردىن بۇلغاچقا ئىلىخان تۇرە بىلەن ئاكىسىنى ئەرەبىستانغا ئۇقۇشقا ئەۋەتكەن. ئىلىخان تۇرە ئەرەبىستاندا ئۇقۇشنى تاماملاپ ۋەتىنىگە قايتىپ كىلىپ بۇخارا مەدرىسىدە داۋاملىق ئىلىم تەھسىل قىلغان ۋە شۇ زاماندىكى ئۇستا تىۋىپلارنى ئكزىەە ئۇستاز تۇتۇپ ئۇستا تىۋىپ بۇلۇپ يىتىشىپ چىقىدۇ. شۇنداق قىلىپ ياشلىق مەزگىللىرىدە ئەرەپ پارىس تىللىرىنى تولۇق ئۆزلەشتۇرىدۇ ، شۇنداقلا تىبابەت ، تارىخ ، دىننى جەھەتلەردە كامالەتكە يىتىدۇ .1917 - يىلى سوۋىت قىزىل ئارمىيىسى ئۆزبىكىستانغا كىرگەندە توقماق خەلقىنىڭ قىزىل ئارمىيىگە قارشى توپىلىڭىغا چىتىلىپ قىلىپ قىزغىستاننىڭ ئىسىقكۆل ئەتراپىدىكى تۇڭگانلەر ئارىسىدا يوشۇرنۇپ يۇرۇشكە مەجبۇر بولىدۇ ( بۇ تۇڭگانلار ياقۇببەك ھاكىمىيىتى زۇزوڭتاڭ تەرىپىدىن يوقۇتۇلغاندا قەشقەردىن قېچىپ كىرگەن ) ، ئۇ بۇ يەردىمۇ ئۇزاق تۇرالمايدۇ ، چۇنكى 1918- يىلى بۇ يەردىمۇ توڭگانلار بىلەن يەرلىك ئورۇسلارنىڭ سوۋىت ئارمىيىسىگە قارشى قوزغىلىڭى بولىدۇ ، ئىلىخان تۆرەممۇ بۇ قوزغىلاڭنىڭ ئىشتىراكچىسى بولۇشى سەۋەپلىك بۇ يەردىمۇ تۇرالماي شۇ يىلى چىگرا ئاتلاپ قەرشقەرگە كېلىپ پانالىنىدۇ . لېكىن بۇيەردە ئۇزاق تۇرماي يەنە ۋەتىنىگە قايتىدۇ . 1930 - يىلىغا كەلگەندە ئۆزبىكىستانلىق كاتتا ئۆلىما ناسىرخان تۆرە خەلىققە رەھبەرلىك قىلىپ سوۋىت ھاكىمىيىتىگە قارشى قوزغىلاڭ باشلايدۇ ، بۇ چاغدا ئەزەلدىنلا سوۋىت ھاكىمىيىتىگە قارشى سەپتە تۇرغۇچى ئىلىخان تۆرەم يەنە بۇ ئىنقىلاپقا ئاكتىپلىق بىلەن باشلامچى بولۇپ قاتنىشىدۇ ، لېكىن ئىنقىلاپ ئۇزۇنغا بارماي باستۇرۇلۇپ ئىلىخان تۆرەم سوۋىت ئارمىيىسىدىن يۇرمىگە تاشلىنىدۇ ،كېيىن قىسقا سوت ئېچىپ ئىلىخان تۆرەمگە 10 يىللىق قاماق جازاسى بىرىلىدۇ ، لېكىن ئۇ ئۇچ ئاي تۇرمىدە ياتقاندىن كېيىن باشقىلارنىڭ ياردىمىدە تۇرمىدىن قېچىپ شۇ يىلى سىنتەبىردە ئىككىنچى قىتىم شىنجاڭ چىگرىسىغا كىرىپ بۇ قىتىم غۇلجىغا كېلىپ پانالىنىدۇ . ئۇ غۇلجىدا <ھازىرقى 5-ئۇتتۇرا مەكتەپ>نىڭ ئارقا تەرىپىدىكى مەھەللىگە ئۇرۇنلىشىدۇ ( بۇ مەھەللىنى غۇلجا خەلقى ھازىرغىچە تۆرەم مەھەللە دەپ ئاتىشىپ كەلمەكتە ) . ئىلىخان تۆرىنى غۇلجىدىكى كاتتا باي تۇرداخۇن بەگ قىزغىن كۇتۇۋالىدۇ ۋە غۇلجىدىكى مۇھىم جامائەت ئەربابلىرى ، بايلىرى ، قازى - مۇفتىلىرى ۋە دىننى كىشىلىرىنى چاقىرىپ ئىلىخان تۆرەمنى ئۇلارغا تونۇشتۇرىدۇ . شۇنىڭ بىلەن ئىلىخان تۆرەم دىننى ئۇلىما ۋە ئۇستا تىۋىپ ۋە ناتىقلىغى بىلەن تىزلا جامائەتچىلىككە تۇنىلىدۇ. 1937-يىلى جاللات شىڭسىسەينىڭ ئېلىپ بارغان دەھشەتلىك تىرورلۇق سىياسىتى ئاستىدا ھەر مىللەت خەلقى ئىچىدىكى مۇتىۋەر زاتلار زىيالىلار قۇلغا ئىلىنىپ تۇرمىلەرگە سولىنىدۇ ، شۇ قاتاردا ئىلىخان تۇرىمۇ ساق قالماي كۇچادا قۇلغا ئىلىنىپ ئۇرۇمچىدە ئاپىرىلىدۇ . ۋە بارلىق مال مۇلكى مۇسادىرە قىلىنىدۇ. 1941-يىلى شىڭسەي تۇرمىسىدىن قۇيۇپ بىرىلىپ ئۇرۇمچىدىن غۇلجىغا قايتىپ كىلىدۇ.ئىلىخان تۇرە تۇرمىدىن چىقىپ جامائەت سۇرۇنلىرىدا مەخپى ئاشكارە ئۇسۇلدا گۇمىنداڭ ھاكىميىتىنىڭ ئەكسىيەتچىل سىياسەتلىرىگە قارشى تەشۋىقات ئىلىپ بارىدۇ.1944-يىلى غۇلجىدا يەر ئاستى<ئازاتلىق تەشكىلاتى > قۇرىلىدۇ . ئىلىخان تۇرە بۇ تەشكىلاتتقا قاتنىشىدۇ ۋە بارا - بارا تەشكىلاتنىڭ رەھپىرىگە ئايلىنىدۇ . ئىلىخان تۇرە 1944-يىلى 11-ئاينىڭ 12-كۇنى ئۇچ ۋىلايەت ۋاقىتلىق ھۇكىمىتى قۇرۇلغاندا ھۆكۇمەتنىڭ رەئىسى بۇلۇپ تەيىنلىدۇ. 1945-يىلى 10 - ئاينىڭ 22 - كۇنى ھۆكۇمەتنىڭ 114- نومۇرلۇق قارارىغا ئاساسەن ئالدى بىلەن ئەركان ھەربى كىڭىشى قۇرۇلىدۇ ، ئىلىخان تۆرە بولسا مارشاللىق ھەربى ئۇنۋان بىلەن بۇ كېڭەشنىڭ رەئىسى بولۇپ سايلىنىدۇ ..ئۇچ ۋىلايەت تەرەپ بىلەن گۇمىنداڭ 11ماددىلىق بىتىم تۇزۇلۇپ بىرلەشمە ھۇكۇمەت قۇرۇلغاندا ئىلىخان تۇرە ھۇكۇمەتكە ھەيئەت ئەزا بۇلۇپ كىرگىزىلىدۇ.1946-يىلى 7-ئاينىڭ 13-كۇنى ئىلىخان تۇرەنى سابىق سۇۋىت ئىتپاقى غۇلجىدا قۇرغان 2- ئۇيدىكى سۇۋىت رازۋىتچىكلىرىدىن ئۇزىنى ئىسكەندەر دەپ ئاتىۋالغان پۇلكانىك ئىۋان ئىۋانىۋىچ باشلىق ئۇچ كىشى : << سىز بىلەن ئۇزبىكىستاننىڭ 1-سىكىرتارى ئۇسمان يۇسۇپۇۋ قۇرغاستا كۇرۇشمەكچى>> دەپ < زىس > ماشىنىدا سۇۋىتكە ئىلىپ كېتىدۇ . ئىلىخان تۇرە شۇ كەتكىنىچە تاشكەنتتە ئۇزى ئۇچۇن سىلىنغان قۇرۇدا 30يىل مىرزا قاماق ئاستىدا ياشايدۇ .ئۇ دەسلەپتە سىرتىنىن كەلگەنلەردىن مەخپىرەك تۇتۇلسىمۇ كىيىنرەك كەلگەنلەر بىلەن كۇرۇشۇشكە رۇخسەت قىلىنىدۇ. ئىلىخان تۇرە نەزەربەت ئاستىدا تۇرغان 30يىلدا تەتقىقات ۋە يىزىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ . ئۇ بۇ جەرياندا ئەخمەت دانىشنىڭ< نەۋادىرئۇل ۋاقىيە> ۋە <تۇمۇر تۇزەكلىرى> ئۇخشاش نادىر ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىدۇ. <تارىخى مۇھەممىدى> يەنى مۇھەممەت ئەلەيكىسالامنىڭ تارىخى دىگەن كىتاپنى1959 يىلى يىزىپ چىقىدۇ. ئۇنىڭ يەنە<دىۋانى ساغۇنى> ناملىق شىئىرلار تۇپلىمىمۇ بارلىغى مەلۇم . ئىلىخان تۇرىنىڭ غاپپارخان، ساتتارخان، ئەخمەتيار، مۇھەممەتيار، ئىسىملىك باللىرى بار.ئۇلار سۇۋىتكە كەتكەن. ئىلىخان تۇرە 1976-يىلى 2 - ئاينىڭ 29 - كۇنى 91 يىشىدا تاشكەنتە دۇنيادىن ئۇتكەن. ئۇنىڭ ۋەسىيىتىگە ئاساسەن ئۇ تەشكەندىكى شەيخ زەينىدىن بابا قەبرىستانلىغىغا دەپنە قىلىنغان.

maripatogli

	ئالەمدە سۆيگۈ دىن ئۇلۇغ ،سۆيگۈ دىن مۇقەددەس كۈچ يوق. بولۇپمۇ خەلق سۆيگۈسى ئەڭ مۇقەددەستۇر. تارىخىمىزدائۆز خەلقىنىڭ ئارزۇ-ئارمانلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش يولىدا ئىسسىق قان،ئەزىز جانلىرىدىن كەچكەن ئەجدادلىرىمىزتاھازىرقى ئەۋلاتلارغا قەدەر ئۆرنەك بولۇپ كەلمەكتە.بىز ئەڭ چۇڭقۇرمىھرى-مۇھەببەت،سۆيۇنۇش بىلەن تىلغا ئىلىۋاتقان ئەخمەتجان قاسىمى بۇنىڭ دەل مىسالى. ئۇنىڭ ھەقىقى خەلق پەرزەنتى،كۆرەش ئوغلىغا خاس خىسلەت-پەزىلىتى بۇنىڭدىن بىرقانچە ئون يىل ئاۋۋال تەرىپلەپ يازغان يولداش ماۋزېدۇڭدىن تارتىپ ئۇلۇغ ۋەتەن تۇپرىقىدا ياشاۋاتقان ھەربىر پۇقراغىچە،يۈكسەك ئىشتىياق بىلەن تىلغا ئالىدۇ ۋە چەكسىزئىپتىخارلىق ھىسسياتى بىلەن ئەسلەيدۇ. شۇڭا ئۇ،بىر قانچە ئون يىل ئاۋۋال بىزنىڭ ئارىمىزدىن ۋاقىتسىز كەتكەن بولسىمۇ،تىنىچ بوران-چاپقۇنلۇق كۈنلەردىمۇ ئوخشاشلا خەلقىنىڭ سۆيگۈ يۈكسەكلىكىدىكى ئۆچمەس يۇلتۇز بولۇپ پارلاپ كەلمەكتە. بۇگۇنكى كۇندە ئىلى ۋادىسىدىكى گۇلىستان شەھەر غولجىنىڭ گۇزەل خەلق باغچىسىدا ۋەتەن تۇپرىقىدىكى ئۇلۇغ خەلق قەھرىمانلىرى قاتارىدا قەد كۆتۇرۇپ تۇرغان ئەخمەتجان قاسىمى باشلىق ئىنقىلابى قۇربانلار خاتىرە مۇنارىسى تېخىمۇ كۆركەم تېخىمۇ يارقىن تۇسكە كىرىپ ،ھەر- بىر مۇھەببەتلىك قەلىبلەر تۆرىدىن ئورۇن ئىلىپ كەلمەكتە ھەم ئۇلارنىڭ كۆڭۈللىرىنى ئۆزىگەبارغانسىرى مەپتۇن قىلماقتا.ھەر قىتىم بۇ مۇنار ئالدىغا بارسىڭىز،كىشىلەرنىڭ ئۇنى چوڭقۇر سىغىنىش ئىچىدە يات ئىتىۋاتقانلىقىنى كۆرىسىز.بۇيەرگە كەلگەن ئىكىسكۇرىسىيىچىلەر ھەر مىللەت ئىشچى -دىھقانلىرى.ھەربى ۋە چەتئەللىك مىھمانلاربولۇپ ئايىغى ئۇزۇلمەستىن زىيارەتتە بولۇشۇپ تۇرىدۇ.مانا بۇ ھەرمىللەت خەلقىنىڭ ئىنقىلابى قۇربانلارغا بىلدۇرگەن چەكسىز ھۆرمىتى ۋە سۆيگۈسىنىڭ ئىپادىسى بولۇپ،بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەخمەتجان قاسىمى خەلىقنىڭ سۆيگۈسى ئىپتىخارىنىڭ نەمۇنىسى سۇپىتىدە ئالاھىدە دىققىتىمىزنى قوزغايدۇ . ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ قىسقىچە تەرجىمھالى ۋە ئىش-ئىزلىرى ئەخمەتجان قاسىمى 1914-يىلى4-ئاينىڭ15-كۇنى ،غولجا شەھىرى دۆڭكۆۋرۇك مەھەللىسىدىكى نامرات بىر ئائىلىدە دۇنياغا كەلگەن . ئۇنىڭ دادىسى نادىر ئاكا نامرات ياماقچى ئىدى .ئۇ ئەخمەتجاننىڭ ئاپىسى شەرۋانىخان بىلەن يىڭى ئۆي-ئوچاغلىق بولۇشقاندا ،غولجا شەھىرىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى ئىلى ۋاڭ نىڭ مۇساپىر -كۆچمەنلىرى تۇرىدىغان ھوجۇرىنىڭ بىرىدە ئىجارە تولەپ ئولتۇرغان بولۇپ تۇرمۇش شارائىتى ئىچىنىشلىق ھالدا نامرات ئىدى .نادىر ئاكا ئۇچۇن ئۆينىڭ ھۆددىسىدىن چىقماق ،ياماقچىلىق بىلەن چۇشكەن ئازغىنە پۇل بەدىلىگە ئۆي ئىجارىسى تولىمەك تولىمۇ قىيىنغا چۇشەتتى ،شۇڭا بۇ ئورۇندا ئۇزاق ئىجارە تولەپ ئولتۇرالماي توغرا كۆۋرۇكتىكى ئۆيگە كۆچۇپ كىلىپ ئۇزاق ئۆتمەي ئەخمەتجان دۇنياغا كىلىدۇ . شۇنىڭ بىلەن نادىر ئاكىنىڭ يۇكى تېخىمۇ ئېغىرلىشىدۇ .ياماقچىلىقتىن تاپقان پولى ئۆي ئىجارىسىدىن ئاشمىغانلىقدىن ،تۇرمۇشتا يىرىم ئاچ ،يىرىم يالىڭاچ ئەھۋالغا چۇشۇپ قالىدۇ ،ئاخىرىدا غولجىدا تۇرمۇش كەچۇرۇش ئىمكانىيىتى قالمىغانلىقىدىن 1920-يىلى كەچ كۇزدە ئائىلىسىنى كۆچۇرۇپ سۇيدۈڭ ناھىيىسىدە ئۇرۇق -تۇققانلىرىنىڭ قېشىغا بېرىپ ئۇلارنىڭ ھىمايىسىدە سۇيدۇڭ بازىرىغا ئورۇنلىشىدۇ ھەم ئۇ يەردىمۇ ياماقچىلىق ئىشى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ . ئائىلە نەسەبنامىسىدە ئاتىدىن بالىغا داۋاملىشىپ كىلىۋاتقان ئەلنەغمىچىلىك ئەخمەتجاننىڭ دادىسى نادىر ئاكىدىمۇ بار ئىدى .شۇڭا ئۇ،غۇربەتچىلىك باسقان ئائىلىسىدىن دۇتارنى كەم قىلماي ساز چىلىپ ،ناخشا ئىيتىشنى مۇشكۇل كۇنلەردىمۇ داۋاملاشتۇرىدۇ ،پۇتكۇل قايغۇ- ھەسرىتىنى ناخشا ئېيتىپ دۇتار چىلىپ ،يەڭگىللىتىشكە ئادەتلەنگەن نادىر ئاكىنىڭ خەلق ئىچىدە <ناخشا ئىيتىشقا ماھىر سازچى> دىگەن نامى بار ئىدى ،سۇيدۇڭگە بارغاندىن كىيىن ئۇ يەردە ،ئۇ قاتناشمىغا ن ئەل نەغمە ،مەشرەپلەر قىزىمايدىغا دەرىجىگە يىتىدۇ ،سۇيدۇڭ جامائەتچىلىكى ئۇنى شۇ قەدەر ئەزىز لەيدۇكى ،سۇيدۇڭدىكى سۇرۇنلارنىڭ ھەممىسىدە ئۇنى ئىغىزدىن چۇشۇر مەي تەرىپلىشىدۇ ،شۇ چاغلاردا سۇيدۇڭدە شەھەر بايۋەتچىسى <قاسىم كومشا> دېگەن بىر لۇكچەك بار ئىدى .ئۇ مەشرەپلەرگە، جامائەت سورۇنلىرىغا مۇشتۇم زورلۇق بىلەن ئىگىدارچىلىق قىلىۋالغان بولۇپ نادىر ئاكا ئۆزى ياۋاش ،لىكىن ئۆتكۇر سۆزلۇك ،خۇش چاقچاق ،ناھەق ئىشلارغا چىدىمايدىغان ئادەم بولغانلىقى ئۇچۇن ،ھىلىقى كومشانىڭ يامان ئىللىتىنى ھەزىل قىلىپ قويۇپ ،ئۇنىڭ ئۆچمەنلىكىنى قوزغاپ قويىدۇ ،بۇ كومشانىڭ يەنە بىر خۇيى ئىنتايىن گۇمانخور بولغانلىقتىن،بىر بەزمىدە ئۆزىنىڭ ئوسال بولۇپ قالغانلىقىنى دەستەك قىلىپ ،نادىر ئاكىنى قەسلەپ ئۆلتۇرگۇزىۋىتىدۇ .ئارقىدىنلا ئەخمەتجاننىڭ ھەدىسى جەننەت ئىغىر كىسەل بولۇپ يىتىملىكتە داۋالىنىش مۆمكىن بولماي تۇيۇقسىز ئۆلۈپ كېتىدۇ .بۇ ئىغىر مۇسىبەت ئەمدى ئالتە ياشتىن يەتە ياشقا قاراپ ماڭغان ئەخمەتجاننى،ئۇنىڭ ئاپىسى شەرۋانىخانىنى ئىغىر مۇساپىرلىق كوچىسىغا سۆرەپ كىرىدۇ،ئۇلار تارتقان ئازاپ،غۇربەتچىلىك دەردى ئەخمەتجاننىڭ چوڭ دادىسى (شەرۋانىخاننىڭ ئاپىسىنىڭ ئاكىسى)چىلپەڭزىلىك كېۋىر ئاكىنىڭ قۇلىقىغا يىتىدۇ -دە،ئاز ئۆتمەي ھەر ئىككىلىسىنى ئۆز ئائىلىسىگە يۆتكەپ ئەكىتىدۇ ،بۇ ئائىلىدى تۇرۇشلۇق كەمبەغەل چارۋىچى قىدىر(قازاق)يەتتە ياشلىق ئەخمەتجاننى ئۆز ئوغلى بىلەن (مەكتەپ ئۇلار ئولتۇرۇشلۇق جايدىن يىراق بولغانلىقى ئۇچۇن)ئەتىگەن ئاپىرىپ،كەچلىكى ئۆزى ئەكىلىپ يۇرۇپ ئوقۇتۇشقا قارىشىدۇ،ئۇنىڭ بەدىلىگە ئەخمەتجاننىڭ ئاپىسى ئاكىسىنىڭ ئۆي ئىشلىرىغا ياردەملىشىدۇ .كېۋىر ئاكا ئەخمەتجاننىڭ ئوقۇشدىكى تىرىشچانلىغىنى سېزىپ قالىدۇھەم ئۇزۇلدۇرمەي ئوقۇتىدۇ،زەرۋانىخان ئانىنىڭمۇ ئوغلىنىڭ بىرىلىپ ئوقۇغىنىغا مەسلىكى كىلىدۇ ،شۇڭا ھارغان-ئاچقىنىغا قارىماي ،ئوغلىنىڭ ياخشى ئوقۇشى ئۇچۇن ،باشقىلارنىڭ ئىشىكىدە كىر-قات يۇيۇپ،نان يىقىپ،ئىشىنغان پۇل پىچەكلەرنى ئەخمەتجانغا خىراجەت قىلىپ بىرىدۇ ، ئەخمەتجان باشلانغۇچ مەكتەپنى ئەلا نەتىجە بىلەن پۇتتۇرىدۇ ،ئۇنىڭ ئۆتكۇر ئەقىللىق بالا بولۇپ ئۆسۇۋاتقانلىقىنى بايقىغان كېۋىر ئاكا ئۇنىڭغا تىخىمۇ چۇڭقۇر مىھرىۋانلىق قىلىدۇ ۋە ئامراقلىقى كۇنسىرى ئاشىدۇ.شۇڭا ئۇ ئەخمەتجاننى ۋايىغا يەتكۇزۇپ ئوقۇتۇش قارارىغا كىلىدۇ ، كۇنلەرنىڭ ئۆتىشى بىلەن شەرۋانىخان ئانىنى كىسەل چىرماپ ،تۇرۇپ- تۇرۇپلا ئىسىدىن كىتىدىغان بولۇپ قالىدۇ ،بۇنداق چاغلاردا ئەخمەتجان ئاپىسىنىڭ قىشىدىن نېرى بولمايدۇ ،تۇللۇق ۋە يىتىملىك ئانا-بالىنىڭ بىر-بىرىگە بولغان مېھرى-مۇھەببىتىنى تېخىمۇ چۇڭقۇرلاشتۇرۋىتىدۇ.ئەخمەتجان كىچىك بولسىمۇ ئەينى چاغدا ئاپىسىنىڭ ئېيتىپ بەرگەن سەزگۈزەشتىلىرىنى ،تاتقان ئازاپ-ئوقۇبەتلىرىنى ئەسلەپ ،ياش قەلبىنىڭ قانچىلىك دەھشەتتە ئازاپلىنىۋاتقانلىقىغا قارىماي ،ئاپىسىنىڭ ئېتقىنى بويىچە ئوقۇشتىن قىلچە باش تارتماي ئۇگىنىدۇ ،زادىلا سۇسلىشىپ قالمايدۇ ،كېيىن يۇقىرىراق مەلۇماتقا ئىگە بولۇش تۇرتكىسىدە ئەمىلي كىتاب ئوقۇش مەشخۇلاتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ ،نەتىجىدە بۇنى كۆرگەن كېۋىر ئاكىنىڭ ئەخمەتجاننى <باشقا چوڭ شەھەرلەرگە ئاپىرىپ ئوقۇتسام > دەيدىغان ئىشتىياقى قوزغىلىدۇ. ( بىلىم ئىلىش يولىدا )1926- يىلى سۆۋىت ئىتتىپاقىغا چىقىپ كىتىپ ،يەركەنىت دېگەن شەھەردە تۇرۇپ قالغان تاغىسى (تەرەققى پەرۋەر)ئۆمەر قاسىم تىجارەت بىلەن ئۆز ئاكىسى كېۋىر نىڭ ئائىلىسىگە كىلىپ قالىدۇ .ئۇكەلگەن كۇنىدىن باشلاپ ئەخمەتجاننىڭ داۋاملىق بىر ئىش ياكى كىتاپ ئوقۇش يا ئەمگەك قىلىش بىلەن بەنىد بولىۋاتقانلىقىنى كۆرۇپ مېھرى چۇشۇپ قالىدۇ ،كېۋىر ئاكىنىڭ سۆزى ئارىسىدا ئەخمەتجاننى چوڭ شەھەرلەردە ئوقۇتۇش ئارزۇسىنىڭ بارلىقىنىمۇ سىزىۋالىدۇ ھەمدە ئەخمەتجاننى ئاكىسى كېۋىرنىڭ ئارزۇسىغا مۇۋاپىق سۆۋىت ئېتتىپاقىغا ئەكىتىش قارارىغا كىلىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن 1934-يىلىغا كەلگەندە ئۇنى ئاپىسى بىلەن بىللە ئەكىتىپ تاشكەنىت شەھىرىدىكى دارىلئېتامغا ئوقۇشقا بىرىدۇ .بۇ-شىنجاڭدا ئاپېرىل ئۆزگىرىشى بولۇپ ،مۇستەبىق چىن شۇرېن ھاكىمىيىتى ئاغدۇررۇلۇپ شېڭ شىسەي ھاكىمىيىتى تىكلىنىپ ،سۆۋىت ئىتتىپاقى بىللەن دوست بولغان ،يىڭى شىنجاڭنى تەرەققى قىلدۇرۇشنىڭ بەزى ئىلغار سىياسىي پىرۇگراممىلىرى يولغا قويۇلۇشقا باشلىغان دەۋىر ئىدى ،شۇڭا بۇ چاغنىڭ ئۆزىدە ئەخمەتجاندىن باشقا ،شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ مەدىنى -مائارىپىنى يولغا قويۇشقا ئەينى ۋاقىتتىكى ئېھتىياجىغا ئاساسەن ،شىنجاڭلىق بىر تۇركۇم ياشلار تاشكەنىتكە ئوقۇشقا ئەۋەتىلگەنىدى .ئەنە شۇ 1-قەرەللىك شىنجاڭ سىنىپىدا ئەخمەتجانمۇ ئوقۇدى . ئۇ باشقىلاردىن ئالاھىدە پەرىقلىق ئوقۇش ئوقۇش نەتىجىسى بىلەن كۆزگە كۆرۇنۇپ ،بۇ مەكتەپنىمۇ ئەلا نەتىجە بىلەن پۇتتۇردى .( شۇ قەرەللىك ئوقۇشتا تاشكەنىتتە ئوقۇغانلارغا <تاشكەنىتچىلەر> دەپ نام بەردى ھەم شۇنداق ئاتالدى).1-قەرەللىك تاشكەنىتچىلەر ئوقۇشى پۇتتۇرگەندىن كىيىن ،شىنجاڭنىڭ مەدىنىي -مائارىپ قۇرلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئۇچۇن قايقان بولسىمۇ ،ئەخمەتجاننىڭ شۇ ۋاقىتتىكى ئۆيى شۇ يەردە بولغانلىقتىن ،ئەخمەتجاننىڭ تېخىمۇ ئىلگىرلەپ ئوقۇش ھەم تىل ئۇگۇنىش ئارزۇسىنىڭ كۇچلىكلىكىنى بايقىغان تاشكەنىت ساگۇ ئىنىستىتۇتى ئۇنىڭ ئۇگۇنۇش نەتىجىسىنىڭ يۇقىرلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ ،مەكتەپنىڭ تۇزۇمى بويىچە دىپلۇمنى ئۆز قولىغا بەرمەي،ئۇنىڭ ئوقۇش قىزغىنلىقىغا ئاساسەن يۇقىرى بىلىم يۇرتىغا يوللىۋىتىدۇ،شۇ سەۋەپتىن ئەخمەتجاننى ئەپقىلىپ 1937-يىللىق ئوقۇش مەۋسۇمىدا مۇسكۋا شەرىق تىللىرى ئىنىستىتۇتىغا ئوقۇشقا ئەۋەتىدۇ،ئەخمەتجان مەكتەپتە ئاساسەن چەت ئەل تىلىنى ئۇگىنىدۇ.بولۇپمۇ رۇس تىلىنى ناھايتى پىششىق بىلىۋالىدۇ .ئۆزى پىششىق بىلىدىغان تارىخ،تىل-ئەدىبىيات قاتارلىق ئىجدىمائىي پەن ئاساسىنى چەتئەل تىلىنى ئۇگىنىپ تىخىمۇ مۇستەھكەملەيدۇ،ئۇ ئىگىلىگەن بىلىملەر ئۆزىنىڭ تۇغۇلغان ماكانى سۆيۇملۇك ۋەتىنىگە قايتىپ بىرىپ ،ئۆز ۋەتەنداشلىرى بىلەن بىللە ۋەتەن تەقدىرىنى ئويلاشقا ئىلھاملاندۇرىدۇ،شۇڭا ئۇ،سۆيۇملۇك ۋەتىنىگە1942-يىلى كەچ كۆزدە چۆچەك ئارقىلىق قايتىپ كىلىدۇ.                                 جاھالەت بىلەن ئېلىشىش ئەخمەتجان قاسىمى شىنجاڭغا قايتىپ كەلگەن ۋاختىدا شىنجاڭدا جاللات شېڭ شىسەي قانلىق قىلىچىنى ئوينىتىپ جاڭ جىشىنىڭ قوينىغا ئۆزىنى ئىتىپ ،سۆۋىت ئېتتىپاقىدىن پۇتۇنلەي يۇز ئۆرۇپ سۇيىقەسىت،زوراۋانلىق بىلەن شۇغۇللىنىۋاتاتتى ،ئۇ شىنجاڭدىكى كومپارتىيە ئەزالىرىنى ئىنقىلابى زىيالىلىرىنى ،ھەر مىللەتتىن بولغان كۆزگە كۆرۇنگەن ئىلغار مۆتىۋەر ،نوپۇزلۇق زاتلارنى ئۆزلۇكسىز قولغا ئىلىپ ،فاشىستىك قىرغىنچىلىق ئىلىپ بىرىۋاتاتتى ،شۇڭا ئۇئۆز قول ئاستىدىكى ئىشپىيونلۇق تورلىرىنى تېخىمۇ كەڭ يتىپ قۇرىدۇ،ئەنە شۇ غالجىر ،خائىن گۇماشتىلىرى ئارقىلىق بارلىق ئىلغار پىكىرلىك زاتلارنى تۇتقۇن قىلىشنى كۇچەيتىدۇ بۇ خەتەرلىك ۋەزىيەت، تارباغاتاي ۋىلايىتىدە تىخىمۇ دەھشەتلىك تۇسكە كىرىدۇ . قاراڭغۇلۇق مۇشكىلاتلار ئىچىدە ئىنسان ئۇچۇن كېرەكلىك نەرسە يەنىلا بىلىمدۇر .بىلىم شۇنداق كۇنلەردىمۇ ھاياتنى توغرا يولغا باشلىغۇچىدۇر مەشئەل بولالايدۇ ،ياش ئەخمەتجاننىڭ قەلبىنى ئۆزىنىڭ تىرىشىپ-تىرمىشىپ ئۇگەنگەن بىلىمى ئالىجاناپلىق مەردانە بولىشقا ئۇندەيدۇ ،شۇڭا ئۇ چۆچەكتىكى دۇشمەن قورشاۋلىرىنى بۆسۇپ ئۆتۇپ ،1942-يىلىنىڭ ئاخىرى غولجىغا قايتىپ كىلىدۇ .ئۇنىڭ ئانا ۋەتەن تۇپرىقىدا ئۇچراۋاتقان بىر قىتىملىق دۇشمەن سۇيقەستىنى بۆسۇپ چىقىشتەك رىئال تۇرمۇش سەرگۇرەشتىسى بىلىملىك بولۇشنىڭ نەقەدەر يۈكسەكلىكىنى،بىلىم ئەھلىلىرىدىن دۇشمەنمۇ قورقۇپ ،قامال قىلىشقا ئۇرۇنغانلىقىنى تىخىمۇ چۇڭقۇر چۇشەندۇرۇپ بىرىدۇ ،شۇڭا ئۇ ئۆزىنىڭ فامىلىسىنى (چوڭ دادىسىنىڭ ئىسمى )<ماخمۇت>نىڭ ئورنىغا<ئاق-قارىنى تونىتقان><تەربىيلەپ يىتىلدۇرگەن>تاغىسى ئۆمەرنىڭ فامىلىسى <قاسىم >نى قوللىنىپ،غولجىغا كەلگەن كۇندىن باشلاپ ئۆزىنى << ئەخمەتجان قاسىمى>>دەپ ئاتايدۇ. ئۇ يىللاردا غولجا شېڭ شىسەي باندىتلىرىنىڭ دەھشەتلىك سۇيقەست-زىيانكەشلىك تولىرى بىلەن ئورالغاندى،شېڭ شىسەي غولجا شەھىرى ئۈستىدە مەخسۇس باش قاتۇرۇپ ،غولجا شەھىرىدىكى زىيالىرارنى ، ئامما ئىچىدە تونىلغان كىشىلەرنى بىراقلا يوقىتىش لازىم دەپ بۇيرۇق چۇشۇردى ،ئارقىدىنلا جاللات لى يىڭچىڭنىڭ ئورۇن باسارى ،جاللات ليۇبىندى(خۇيزۇ )نى غولجىغا ئەۋەتىدۇ ،ئۇ، كەلگەن كۇنىدىن باشلاپلا شېڭ شىسەينىڭ قانلىق قولى بولۇپ قالىدۇ . ياش ئەخمەتجان قاسىمى چۆچەكتىن جۇدۇن -چاپقۇن ئىچىدە دۇشمەننىڭ ئەپت-بەشرىسىنى ئىنىق تونۇپ يەتكەچكە،ناھايتىمۇ ئاددىې،نادان قىياپەت بىلەن كۆرۇنۇش مەقسىتىدە كىچىك دادىسى نادىر ئاكىنىڭ ئۆيىگە چۇشۇپ ،بىر مەزگىچە يۇشۇرنۇپ يۇرىدۇ ،كىيىنچىرەك ناسىر ئاكا ئۇنى ئۆزىنىڭ جامائەت ئارىسىدىكى ئابرۇيىغا تايىنىپ ،ئۆزى بىلىدىغان غوپۇر جارۇللايۇۋ دىگەن يىگىت باشچىلىقىدىكى مەشرەپ-بەزمىلەرگىمۇ بىللە ئاپىرىدۇ،ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ شۇ چاغدىكى قىياپىتى ،يۇرۇش--تۇرۇشلىرى ناھايتى ئاددىي بولىدۇ ،شۇ چاغدىكى مۇدھىش ۋەزىيەتتە بىخۇتلۇق قىلىشنىڭ زىيان-زەخمەت كەلتۇردىغانلىقى ،خەتەرنىڭ ھەر ۋاقىت پايلاپ يۇرگەنلىكى ئۇنىڭغا ئىنىق ئىدى ،كومپارتىيە ئەرالىرى،زىيالىلار، ۋەتەنپەرۋەر زاتلار ۋە تەرەققىىيپەرۋەر زاتلارنىڭ تىزىملىكىنى ئۆزى بىلەن بىللە ئەكەلگەن جاللات ليۇ بىندى غولجا شەھىرىدە <نوپۇزسىزلارنى يىغىش >بۇيرىقىنى چىقىرىپ ،غالجىرلىق بىلەن ئاختۇرۇپ ،غولجىدىكى ھەرمىللەت خەلىقلىرىگە دەھشەتلىك بالايى ئاپەتلەرنى ياغدۇرۋاتاتتى ،زۇلمەتلىك كۇنلەر يىتىپ كەلگەن ئىدى، بۇ ۋاقىتتا ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ غولجىغا كەلگىنىگە ئانچە ئۇزۇن بولمىغان بولسىمۇ ،ئۇ، جامائەتكە ئارلىشىپ قالغان ،ھەتتا ناسىر ئاكىنىڭ مەشرەپ ئەھلىلىرىگىمۇ تونۇلۇپ قالغانىدى،شۇڭا ،پايلاپ تۇرغان ھۆكىمەت بىر كىچىدىلا <نوپۇسى يوق> دىگەن باھانە بىلەن ئەخمەتجان قاسىمىنى تۇتقۇن قىلدى ،قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئۇنىڭدىن چۇڭقۇر تەسىرئىلىپ، ياخشى كۆرۇپ قالغان جامائەت ئۇنىڭ تۇتقۇن قىلىنغانلىقىغا نارازە بولۇپ غۇلغۇلا قىلىشتى، ھەپتە ئۆتمەي ناسىر ئاكىنىڭ باش قاتۇرۇشى بىلەن غۇپۇر جارۇللايۇۋ باشچىلىقىدىكى ئەل-ئاغىنىلىرى نوپۇس تارقاتقۇچى ئەمەلدارلانى پارا بىرىش ئارقىلىق قولغا كەلتۇرىدۇ،بەزىلەر ئۇنىڭ تۇتقۇن بولىشىغا مۇناسىپ ئەمەسلىك توغۇرسىدىكى دەلىل-ئېسپاتلارنى تاپىدۇ ،يەنە بەزىلىرى ئەخمەتجان قاسىمىغا كىپىل بولىدىغانلىقىنى بىلدۇرۇشىدۇ ،نەتىجىدە، ئۇنى تۇرمىدىن ساق-سالامەت قايتۇرۇپ چىقىدۇ . ياش ئەخمەتجان قاسىمى جاھالەت تۇرمىسى ئىچىدە ئېچىنىشلىق ۋەقەلەرنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۇپ،زالىملارغا ئۆچمەنلىك ھەم نەپرەت تۇيغىسىنى تىخىمۇ كۇچەيتىدۇ،ئۇ، تۇرمىدىن قايتىپ چىقىشى بىلەنلا ئازاپ-ئوقۇبەت ئىچىدە ھەسرەت چىكىۋاتقان خەلىقنىڭ ھېس -تۇيغۇلىرىغا ئورتاق بولۇشنى ئويلاپ ،خەلق ئارىسىغا بىرىپ ئاممىنىڭ مەنىۋى ھاياتىنى ،ماددىي تۇرمۇشىنى ئەتىراپلىق ئۇگۇنۇشكە كىرىشىدۇ ،شۇڭلاشقا ئۇ دەسلەپتە<مەدىكارلار بازىرى>غا بىرىپ مەدىكارچىلىق قىلىدۇ ،بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ يىتىمچى ،مۇساپىرلار بىلەن ھەمسۆھبەتتە بولۇپ،ئەھۋال ئىگىلەيدۇ ،ئارقىدىن يەنە ئۆيمۇ- ئۆي يۇرۇپ ئېزۇلگۇچى خەلقنىڭ ئازاپ-ئوقۇبەتلىك تۇرمىشىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرىدۇ ھەمدە تىخىمۇ ئىلگىرلەپ ھۆكۇمەت ئورگانلىدىكى پارازىتلىقىنى بايقاش يۇزىسىدىن ئەينەكچىلىك ،ياغاچچىلىق قىلىدۇ ،بۇ ئىشلار ھەممىسى كۆرۇنىشتە ئۇنىڭ تۇرمۇش يولى بولسىمۇ ،ئەمىلىيەتتە جەمىيەتنى تەكشۇرۇش ،خەلقنىڭ ئاھ_زارىغا يىتىش يولىنى تىپىۋىلىشىغا ئىلھام بىرىدۇ شۇڭا ئەخمەتجان قاسىمى تاللىۋالغان بۇ يول -ئۆزىگە خەلقنىڭ ھاياتىنى ئەينەكتەك روشەن، ئىنىق كۆرسىتىپ قاششاقلىق،جەبىر-زۇلۇم،تەڭسىزلىكنىڭ چىكىدىن ئاشقانلىقىنى ھەقىقى تونىتىدۇ ،ئەمما تۇشمۇ -تۇشتىن يامىلىراتقان جاھالەت تۇرلىرى ئۇنىڭغا ئۇگىنىش پۇرسىتى ھەم ئارزۇسى بويىچە خەلققە ئەمەلىي خىزمەت كۆرسىتىش پۇرسىتى بەرمەيدۇ ،1943-يىلنىڭ باش باھار چاغلىرى ،ئەكسىيەتچى شېڭ شىسەي ھۆكىمىتىنىڭ ئىشپىيۇن-ساقچىلىرى يەنە بىر قىتىم ئۆي ئاختۇرۇش -ئادەم تۇتۇشنى ئىلىپ بارغاندا ئەخمەتجان قاسىمىغا<يۇشۇرۇن ۋەقە تارقاتتى ،ئادەم توپلىدى >دېگەن تۆھمەتنى چاپلاپ ، يەنە تۇتقۇن قىلىدۇ ،ئۇ،دەسلەپتە ئۇچ ئاي چامىسىدا غولجا تۇرمىسىدە (ھازىرقى ئوبلاستلىق جامائەت خەۋىپسىزلىكى ئىدارىسىنىڭ ئورنىدا)،كىيىن ئۇرۇمچى تۇرمىسى(ھازىرقى ئاپتۇنۇمرايۇنلۇق خەلق دوختۇرخانىسى بىلەن بوغدا مۇنچىسى ئوتتۇرسىغا سىلىنغان تۇرمە)دە خىلمۇ-خىل ۋەششىيانە قىيناش ،جازالاشلارغا ئۇچرايدۇ .لىكىن،بۇ قىيىن -قىستاقلار ئۇنىڭ خەلىققە ،ۋەتەنگە بولغان پاك،سادىق قەيسىرانە ئاڭلىق ئىرادىسىنى قىلچە بواشتۇرالمايدۇ،شېڭ شىسەي ھۆكىمىتى ئۇنى بىر يىل تۇرمىدە ئازاپلىغاندىن كىيىن ،ھىچنىمىگە ئىرىشەلمەي .ئاخىرى قويۇپ بىرىشكە مەجبۇرى بولىدۇ ،بىر يىللىق تۇرمە ھاياتى ،ھەر مىللەتتىن تەركىپ تاپقان تۇرمەداشلارنىڭ ئېچىنىشلىق پاجىئەسى ئۇنىڭ چىرىك ھۆكىمەتكە بولغان غەزەپ -نەپرىتىنى ھەسسىلەپ ئۇلغايتىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ،خەلقىنى سەپەرۋەر قىلىپ ،جەڭگە ئاتلىنىش ئىرادىسىگە كىلىدۇ . ئۇ1943-يىلنىڭ ئاخىرىدا تۇرمىدىن چىقىپ ئۇرۇمچىدە تۇرۇپ قالىدۇ .ئۇ بۇ جەرياندا ئۇ،ئەكسىيەتچىل ھۆكىمەتكە قارشى بىر تۇركۇم ئىنقىلابچىلار بىلەن تونۇشىدۇ .شۇلار ئارقىلىق ئۇرۇمچى ۋەزىيىتىدىن خەۋەر تاپىدۇ ،كىيىن غولجىغا قايتىىپ كىتىدۇ. ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ 2-قىتىم تۇرمىدىن چىقىشى ئۇنى تونىيدىغانلار ئۇچۇن چوڭ خۇشاللىق بولىدۇ،ئۆزى ئۇچۇن ئىلىپ ئىتقاندا ئۇ،جۇشقۇنلۇق ئىنقىلابىي جاسارەتنى نامايەن قىلىپ ،دۈشمەن بىلەن مۇرەسسە قىلىشماسلىقتەك جەڭگىۋار خىسلەتكە ئىگە بولىدۇ .                                   ئىنقىلابىي ھېسداشلىق ئەخمەتجان قاسىمى غولجىغا قايتىپ كىلىپ يار-بۇرادەر،ئۇرۇق -تۇققان،تونۇش-بىلىشلىرى بىلەن سالامەت كۆرىشىدۇ ،تۇرار جايى يەنىلا تاغىسى ناسىر ئاكىنىڭ ئۆيى بولىدۇ . ناسىر ئاكا ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ كىيىم -كىچەكلىرىنى يىڭىلاپ ،يىقىن بىر كىشىنىڭ ئات- ھارۋىسىنى ئېجارىگە ئىلىپ بىرىپ ،ئۇنى كۆمۇرچىلىك قىلىپ تىرىكچىلىك قىلىش يولىغا سالىدۇ .ئۇ خاڭدىن كۆمۇر ئەكىلىپ سىتىپ يۇرگەچ ،خاڭ ئىشچىلىرىنىڭ ئېچىنىشلىق سەزگۇدەشلىرىنى كۆرۇپ،ئۇلارنىڭ ھاياتى بىلەن تونىشىپ چىقىدۇ .ئەخمەتجان قاسىمى ھارۋىسى بۇزۇلۇپ ،ھاردۇق يېتىپ قالغان كۇنلىرىنىمۇ بوش ئۆتكۇزمەستىن ،ۋالىي مەھكىمىسىنىڭ مائارىپ ئىدارىسىگە قاراشلىق كىتاپخانىسىگە كىرىپ كىتاپ كۆرۇش بىلەن مەشغۇل بولىدۇ . ئەينى ۋاقىتتا كىتاپخانىدا بىر نەچچە تىللىق قامۇسلار،كىلاسىك ئەسەرلەر بولغانلىقتىن ،ئۇنىڭ بۇ كىتابلارنى زىېھىن قويۇپ ئوقۇشىنى كۆرگەن كىشىلەر بۇ ئەينەكچىنىڭ بىلىملىك ئادەم ئىكىنلىكىگە ھەيران قالاتتى . ئەينى ۋاقىتتىكى <ياردەم>ناملىق كىتاپ خوجىلىق بۆلۇمىدىكى بىلال مۇنداق دەيدۇ<بۇ ئادەمنى ئارىلاپ مەكتەپكە كۆمۇر ساتقىلى كەلگنلەردە ئۇچۇرتاتتىم،شۇ چاغلاردا مەن بۇ ئادەمنىڭ خىلى ئوقۇمۇشلۇق ئادەم ئىكەنلىكىنى بىلىپ قالغان ،چۇنكى ،بىزگە كۆمۇر ساتقانلىق ئىسچوت يىزىپ بەرگەندە ،ئاز سۆزلەر بىلەن مەخسىتىنى چۇشەندۇررۇپ يازغانلىقىنى كۆرۇپ ھەيران بولاتتىم. يازغاندىمۇ شۇنداق چىرايلىق رەتلىك يازاتتى،ئۇنىڭ ئۇستىگە بۇ ئادەم مەكتەپكە كۆمۇر ساتىشقا شۇنداق خۇشتارئىدى ،مەكتەپكە ئالىمەن دىسەم <بوپتۇلا ئېلىڭ >دەپلا ئەرزان بىرىۋىتەتتى .شۇنىڭغا قاراپ ،بۇ ئادەمدە بىر خىسلەت بارمۇ_قانداق؟دەپ قالاتتىم .ئۇنىڭ ئەخمەت ئەپەندىم ئىكەنلىكىنى ئۇ چاغلاردا قانداقمۇ تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولسۇن .>                          ئۇلار <<ئالتە ئوغرى>>ئەمەس ئەخمەتجان قاسىمىنڭ تاغىسى ئۆز ھۇنىرى بىلەن ئەل ئارىسىدا نامى چىققان ئادەم ئىدى .ئۇ ماھىنۇرنىڭ ئاتىسى ئابابەكرى ئاكا بىلەن تۇققاندەك يىقىن ئۆتەتتى .1945-يىلى ئۇلار قۇدىلىشىپ (ئەخمەتجفن قاسىمى ماھىنۇر خانىم بىلەن توي قىلغاندا 30ياشلارغا كىرگەن)ئۇلارنىڭ تۇرمىشىدا يىتىشمەسلىك بولسىمۇ يوقسۇزلۇقنى بىلىندۇرمەي كۇن كەچۇرىدۇ،ئەمما شۇ كۇنلەردە ئەخمەتجان قاسىمى ئارىلاپ بىر نەچچە كۇن ئۆيىگە كەلمىگن كۇنلەرمۇ بولىدۇ ،شۇڭلاشقا ماھىنۇر خانىم ۋە ئۇنىڭ دادىسى ئابابەكرى ئاكىلار؛ سىز ئۇنداق كۇنلەپ يوقاپ كەتمەڭ ،بىز ئەنسىرەيدىكەنمىز ،ھازىر خەلق ئارىسىدا<<نىلقىلىق ئالتە ئوغرى چىقىپتۇ >> دېگەن سۆز تارقىلىۋاتىدۇ ،--دەيدۇ. ئەخمەتجان قاسىمى ئۇلارغا : ئەنسىرمەڭلار ئۇلار <ئالتە ئوغرى >ئەمەس،--دەپ جاۋاپ بىرىدۇ . ئۇلار شۇ چاغدا بۇ جاۋاپنى ئاڭلاپ ھەيران بولغانلىقىنى ھازىر مۇ ئىغىزىدىن چۇشۇر مەيدۇ .دىمىسىمۇ ئاز ئۆتمەي ئۈچ ۋىلايەت مىللى ئازاتلىق ئىنقىلابى نىلقا ناھىيىسىدە پارتىلايدۇ . ( ئىنقىلاب يولىدا ) بۇ ئىنقىلاپ دەسلەپتە نىلقا ناھىيىسىدىكى ئۇلاستايدىن باشلىنىدۇ ،جەڭ قوشۇنى قارا سۇلارغا يىتىپ كەلگەندە تېخىمۇ كەڭىيىپ ، دۇشمەن ئەسكەرلىرىنى تىرىپىرەن قىلۋىتىدۇ .1944-يىلى 7-ئۆكتەبىر كۇنى،قوزغىلاڭچىلار ئومۇمى يۇزدىن جەڭ سىگىنالى ئېلان قىلىپ نىلقىغا بىسىپ كىرىدۇ ،3-نۇيابىر كۇنى جاھالەتكە ئوتى ئاچقان مەردانە قوزغىلاڭچىلار نىلقىنى ئىگىلەپ،ئازادلىقنىڭ دەسلەپكى غەلبە تەنتەنىسىنى جاكارلىغاندىن كىيىن ،5-نۇيابىرغا كەلگەندە ،باتىخ،ئەكبەر،غىنى،رەپىق،ئوسمان،نۇرى،مۇساجان قاتارلىق باتۇرلارنىڭ رەھبەرلىكىدە ئازدىن كۆپىيىپ ،گومىنداڭنىڭ قوراللىرى بىلەن قوراللىنىپ ،چىچىلاڭغۇلىققا خاتىمە بىرىپ ،مۇنتىزىم ئەتىرەتنى ئۇيۇشتۇرۇپ،نىلقىدىن غولجىغا قاراپ ئىلگىرلەيدۇ ،7- نۇيابىر كۇنى غۇلجىدا تۇنجى ئىنقىلاب يالقۇنى لاۋۇلداپ گومىنداڭنىڭ غولجىدىكى سىلىڭبۇ سىنى ۋە ۋالىي مەھكىمىسىنى تارمار قىلىدۇ .غەلبە تەنتەنىسى ئىچىدە قۇرۇلغان ئىنقىلابىي ۋاقىتلىق ھۆكۇمەت گومىنداڭنىڭ مۇشۇ سىلىڭبۇ سى ئورنىغا ئورۇنلىشىدۇ. ئەينى ۋاقىتتىكى مەركىزىي ھۆكىمەتنىڭ رەئىسى ئىېلىخان تۆرە(ئۆزبىك)،مۇئاۋىن ھىكىم بەگ غوجا،باش كاتىۋى ئاندۇرەۋۇپ مەخسۇملار بولىدۇ،ئابدىكىرەم ئابباسوۋ،قاسىمجان قەمبەرى،مويدىن شەيىخ ، زۇنۇنتىېيىپ،ھەبىب يۇنچى،ئەنۋەر مۇسا بايوۋ،قاتارلىق بىر قانچە مۇھىم ئەربابلار غولجىدىكى ۋەتەن پەرۋەر زاتلارنىڭ ۋە ھەر مىللەت خەلقىنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئىگە بولۇپ ھەر قايسى ساھالەر بويىچە مۇھىم خىزمەتلەرنى ئۇستىگە ئالىدۇ . 2-قېتىملىق مەركىزىي ھۆكىمەتنى قايتا تەشكىللەپ قۇرۇشتا، مەركىزى ھۆكىمەت ئەزالىرىدىن ،مۇھەمەتجان مەخسۇن تەشۋىقات ۋازارىتىنىڭ باشلىقى ئەنۋەر مۇسا بايوۋ مالىيە ۋازارىتىنىڭ باشلىقى رەخىمجان سابىر ساجىىيوۋ ئىچكى ئىشلار ۋازارىتىنىڭ باشلىقى ئۆمەرجان يىرمەت مۇئا ۋىن باشلىقى جانى يولداشوۋ بەيتۇل ئىدارىسىنىڭ باشلىقى سالجان باي ،خەلق دەۋا ئىشلىرىنىڭ باشلىقى ھەبىب يۇنچى ،مائارىپ ۋازارىتى ۋە گىزىتخانا باشلىقلىرىدىن تەركىپ تاپىدۇ . دەسلەپتە ئارمىيىگە ئالىېكساندىر باش قۇماندان بولغا ئىدى ،كىيىن ئۇنىڭ ئورنىغا مايۇر پەلنوۋ بىلەن خېنېرال ئىسھاقبېك باش قۇماندان بولىدۇ ، شۇنداق قىلىپ تەشكىلى جەھەتتىن ھەربىي ئىشلار بىر ئىزغا چۇشكەن بىلەن ،مەمۇرىي ئاپپاراتلار تىخى مۇكەممەل ئەمەس ئىدى ،شۇڭلاشقا ، ئىنقىلابى مەنپەئەتى ئۇچۇن پىداكارلىق خىزمەت قىلۋاتقان ،ۋاقىتلىق ھۆكۇمەت تەركىبىدىكى ئابدۇ كىرىم ئابباسوۋ، قاسقمجان قەمبىرى،ھەبىب يۇنچى،ھۈسەيەن مۇرايوۋ ،رەخىمجان سابىر ھاجىيوۋ ،زۇنۇن تىيىپ،ئادىل شاھ ،مەمتىمىن كىرىموۋ ،ئەنۋەر مۇسا بايوۋ ،جانى ، نەسىردىن داموللا قاتارلىق كىشىلەر ئىنقىلابىي ھۆكۈمەت ئاپاراتلىرىغا چوڭقۇر چۆكۈپ،ھەرخىل توسالغۇلاردىن ھالقىپ ئۆتۈش ئۇچۇن مۇمكلىن قەدەر ھۆكۈمەت ئورگانلىرىغا ئىنقىلابىي زىيالى ۋە بىلىم ئەھلى بولغا لاياقەتلىك كىشىلەرنى كۆپرەك جەلىپ قىلىشنى تەشەببۇس قىلدى . چۇنكى ،ئەينى ۋاقىتتىكى ئاپرىېل ئۆزگىرىشىدىن كېيىن يۇقرى دەرىجىلىك ئالى مەكتەپلەردە ئوقىغان داڭلىق زىيالارنىڭ يۇشۇرۇن كۇچىنى جارى قىلدۇرۇشقا تىرىشچانلىق كۆرسەتكەنلىكتىن تەدرېجى ياخشى ۋەزىيەت شەكىللىنىشكە باشلىغان ،شۇنىڭ بىلەن ئىنقىلابى ھۆكىمەتنىڭ ھەر قايسى ئاپپاراتلىرىدا بىر مەھەل داۋاملىشىپ كەلگەن بوشلۇقنى ئىلىم -مەرىپەتتىن خەۋەردار ،لاياقەتلەك كىشىلەر بىلەن تولدۇرۇپ تاكتىكا جەھەتتىن قوللىنىپ كەلگەن بەزى ئۇسۇللارنىڭ ماھىتىنى چۇشەنمەيدىغان بىر خىل نوقۇل پىكىر ئىقىمدىكىلەرگە تاقابىل تۇرۇپ ،سەپنى مۇستەھكەملەشنىڭ ئالدىنى ئالدى .شۇ سەۋەپتىن ئىمقىلاپنىڭ ئەڭ كۇشلۇك جىددى پەيىتلىرىدە خەلىقنىڭ قان_ياش،دەت_ئەلەم ئىچىدە ئۆتكەن مۇسىبەتلىك تۇرمۇش سەزگۇرەشلىرىنى ئۆز ئەمىلىيىتىدىن ئۆتكۇزۇپ ئۆز خەلقىنىڭ بەخىت_سائادەتلىك يىڭى تۇرمۇشى ئۇچۇن تىرىشىپ بىلىم ئىلىپ كىلىۋاتقان ئەخمەتجان قاسىمىمۇ ئىنقىلابىي ھۆكۈمەتكە يىقىنلىشىپ ،مەزكۇر ھۆكۈمەت ئىشخانىسىدىكى ئەيسا ئۇستامنىڭ شاگىرىتى (ياردەمچى ئاشپەز )بولىدۇ. بۇ مۇناسىرەت بىلەن ئۇ،بۇ ئۇلۇغ ئارزۇنىڭ ئەمەلگە ئاشقانلىقىغا خۇشال بولۇپ،ئۆز ئىشىنى زور مەسئۇلىياتچانلىق بىلەن ئىشلەيدۇ ،ئاشخانىدىكى ئىشلارنىڭ كۆپىنچىسىنى ئۆزى قىلىدۇ ،نەتىجىدە ئاشخانىدىكى ئۇستاملارنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر بولىدۇ،شۇڭلاشقا، ئۇنىڭ ئۇستىسى ئەيسا ئاكا پات-پات چاقچاق ئارىلاش. بۇ ئىشنى سىز قىلالامسىز ،---دەيدۇ . ماڭا ھەممە ئىش ئوخشاش ئىنقىلابقا ھەسسە قوشساملا بولدى دەيدۇ ،--ئەخمەتجان جاۋابەن . ئاشخانىدىكىلەرنىڭ كۆپىنچىسى ساۋاتسىز ئىدى ، ئەخمەتجان قاسىمى ئارىلاپ ئاشخانىدىكى ئۇستاملارغا گىزىت ئوقۇپ بىرەتتى ،ئۇ ئارىلاپ رۇسچە گىزىت ئوقۇپ چۇشەندۇرۇپ بەرگەچكە ،ئۇنىڭ بىر نەچچە تىل -يىزىق بىلىشىدىكى ماھارەتلىرى ئاشپەز ئۇستاملار ئارقىلىق ئاشخانىدىن ھالقىپ ،مەركىزىي ھۆكۈمەت خادىملىرىنىڭ قۇلىقىغا يىتىدۇ،ئۇلار ئەخمەتجان قاسىمىنى سىناپ بىقىپ قايىل بولىدۇ ،-دە،مەركىزى ھۆكۈمەتنىڭ رۇس تىلى تەرجىمانلىقىغا تەكلىپ قىلىدۇ. ئەخمەتجان قاسىمى تەرجىمانلىق خىزمىتىگە قويۇلغاندىن كىيىن ،بۇ خىزمەت بىلەنلا بەنىت بولۇپ قالماستىن ،يەنە بىر تەرەپتىن ماشىنكىدا خەت باسىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ بارا-بارا ئاخپاراتچىلىق ساھاسىدىمۇكىتاپخانىلارنى ئۆزگە جەلىپ قىلىدۇ ،ئۇنىڭ ماقالىرىنى ئوقىغان ھەر بىر كىشىدە كۇچلىك تەسىر قوزغايدۇ،بۇنى كۆرگەن ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتتىكى رەھبىرىي خادىملار مەركىزىي ھۆكۇمەت تەرپىدىن چىقىدىغان ماقالە،نۇتۇق تىزىسلارنى ئەخمەتجان قاسقمىنىڭ كۆزدىن كۆچىرىشىگە ھاۋالە قىلىدىغان بولىدۇ ،بۇ چاغدا ئۇنىڭ بىر دىن بىر كۆزدە تۇتىدىغىنى ، يىڭىدىن دۇنياغا كەلگەن ئازادلىق ئىنقىلابنىڭ يولىنىشىنى توغرا يولغا سىلىش ئۇچۇن تىرىشچانلىق كۆرسىتىشتىن ئىبارەت ئىدى . ئۇنىڭ بۇنداق تىرىشچان ۋە ئاكتىپ پائالىيەتلىرى ،ئىنقىلاپ مەنپەتى ئۇچۇن جان پىدالىق بىلەن ئىشلەۋاتقان كىشىلەرنىڭ يۇكسەكمۇھەببىتىنى قوزغايدۇ،ئەمما مەركىزىي ھۆكۈمەت ئىچىدىكى نەزەر دائىرسى يار كىشىلەر ئۇنىڭغا ھەسەتخۇر لۇق قىلىدۇ ۋە ئەخمەتجان قاسىمىنى ئىنقىلابىي ھۆكۈمەت ئىچىدىن گېزىتخانىغا يۆيكىۋىتىدۇ ،شۇنداق بولسىمۇ ئۇ بۇ ئىشتىن قىلچە مەيۇسلەنمەستىن ئەكىسچە ئۆز بىلىمى بىلەن ئىنقىلابىي خىزمەتلەرگە تىخىمۇ چۇڭقۇر چۆكۇپ ، تەرجخمانلىق سىپىدە تىخىمۇ ئىلگىرلەپ نەتىجە يارىتىدۇ ،يەنە بىىر تەرەپتىن ماقالە يىزىپ ئاممىغا تەربىيە بىرىشنى ئۇنتۇپ قالمايدۇ ،ھەتتا ئۇنىڭ ماقالىرىنى ئوقىغان زىيالىلار ئۇنى ئۆزىگە ئۆلگە قىلىپ ئۇنىڭدىن پىكىر ئىلىپ تۇرىدىغان بولىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئەخمەتجاب قاسىمىنىڭ ئىجتىمايىي مۇناسىۋىتى كۇندىن -كۇنگە كىڭىيىپ ،يىڭىدىن دوسىت-يارەنلىرى كۆپىيىشكە باشلايدۇ. ئەخمەتجان قاسىمى ۋە ئۇنىڭ سەپداشلىرىنىڭ جەڭگىۋار رۇھىنى تۆۋەندىكى ئادېرىستىن كۆرۈڭ چوقۇم كۆرۈپ قويۇڭ،چۈشۈرۈپ ساقلىۋىلىڭ http://xiangce.baidu.com/picture/album/list/15eae9c9c6212ac71a4d56c9e7d3b3126a19201d

0997tumuqi

	xajarim يوللىغان ۋاقتى  2014-2-13 10:17 PM ۋاي تۆمۈرچىكا  سىلىمۇ  تېما يوللاملا  ئەمدى بۇرۇنمۇ يوللىغان تېمىنى. https://uyghur-archive.com/misranim/thread-118181-1-1.html