تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ تېپىلىش جەريانى

ئەرتۇرا

	        چىڭگىزخان ۋە ئۇيغۇرلار   چىڭگىزخان بىلەن ئۇيغۇرلار  مۇناسىۋىتى ناھايىتى ياخشى  ئۆتكەن. ھاكىمىيەت ئىشلىرىدا ئۇيغۇرلار نى  كۆپلەپ ئىشلەتكەن. بۇنىڭ سەۋەبىنى چۈشۈنۈش ئۈچۈن گەپنى  چىڭگىزخان دەۋرىدىن سەل ئىلگىرى سۈرۈپ سۆزلەشكە توغرا كىلىدۇ. ﺋﺎﻣﯘﺭ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺗﺎﺭﻣﯩﻐﻰﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﻮﻥ' ﺋﻮﻥ ﻏﻮﻟﯩﺪﺍ ﺑﯩﺮﺗﯘﺭﻛﯘﻡ ﺧﻪﻟﯩﻘﻠﻪﺭ ﻳﺎﺷﯩﺪﻯ،ﺑﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﭼﯩﺮﺍﻳﻰ ﺟﯘﻏﺮﺍﭘﯩﻴﯩﻠﯩﻚ ﺋﯩﻘﻠﯩﻢﮬﻪﻡ ﺋﻮﺯﯗﻕ ﺟﻪﮬﻪﺗﺘﯩﻜﻰ ﺋﺎﻻﮬﯩﺪﯨﻠﯩﻚ ﺗﻪﺳﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺋﯘﺳﺘﯩﺨﺎﻧﻠﯩﺮﻯ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﻰ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ،ﺳﺎﻗﺎﻝ ﺳﯘﻣﺒﺎﺗﺴﯩﺰﺑﯩﺮ ﻗﻪﯞﯨﻢ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﯩﻨﯩﺸﺘﻰ. ﺑﯘﻻﺭﻧﻰ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﺗﯘﺭﯨﻜﻠﯩﺮﻯ ﺑﻮﻟﻤﯩﺶﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ، ﺋﻮﻥ ﺋﻮﻥ ﻏﻮﻝ=ﺋﻮﻧﯘﻧﻐﻮﻝ=ﺋﻮﻧﻐﻮﻝ=ﻣﻮﯕﻐﯘﻝ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﭖ ﻛﯩﺘﯩﺸﺘﻰ،ﺋﯘﻻﺭ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﺯﯨﻤﯩﻦﺋﻮﻧﯘﻥ ﻏﻮﻟﻰ- ﺋﻮﻧﯘﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﺪﻯ،ﺑﯘ ﻳﻪﺭﺩﻩ ﺋﯘﻻﺭ ﻛﯘﭘﯘﻳﯘﭖ ﺋﺎﯞﯗﺷﺘﻰ، ﺯﺍﻣﺎﻥ ﭼﯘﺭﮔﯩﻠﻪﭖ ﻣﯩﻼﺩﻯ840 -ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻜﻰﭼﻮﯓ ﻛﯘﭼﯘﺵ ﯞﺍﺧﺘﯩﻐﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﺟﻪﻧﯘﭘﻘﺎ ﻛﯘﭼﯘﺷﺘﻪ ﺑﯩﺮﺩﻩﻛﻠﯩﻜﻨﻰ ﺳﺎﺧﻠﯩﻤﯩﻐﺎﻥ  ﺑﯩﺮ ﺗﯘﺭﻛﯘﻡ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺷﯘ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﻩ ﻗﯧﻠﯩﭗ ﺑﺎﻳﯩﻘﻰ ﺑﯩﺰﺩﯨﮕﻪﻥ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺭﻧﻰ ﭘﺎﻧﺎ ﺗﺎﺭﺗﯩﭗ، ﺋﺎﺭﯨﻠﯩﺸﯩﭗ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﭗ ﻗﻪﭖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﻰ،ﺋﯘﻻﺭ 6 ﺋﯘﺭﯗﻕ ﺋﯩﺪﻯ،ﺑﯘﻧﯩﯔﺋﯩﭽﯩﺪﯨﻜﻰ 3 ﺋﯘﺭﯗﻕ ﭘﯘﺗﯘﻧﻠﻪﻱ ﻣﻮﯕﻐﯘﻝ ﺗﯩﻠﯩﻨﻰ ﺋﯘﺯﻟﻪﺷﺘﯘﺭﯗﯞﯨﻠﯩﭗ ﻣﻮﯕﻐﯘﻝ ﺳﯩﻴﺎﻗﯩﻐﺎﻛﯩﺮﯨﺸﺘﻰ،ﻗﺎﻟﻐﺎﻥﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ 3 ﺋﯘﺭﯗﻕ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﺋﯘﺯ ﺗﯩﻠﯩﻨﻰ ،ﺋﺎﺩﯨﺘﯩﻨﻰ ﺳﺎﺧﻼﭖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﻰ. ﺑﯘ ﻛﯘﭼﻤﻪﻱ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ 6 ﺋﯘﺭﯗﻗﻘﺎﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ(( ﺗﺎﺗﺘﺎﺭ)) ﺩﻩﭖ ﻟﻪﻗﻪﭖ ﻗﻮﻳﯘﺷﺘﻰ،ﺑﯘﻧﯩﯔ ﻣﻪﻧﯩﺴﻰ ﺷﯘﻛﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺋﯘﺯ ﻗﻪﯞﻣﻰ ﺋﯩﭽﯩﺪﯨﻦﻳﺎﺗﻼﺷﻘﺎﻧﻼﺭﻧﻰ ((ﺗﺎﺕ)) ﺩﻩﭖ ،ﺑﺎﺷﻘﺎ ﻗﻪﯞﯨﻤﻠﻪﺭﺩﯨﻦ ﺩﯗﺷﻤﻪﻧﻠﻪﺷﻜﻪﻧﻠﻪﺭﻧﻰ(( ﻳﺎﯞ)) ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻳﯩﺘﺘﻰ،ﺷﯘﯕﺎﺋﯘﻻﺭ ﺗﺎﺕ،ﺗﺎﺗﺘﺎﺭ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﭗ ﻗﯧﻠﯩﺸﺘﻰ(ﻗﻪﺩﯨﻤﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﺗﯩﻠﯩﺪﺍ ﺳﺎﺭﺗﺘﺎﺭ،ﻗﺎﺯﺍﻗﺘﺎﺭ،ﺋﻮﺭﯨﺴﺘﺎﺭﺩﯨﮕﻪﻧﺪﻩﻙ ﺋﯘﻻﺭﻣﯘ ﺗﺎﺗﺘﺎﺭ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺸﺘﻰ،ﭘﻪﻗﻪﺕ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺋﯘﺗﯩﺸﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ (ﺕ) ﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮﺳﻰﭼﯘﺷﯘﭖ ﻗﯩﻠﯩﭗ (ﺗﺎﺗﺎﺭ) ﻏﺎ ﺋﯘﺯﮔﻪﺭﺩﻯ. ﻣﯘﺷﯘ 2 ﺗﯘﺭﻛﯘﻡ ﺗﺎﺗﺎﺭﻻﺭﻧﻰ ﺑﯩﺮ-ﺑﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﭘﻪﺭﯨﻖ ﻗﯩﻠﯩﺶﺋﯘﭼﯘﻥ ﻳﻪﻧﻪ ﺋﺎﻕ ﺗﺎﺗﺎﺭ، ﻗﺎﺭﺍ ﺗﺎﺗﺎﺭﺩﻩﭖ ﺋﺎﻳﺮﯨﺸﺘﻰ،ﻗﺎﺭﺍ ﺗﺎﺗﺎﺭ ﺩﯨﮕﯩﻨﻰ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺷﻘﺎﻧﻼﺭ،ﺋﺎﻕﺗﺎﺗﺎﺭ ﺩﯨﮕﯩﻨﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﭘﯩﺘﻰ ﺳﺎﺧﻠﯩﻨﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﺋﻪﯞﯗ 3 ﺋﯘﺭﯗﻕ ﺗﺎﺗﺎﺭﻻﺭئىدى.   ﺯﺍﻣﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﻗﻰ ﭼﯘﺭﮔﯩﻠﻪﭖ ﻳﻪﺳﯘﻛﻪﻱﺩﻩﯞﺭﯨﮕﻪ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ  ﻳﻪﺳﯘﻛﻪﻱ ﺑﺎﺗﯩﺮ ﺋﺎﺷﯘ ﺋﺎﻕ ﺗﺎﺗﺎﺭﻻﺭﺩﯨﻦ-(ﺋﯘﺯﭘﯩﺘﯩﻨﻰ ﺑﯘﺯﻣﺎﻱ ﺳﺎﺧﻠﯩﻐﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﺴﯩﺪﯨﻦ) ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺰ ﺋﯩﻠﯩﭗ ﻗﺎﭼﯩﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﺷﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﺋﯘﻳﻠﯩﻨﯩﺪﯗ،ﻣﺎﻧﺎﺷﯘ ﺧﯘﺗﯘﻧﺪﯨﻦ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﺗﯘﻏﯘﻟﯩﺪﯗ،ﺑﯘ ﻳﯩﮕﯩﺖ ﭼﻮﯓ ﺑﻮﻟﻐﯩﭽﻪ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﺟﺎﭘﺎ- ﻣﯘﺷﻪﻗﻘﻪﺗﻠﻪﺭﻧﻰ ﺑﯩﺸﯩﺪﯨﻦﺋﯘﺗﻜﯘﺯﯗﭖ،ﺯﺍﻣﺎﻥ ﻧﻪﻳﺮﻩﯕﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﻮﺑﺪﺍﻧﻼ ﭼﯘﺷﯘﻧﯘﭖ ﻗﺎﻟﯩﺪﯗ.ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﺎﻧﯩﺴﻰ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﻏﺎﺋﯘﺯﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ  ئەجدادىنﻰ ﺩﺍﻳﯩﻢ ﺋﻪﺳﻠﯩﺘﯩﭗ ﺗﯘﺭﯨﺪﯗ. ﻛﯩﻴﻨﭽﯩﺮﻩﻙ ﻗﻪﺑﯩﻠﻪ ﺋﺎﻗﺴﺎﻗﯩﻠﯩﻨﯩﯔﭘﻪﺭﺯﻩﻧﺘﻰ ﺑﻮﻟﻤﯩﺶ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﺋﯘﺯ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﻐﺎ ﻛﯘﭺ ﺗﻮﭘﻼﻳﺪﯗ،ﺋﺎﯞﯞﺍﻟﻼﺭﺩﺍ ﺯﯗﻟﯘﻡ ﺋﺎﺳﺘﯩﺪﺍ ﺋﯘﮔﻪﻧﮕﻪﻥ  ﺗﯘﻣﯘﺭﭼﯩﻠﯩﻚ ﺑﯩﻠﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﯘﺭﺍﻝ -ﺋﻪﺳﻠﯩﮭﻪﻟﻪﺭﻧﻰ ﻳﺎﺳﺎﻳﺪﯗ،ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﻰﻗﯘﺭﺍﻟﻼﻧﺪﯗﺭﯨﺪﯗ،ﺳﯘﻳﯘﻣﻠﯘﻙ ﻳﺎﺵ ﺧﻮﺗﯘﻧﯩﻨﻰ ﺑﯘﻻﭘﻜﻪﺗﻜﻪﻥ ﻣﻪﺭﻛﯩﺘﻠﻪﺭﮔﻪ ﮬﯘﺟﯘﻡ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ،ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﺋﯘﻧﯘﯓﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻗﺪﯨﺸﻰ ﺑﻮﻟﻤﯩﺶ ﻧﺎﻳﻤﺎﻧﻼﺭﻏﺎ ﺯﻩﺭﺑﻪ ﺑﯩﺮﯨﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﺗﺎﻳﺎﻧﺨﺎﻧﻨﯩﯔ ﻣﯘﮬﯘﺭﺩﺍﺭﻯ ﺋﻪﻗﯩﻞ ﺋﯩﮕﯩﺴﻰ ئۇيغۇر ئالىمى-ﺗﺎﺗﺎﺗﯘﯕﺎﻧﻰﻗﻮﻳﻨﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﯘﮬﯘﺭﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﻮﻟﻐﺎ ﭼﯘﺷﯘﺭﯨﺪﯗ،ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻼ ﺗﺎﺗﺎﺗﯘﯕﺎ ﻧﯩﯔ ﻛﺎﻣﺎﻟﯩﺘﯩﺪﯨﻦ ﺧﻪﯞﯨﺮﻯﺑﺎﺭ ﺋﯩﺪﻯ. شۇڭا ئۇنى ئەتىۋالاپ دۆلەت ئۇستازى قىلىپ ئىشلىتىدۇ. ﻣﯘﺷﯘ ﺩﻩﯞﯨﺮﻟﻪﺭﺩﻩ ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ﺷﺎﮬﺰﺍﺩﯨﺴﻰﺑﺎﺭﭼﯘﻕ ﺋﺎﺭﺕ ﺗﯩﻜﯩﻦ ﺟﯩﺪﺩﻯ ﺋﯘﺯﯨﮕﻪ ﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻗﺪﺍﺵ ﺋﯩﺰﺩﻩﯞﺍﺗﻘﯩﻨﯩﺪﺍ ﻛﯘﺯﻯ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﻏﺎ ﭼﯘﺷﯩﺪﯗﯞﻩ ﺩﻩﺭﮬﺎﻝ ﺋﻮﻧﯘﯓ ﭼﯧﺪﯨﺮﯨﻐﺎﻗﻪﺩﻩﻡ ﻗﻮﻳﯩﺪﯗ،ﺋﯘﻧﯘﯓ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻕ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، ﺑﯘ ﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻗﺪﯨﻦﺳﯘﻳﯘﻧﮕﻪﻥ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﺋﯘﺯﯨﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮﺩﯨﻦ-ﺑﯩﺮﻳﺎﻟﻐﯘﺯ ﻗﯩﺰﯨﻨﻰ ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ﺷﺎﮬﺰﺍﺩﯨﺴﯩﮕﻪ ﺑﯩﺮﯨﺪﯗ(ﻟﯩﻜﯩﻦﺗﻮﻱ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﻣﯘﺩﺩﯨﺘﻰ -ﺑﯩﺮﻳﯩﻞ ﺗﻮﺷﻘﯩﭽﻪ ﺋﯘ ﻧﺎﺗﯩﯟﺍﻥ ﻗﯩﺰ ﻛﯩﺴﻪﻝ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﯞﺍﭘﺎﺕ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ)    ﺑﯩﺮ ﻣﻪﺯﮔﯩﻞ ﺋﯘﺗﯘﭖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺳﻮﺩﯨﮕﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻦ 150 ﻛﯩﺸﻰ ﻛﺎﺭﯞﺍﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﺧﺎﺭﻩﺯﯨﻢ ﺷﺎﮬ ﺗﻪﯞﻩﻟﯩﮕﯩﮕﻪ ﺋﯘﺗﯩﺪﯗ،ﺳﻮﺩﺍ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯘﺗﺮﺍﺭ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﮕﻪ  ﺑﺎﺭﻏﺎﻧﺪﺍ ﺋﯘ ﻳﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﺧﺎﺭﻩﺯﯨﻢ ﺷﺎﮬ ﻣﻪﻣﯘﺭﻟﯩﺮﻯ ﺑﯘ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﺳﯘﺩﯨﮕﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﻰﺗﯘﺗﯘﭖ (ﺳﯩﻠﻪﺭ ﻛﺎﭘﯩﺮﻻﺭ،ﻣﯩﻠﯩﯖﻼﺭﻣﯘ ﻛﺎﭘﯩﺮﻧﯩﯔ ﻣﯩﻠﻰ) ﺩﻩﭖ ﺋﺎﮬﺎﻧﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﻣﺎﻟﻠﯩﺮﯨﻨﻰﺑﯘﻻﭖ -ﺗﺎﻻﭖ ﺋﯘﺯﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﯘﻟﺘﯘﺭﯨﺪﯗ، ﭘﻪﻗﻪﺕ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺳﯘﺩﯨﮕﻪﺭﻻ ﻗﯩﭽﯩﭗ ﻛﯩﻠﯩﭗ ﺑﺎﺭﭼﯘﻕ ﺋﺎﺭﺕ ﺗﯩﻜﯩﻦﯞﻩ ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻨﻐﺎ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﻪﮬﯟﺍﻟﻨﻰ ﺑﺎﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ،ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻦ ﺗﯩﻞ -ﺋﺎﮬﺎﻧﻪﺗﻨﯩﯔ ﺋﯘﺯﯨﮕﻪ-ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻥﺋﻪﻣﻪﺳﻠﯩﮕﯩﮕﻪ ﻗﺎﺭﯨﺘﯩﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﺪﯨﻦ ﺑﻪﻛﻤﯘ ﺋﺎﺯﺍﭘﻠﯩﻨﯩﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﺋﯘﭺ ﻛﯘﻧﮕﯩﭽﻪ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ ﻛﯘﻟﻰ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰﺑﯩﺮ ﺗﯘﭘﯩﻠﯩﻜﻨﯩﯔ( ﺋﯘ ﻳﻪﺭ ﮬﯩﻠﯩﻤﯘﺑﺎﺭ،ﺗﯘﭘﯩﺴﯩﺪﻩ ﺭﺍﯞﺍﻗﻤﯘ ﺑﺎﺭ) ﺋﯘﺳﺘﯩﮕﻪ ﭼﯩﻘﯩﯟﯨﻠﯩﭗ ﺑﻮﻳﻨﯩﻐﺎﺑﻪﻟﯟﯨﻐﯩﻨﻰ ﺳﯧﻠﯩﭗ  ﻏﻪﺭﯨﭗ ﺗﻪﺭﻩﭖ -ﺧﺎﺭﯨﺰﯨﻤﺸﺎﮬ ﺗﺎﻣﺎﻥﻗﺎﺭﺍﭖ ﭼﻮﯕﻘﯘﺭ ﭘﯩﻜﯩﺮ ﻗﺎﻳﻨﯩﻤﯩﻐﺎ ﭼﯘﺷﯘﭖ ﻛﯩﺘﯩﺪﯗ،ﺗﺎﻣﺎﻗﺘﯩﻨﻤﯘ ﻗﺎﻟﯩﺪﯗ. ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﺪﺍ ﺧﺎﺭﯨﺰﯨﻤﺸﺎﮬﻨﯩﯔ ﮬﺎﻛﺎﯞﯗﺭﻟﯩﻐﯩﻨﻰﻛﯘﺯﯨﮕﻪ ﻛﯘﺭﺳﯘﺗﯘﺵ ﻗﺎﺭﺍﺭﯨﻐﺎ ﻛﯩﻠﯩﺪﯗ ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ ﺑﯘ ﮬﺎﻗﺎﺭﻩﺗﻨﯩﯔ ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﻧﯩﺸﺎﻧﻰ ﺑﻮﻟﻤﯩﺶ  ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ﺷﺎﮬﻰ ﺑﺎﺭﭼﯘﻕ ﺋﺎﺭﺕ ﺗﯩﻜﯩﻨﻤﯘ ﺟﻪﯓ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﺧﯩﻠﻼﻧﻐﺎﻥ 10ﻣﯩﯔ ﻛﯩﺸﯩﻠﯩﻚ ﺯﻩﺭﺑﯩﺪﺍﺭﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺳﻪﭘﻜﻪ ﻗﺎﺗﯩﺪﯗ ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺷﺎﮬﻨﯩﯔﺧﺎﺗﺎ ﺟﻪﯓ ﺗﺎﻛﺘﯩﻜﯩﺴﯩﻐﺎ ﺟﺎﯞﺍﺑﻪﻥ ﺋﺎﺯ ﺋﻪﺳﻜﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﯘﭖ ﻗﯘﺷﯘﻧﻨﻰ ﺗﯩﺮﻩ-ﭘﯩﺮﻩﻥ ﻗﯩﻠﯩﯟﯨﺘﯩﺪﯗ،ﺋﯘﺭﮔﻪﻧﭻﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﻰ ﺳﯩﺮ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﻨﯩﯔ ﺳﯘﻳﯩﻨﻰ ﻗﺎﻧﺎﻝ ﻗﯧﺰﯨﭗ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻛﯩﻠﯩﭗ ﺳﯘﻏﺎ ﻏﻪﺭﯨﻖ ﻗﯩﻠﯩﯟﯨﺘﯩﺪﯗ،ﺑﯘﺧﺎﺭﺍﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﻰ ﻗﻮﺭﺷﯩﯟﯨﻠﯩﭗ ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ﻟﻪﺷﻜﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﺎﺷﺌﺎﺗﺎﺭﻟﯩﺮﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ  ﺳﯧﭙﯩﻠﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﮬﯘﺗﻤﯘ-ﺗﯘﺷﯘﻙ ﻗﯩﻠﯩﯟﯨﺘﯩﺪﯗ،ﺷﻪﮬﻪﺭ ﻣﻪﻣﯘﺭﻟﯩﺮﻯﺩﻩﺭﯞﺍﺯﺍ ﺋﺎﭼﻘﯘﭼﯩﻨﻰ ﺗﻪﻏﺪﯨﻢ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﯩﻨﯩﺪﺍ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﭘﯘﺗﻜﯘﻝ ﺋﺎﮬﺎﻟﯩﻨﯩﯔ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﺳﯩﺮﺗﯩﻐﺎ ﭼﯩﻘﯩﭗﮬﯘﺭﻣﻪﺗﺘﻪ ﺗﯘﺭﯗﺷﯩﻨﻰ ﺑﯘﻳﺮﯗﻳﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﮬﻪﻣﻤﯩﺴﯩﻨﻰ ﻗﻪﺗﻠﻰ-ﺋﺎﻡ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ،ﺑﻪﻟﯩﺦ ﮬﻪﻡ ﮬﯩﺮﺍﺕ ﺷﻪﮬﻪﺭﭘﯘﺧﺮﺍﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﻗﯩﺮﯨﭗ ﺗﺎﺷﻼﭖ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﯨﻴﻪ ﮬﻪﻡ ﺧﻮﺗﻪﻥ-ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﻛﯩﺸﯩﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻛﯘﭼﯘﺭﯗﭖ ﻛﯩﻠﯩﺪﯗﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺑﯘ ﺯﯨﻤﯩﻨﻐﺎ ﺧﺎﺭﻩﺯﯨﻤﺸﺎﮬﻨﯩﯔ ﮬﯩﻤﺎﻳﯩﺴﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﻮﺭﯗﻧﻠﯩﺸﯩﯟﺍﻟﻐﺎﻥ ﺋﯩﺮﺍﻧﯩﻼﺭﻧﻰﭘﯘﺗﯘﻧﻠﻪﻱ ﻗﯩﺮﯨﭗ ﺗﺎﺷﻼﻳﺪﯗ،ﺋﺎﻣﺎﻥ ﻗﺎﻟﻐﺎﻧﻠﯩﺮﻯ ﺋﯩﺮﺍﻧﻐﺎ ﻗﺎﭼﯩﺪﯗ،ﺋﯩﺰ ﺑﯩﺴﯩﭗ ﻗﻮﻏﻼﭖ ﺗﺎﻛﻰ ﺭﻩﻱ، ﺗﻪﺑﺮﯨﺰ ﺷﻪﮬﻪﺭﻟﯩﺮﯨﮕﯩﭽﻪ ﺋﯩﺴﺘﯩﻼ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﻰ ،ﺗﯘﺭﯨﻜﻤﻪﻧﻠﻪﺭﻧﻰ، ،ﺋﺎﺯﻩﺭﯨﻠﻪﺭﻧﻰ  ﺋﯩﺮﺍﻧﯩﻠﻪﺭ ﺋﯘﺳﺘﯩﮕﻪ ﻗﻮﻳﯩﺪﯗ،ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﺪﺍ ﺯﯨﺪﺩﯨﻴﻪﺕ ﺷﯘﺩﻩﺭﯨﺠﯩﺪﻩ ﻛﻪﺳﻜﯩﻨﻠﯩﺸﯩﺪﯨﻜﯩﻦ ﺑﺎﻏﺪﺍﺕ ﺋﯘﺳﺘﯩﮕﯩﻤﯘ ﻳﯘﺭﯗﺵ ﻗﯩﻠﻤﺎﻱ ﻣﯘﻣﻜﯘﻥ ﺑﻮﻟﻤﯩﺪﻯ،ﺋﯘﻳﻪﺭﻟﻪﺭﻣﯘﺋﯩﺴﺘﯩﻼ ﻗﯩﻠﯩﻨﺪﻯ.    ﺷﯩﻤﺎﻟﻰ ﺗﻪﺭﻩﭘﻠﻪﺭﺩﻩﺑﻮﻟﺴﺎ ﻗﯩﭙﭽﺎﻗﻼﺭ -ﺋﯘﺯﺑﯩﻜﻠﻪﺭ ﺧﺎﺋﯩﻨﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺸﻘﯩﻠﻰ ﺗﯘﺭﯗﺷﺘﻰ ،ﺷﯘﻧﯘﯓ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﺎﻛﻰ ﺋﻮﺭﯗﺳﻼﺭ ﻧﯩﯔ ﻣﻮﺳﻜﯟﺍ-ﻣﯩﺮﮔﻮﺭﯗﺕ -ﭘﻮﻟﺘﺎﯞﺍ ﻻﺭﻏﯩﭽﻪ ﺋﯩﺴﺘﯩﻼ ﻗﯩﻠﯩﻨﺪﻯ .   ﺗﯩﻤﯘﭼﯩﻨﻨﻰ ﺧﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯘﺗﯘﺭﯗﺷﻜﻪﻧﺪﻩﺋﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﻳﯧﯖﻰ ﺑﯩﺮ ﺋﯘﻧﯟﺍﻥ ﻻﺯﯨﻢ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ ﺷﯘ ﺳﻪﯞﻩﭘﺘﯩﻦ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺋﻪﻗﯩﻠﺪﺍﺭﻻﺭ ﺋﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ((ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻥ)) ﺩﻩﭖ ﺋﯘﻧﯟﺍﻥ ﻛﻪﺷﯩﭗ ﻗﯩﻠﯩﺸﯩﺪﯗ، ﻣﻪﺋﻨﯩﺴﻰ -ﭼﯩﯖﯩﺘﯩﺶ ،ﭼﯩﯖﯩﻐﯩﺰﯗﺵ (ﺩﻩﯞﻟﻪﺕ ﺋﯘﻟﯩﻨﻰ ﺗﯧﺨﯩﻤﯘﭼﯩﯖﯩﺘﻘﯘﺯﯗﺵ)، ﭘﻪﻗﻪﺕ ﻛﯩﻴﯩﻨﻜﻰ ﻳﺎﯞﺭﯗﭘﺎ ﺗﺎﺭﯨﺨﭽﯩﻠﯩﺮﯨﻼ ﺗﯩﻠﻰ ﻛﻪﻟﻤﯩﮕﻪﺷﻜﻪ (ﭼﯩﯖﮕﯩﺰﺧﺎﻥ) ﺩﻩﯞﯨﻠﯩﺸﺘﻰ. ﻛﯩﻴﯩﻦ ﺋﯘ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﺗﯘﺭﻛﻰ-ﺋﯩﺴﻼﻡ  ﻳﺎﺷﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﻟﻪﺷﻜﯩﺮﻯ ﻛﯘﭼﯩﻨﻰ ﻛﯘﭼﻪﻳﯩﺘﻜﻪﻥ ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻥﺷﻪﺭﯨﻘﻘﻪ -ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺩﯗﺷﻤﯩﻨﻰ ﺋﺎﻟﺘﯘﻥ ﺧﺎﻥ ﺋﯘﺳﺘﯩﮕﻪ ﮬﯘﺟﯘﻡ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯩﻠﯩﺪﯗ،ﺋﯘﻧﯩﻤﯘ ﺋﯩﺸﺨﺎﻝ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﻳﺎﺭﺩﻩﻡ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﺳﯘﯓ ﮬﺎﻛﯩﻤﯩﻴﯩﺘﯩﻨﯩﻤﯘ ﻣﯘﻧﻘﻪﺭﯨﺰ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ،ﻛﻮﺭﯨﻴﻪﻣﯘﺑﯘ ﺋﯩﺴﺘﯩﻼﺩﯨﻦﭼﻪﺗﺘﻪ ﻗﺎﻟﻤﺎﻳﺪﯗ،ﺑﯘ ﺋﯘﺭﯗﺷﺘﺎ ﻛﯩﺮﻩﻛﺴﯩﺰ ﺋﺎﺩﻩﻣﻠﻪﺭ ﻗﺎﺗﺎﺭﯨﺪﺍ  ﺧﻪﻧﻠﻪﺭ،ﺗﺎﯕﻐﯘﺗﻼﺭ،ﺟﯘﺭﺟﯩﺘﻼﺭ،ﺋﯩﺮﺍﻧﯩﻼﺭ ﻛﯘﭘﻠﻪﭖ ﻗﯩﺮﯨﭗﺗﺎﺷﻠﯩﻨﯩﺪﯗ،ﺋﯘ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭ ﻳﺎﻳﻼﻗﻘﺎﺋﺎﻳﻼﻧﺪﯗﺭﯨﻠﯩﺪﯗ،ﭘﻪﻗﻪﺕ ﺗﯘﺭﻛﻰ ﻗﻪﯞﯨﻢ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻗﯩﺘﺎﻧﻼﺭﺩﯨﻦ ﺋﻪﻗﯩﻠﻠﯩﻖ  ﺷﺎﮬﺰﺍﺩﻩ ﻳﯧﻠﯩﻴﯘﭼﯘﺳﺎﻱ ﻧﯩﯔ ﻣﻪﺳﻠﯩﮭﻪﺗﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﯩﻢﺗﯧﺮﯨﻘﭽﯩﻼﺭ ﺳﺎﺧﻼﭖ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺪﯗ،ﺋﯘ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﻧﻰ ﻧﺎﺯﺍﺭﻩﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﺋﯘﭼﯘﻥ ﺗﯘﺭﻛﻰ-ﺋﯩﺴﻼﻣﻰ ﻟﻪﺷﻜﻪﺭﻟﻪﺭﻧﻰ  ﯞﯨﻼﻳﻪﺕ-ﯞﯨﻼﻳﻪﺗﻠﻪﺭﮔﻪ ﺑﯘﻟﯘﭖ ﻗﻮﺭﯗﻗﻼﺵ ﺧﯩﺰﻣﯩﺘﯩﮕﻪ ﻗﻮﻳﯩﺪﯗ،ﻛﯩﻴﯩﻨﺮﻩﻙﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺧﻪﻥ ﻗﯩﺰﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺧﻮﺗﯘﻥ ﺋﯩﻠﯩﺸﯩﻐﺎ ﭘﻪﺗﯩﯟﺍ ﺑﯩﺮﯨﻠﯩﺪﯗ،ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺑﺎﻟﯩﻠﯩﺮﻯ ﺋﺎﻧﯩﺴﻰ ﺧﻪﻥﺑﻮﻟﻐﺎﭺ ﺧﻪﻥ ﺗﯩﻠﯩﺪﺍ ﺯﯗﯞﺍﻧﻰ ﭼﯩﻘﯩﺪﯗ،ﺋﯩﺘﯩﻘﺎﺩﻯ ﺋﯩﺴﻼﻣﻰ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺗﯘﯕﮕﺎﻥ ﺧﻪﻟﻘﻰﺷﻪﻛﯩﻠﻠﯩﻨﯩﺪﯗ   ﮬﯩﻜﺎﻳﻪﺕ:   ﺳﯩﺮ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﺪﺍ ﺑﯩﺮ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻥﺳﯘﻏﺎ ﭼﯘﺷﯘﭖ ﻳﯘﻳﯘﻧﯩﺪﯗ ﯞﻩ ﭼﺎﺭﻻﻣﭽﯩﻼﺭ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﺗﯘﺗﯘﻟﯘﭖ ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﺎﻟﺪﯨﻐﺎ ﺋﯩﻠﯩﭗ ﻛﯩﻠﯩﻨﯩﺪﯗ،ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻥﺑﻮﻟﺴﺎ ﺋﯘﻧﻰ ﺋﻪﺗﻪ ﺳﻮﺭﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﻤﻪﻥ ﺩﻩﭖ ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﯟﯨﺘﯩﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﺑﯩﺮ ﻧﯘﯞﻛﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺋﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﮔﻪﭖ ﺋﯧﻴﺘﺘﯘﺭﯗﭖﺑﯩﺮﯨﺪﯗ((ﺳﻪﻥ ﺋﻪﺗﻪ ﺳﻮﺭﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﻪﺗﯩﯟﺍﺭﻻﭖ ﺳﺎﺧﻼﭖ ﻳﯘﺭﮔﻪﻥ ﺑﯩﺮﺗﺎﻝ ﺋﺎﻟﺘﯘﻥ ﺗﻪﯕﮕﻪﻡ ﺳﯘﻏﺎﭼﯘﺷﯘﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ ﺷﯘﻧﻰ ﺋﯩﺰﺩﻩﭖ ﺳﯘﻏﺎ ﭼﯘﺷﯘﺷﻜﻪ ﻣﻪﺟﺒﯘﺭ ﺑﻮﻟﺪﯗﻡ، ﺩﯨﮕﯩﻦ)) ﺩﻩﭖ ﮔﻪﭖ ﺋﯘﮔﯘﺗﯩﺪﯗ. ﺩﯨﮕﻪﻧﺪﻩﻙﺋﻪﺗﯩﻜﻰ ﺳﻮﺭﺍﻗﺘﺎ ﺋﯘ ﺋﺎﺩﻩﻡ ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﺩﻩﭖ ﺟﺎﯞﺍﭖ ﺑﯩﺮﯨﺪﯗ ﮬﻪﻡ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎ ﺋﯘﻧﻰ ﺋﯘﺯﺭﯨﻠﯩﻜﻜﻪﻥ، ﺩﻩﭖﻗﻮﻳﯘﭖ ﺑﯩﺮﯨﺪﯗ. ﮔﻪﭖ ﺷﯘ ﻳﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﻣﯘﯕﻐﯘﻟﻼﺭﻧﯩﯔﺟﺎﺳﺎﻕ ﻗﺎﻧﯘﻧﯩﺪﺍ ﻛﯘﻧﺪﯗﺯﻯ ﺋﺎﺩﻩﻣﻠﻪﺭ ﺳﯘﻏﺎ ﭼﯘﺷﯘﭖ ﺋﯘﻧﻰ ﺑﻮﻟﻐﯩﺴﺎ ﺋﯘﻟﯘﻣﮕﻪ ﮬﯘﻛﯘﻡ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺪﯗ ﺩﻩﭖﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ.ﻛﯩﻴﯩﻦ ﺑﯘ ﻗﺎﻧﯘﻧﻨﻰ ﺋﯘﺯﮔﻪﺭﺗﻜﻪﻥ. ﺑﯘ ﻣﯩﺴﺎﻟﺪﯨﻦ ﻣﻪﻟﯘﻣﻜﻰ ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻥ، ﻣﻪﻳﻠﻰ ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﺑﻮﻟﺴﯘﻥ ﻣﻪﻳﻠﻰ ﺑﯘﺩﺩﯨﺴﺖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺑﻮﻟﺴﯘﻥ  ﺋﯘﺯﯨﻨﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻏﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺗﯘﺗﻘﺎﻥ،ﺷﯘﯕﺎ ﺋﯘﻧﯘﯓ ﮬﺎﻛﯩﻤﯩﻴﯩﺘﯩﺪﻩﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺋﺎﺳﺎﺳﻰ ﺋﻮﺭﯗﻧﺪﺍ ﺗﯘﺭﯗﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ.ﭘﻪﻗﻪﺕ ﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﯩﻐﺎ ﻛﯩﺮﻣﯩﮕﻪﻧﻼ ﻳﯧﺮﻯﺑﺎﺭ(ﺋﻪﻟﺒﻪﺗﺘﻪ ﺋﯘ ﺷﺎﺭﺍﺋﯩﺘﺘﺎ ﻛﯘﭘﭽﯘﻟﯘﻙ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻗﯩﻨﻰ ﻛﯘﺯﺩﻩ ﺗﯘﺗﯘﭖ ﺑﯘ ﺋﯩﺸﻨﻰﻗﯩﻠﻤﯩﺪﻯ،ﻟﯩﻜﯩﻦ ﺑﯘ ﯞﻩﺯﯨﭙﯩﻨﻰ ﺋﻪﯞﻻﺗﻠﯩﺮﻯ ﺋﻮﺭﯗﻧﺪﯨﺪﻯ) مەسىلەن : تۇغلۇقتۆمۈرخان ئىسلام دىننى قوبۇل قىلدى. ھەم ئىسلام دىننى دۆلەت دىنى قىلىپ جاكالاپ  ,  ئۇيغۇر مىللىتىمىزنىڭ پۈتۈن سۈرۈك مۇسۇلمان بولىشى ئۈچۈن مۇھىم تۆھپە قوشتى.!   ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﺘﯩﻤﯘ ﺋﯘﺯﯨﻨﯩﯔ ﺑﺎﻻ-ﯞﺍﻗﯩﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦﺗﺎﺭﺗﯩﭗ ﭘﯘﺗﻜﯘﻝ ﻣﻮﯕﻐﯘﻝ ﺋﻮﻟﯘﺳﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﭼﻪ ﻳﯧﺰﯨﻖ ﺋﯘﮔﯘﻧﯘﺷﻜﻪ  ﺑﯘﻳﺮﯗﻟﯩﺪﯗ،ﭘﯘﺗﻜﯘﻝ ﺑﯧﺴﯩﯟﯨﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ﺯﯨﻤﯩﻨﻼﺭﺩﺍ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻣﻪﻣﯘﺭﻻﺭﺋﯩﺶ ﺑﺎﺷﻘﯘﺭﯨﺪﯗ،ﻣﻪﻣﯘﺭﻯ ﺋﯩﺸﻼﺭﻧﯩﯔ ﮬﻪﺭﻗﺎﻧﺪﯨﻐﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﺋﯩﺠﺮﺍ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺪﯗ،ﮬﻪﺭﺑﻰﺋﺎﻟﯩﻤﻼﺭ -ﻣﻪﺳﻠﯩﮭﻪﺗﭽﯩﻠﻪﺭ ﻳﻪﻧﯩﻼ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﺩﯨﻦ،ﺩﯦﭙﻠﯘﻣﺎﺗﯩﻴﻪ ﻣﯘ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺗﯩﻞ-ﻳﯧﺰﯨﻐﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥﺋﯩﻠﯩﭗ ﺑﯩﺮﯨﻠﯩﺪﯗ،  ﺑﯩﻜﺎﺭﻻﻧﻐﺎﻥ ﺯﯨﻤﯩﻨﻼﺭﻏﯩﻤﯘ ﻳﻪﻧﯩﻼﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻼﺷﺘﯘﺭﯨﻠﯩﺪﯗ،ﺩﯗﻧﻴﺎ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﺪﺍ ﮬﯩﭽﻘﺎﻧﺪﺍﻕ ﺑﯩﺮ ﮬﯘﻛﯘﻣﯩﺮﺍﻥ ﺑﯘﺧﯩﻞ ﺋﯩﺸﻨﻰ ﻗﯩﻠﻤﯩﻐﺎﻥ،ﭘﻪﻗﻪﺕﭼﯩﯖﻐﯩﺰﺧﺎﻧﻼ ﻗﯩﻠﺪﻯ. (ﺋﯩﻼﯞﻩ:     ئۇيغۇر تارىخى ئىشەنگۇسىز رىۋايەتلەر  دىن 18 بۇلۇمى مەنمۇ شۇنداقراق ئويلاپ قالغان ئىدىم،بۈيۈك خاقان تۆمۈر چىن(فىلىمدە تىمۇچىن دىيىلدىكەن،بۇ خەنزۇچىگە مايىل ئاتاق)نىڭ ئىسىمىدىنلا ئۇنىڭ پولات تۆمۈر ،ياكى چىن،ھەقىقى تۆمۈر دىگەندەك مەناسى بار،كىيىن ئۇ بارىلىق مۇڭغۇل قەۋىمىنى بىرلەشتۈرۈپ ئەتىراپتىكى قاغا قۇزغۇنلارنى ئۈركۈتۈپ دۈشمەنلەرنى يۇقىتىپ شۆھرەت تاپقاندا ئىسىمىنى ئۆزلىرى چۇقۇنىدىغان كۆك بۆرىگە ئىلتىجا قىلىپ يۈرۈپ چىڭگىزخان دەپ ئات قۇيغان. چىڭگىز سۆزى بىزدە  جاھىل،تەرسا،ھىيلىگەر،پىخسىق دىگەندەك مەناغا ئىگە،مەسلەن :ياسىن كارامەتلا چىڭگىز بىر ئادەم،سورۇندا پۇل خەجلىمەيدۇ،بىر مۇچەننىڭ تۆشۈكىدىن مىڭ قىتىم ئۆتىدۇ دىگەندەك سۆزلۈكلەرنى ئاڭلاپ تۇرىمىز.دىمەك بۇ سۆز بۇرندىن بىزلەرگە يىتىپ كەلگەن دىيىشكە بولىدۇ. ئۇلار ئىتىقاد قىلغان كۆ بۆرە ۋە باخشى بولسا بولسا قەدىمكى ئۇيغۇر ئەجدادلىرىمىزنىڭ سىمۇۋۇل خارەكتىردىكى تاللىشى ئىدى.ھازىرمۇ نۇرغۇن ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ تۇتىم نامىنى بۆرە دەپ ئاتاشقا كۆنگەن،ۋە پىر ئويناپ جىن قۇغلايدىغان ئادەتلىرى داۋام قىلىپ كەلگەن. بۆرە ھەققىدىكى ئاددىي مىساللارنى كىچىككىنە بايان قىلاي،قالغىنى تورداشلارنىڭ ئىسىگە ئاستا ئاستا كىلىپ قىلىشى مۇمكىن،ئادەتتە بىز ئۇيغۇرلار بۆرىنى تۇتىم قىلغان،ئادەتتە تۇرمۇشىمىزدا بەزى كىشىلەرنىڭ بۆرە ئۇشۇقىنى ياكى بۆرە چىشىنى  يىنىدىن ئايرىماسلىقنىڭ سەۋەبى بولسا ئۆزىگە كىلىدىغان كەلگۈسى بالايى ئاپەتتىن ياكى ئۇتۇش ئۇتتۇرۇش مۇسابىقىللىرىدىكى تەلەينىڭ ئۆزىگە نىسىب بولىشىدىن دەپمۇ قارايدۇ. خان قۇشۇمچىسى بولسا پادىشاھ،خاقان،ئەلباش دىگەندەك بىر ئورتاق ئاتاق.يەنە كىلىپ بۇ نام ئاتاقلارنىڭ ھەممىسى بۇرۇنقى ئۇيغۇرچە ۋە ھازىرقى بىزدە ساقلىنىپ قالغان بۇرۇنقى تىلىمىزنىڭ جەۋھىرىدۇر. خۇش،دىمەك مەيلى ئۇ كىشى تۆمۈر چىن بولسۇن،ياكى چىڭگىزخان بولسۇن،ئۇيغۇر تىلىمىزغا يىقىنمىكەن؟ تۆمۈرچىن ئەينى ۋاقىتتا تۇغۇلۇپ يىشىغا يەتكىچە ئاپىسىنى مەركىتلەر بۇلاپ كىتىدۇ،ئۆزىمۇ توي قىلىپ تۇرىشىغا ئايالىنى يەنە شۇ مەركىتلەر بۇلاپ كىتىدۇ،تۇغۇلغان بالا مەركىتتىنمۇ ياكى باشقا ئۇرۇقمۇ،بۇ ئىش ئاخىرقى ھىسابتا ئۆزىدىنمۇ گۇمان قىلىشقا سەۋەب بولىدۇ.بۇ گەپلەرنى قۇيۇپ تۇرايلى،ئۇ ئاتىسى ئۆلگەندىن كىيىن پات پات كۈچلۈك قەبىلە ياكى كۈچلۈك مىللەت تەرىپىدىن يەكلىنىش،بۇزەك قىلىنىش ۋە كۈچلۈكرەك مىللەتلەرنىڭ ئادەملىرى كۆز ئالدىدا خالىغان مۇڭغۇل كىشىلىرىنى باشقا مۇڭغۇل كىشىلىرى ئالدىدا بۇزەك قىلىشلىرىغا سۈكۈت قىلىپلا كەلگەن چىچىلاڭغۇ كىسەل باسقان بىر مىللەت ئىدى،گەرچە سان جەھەتتىن باشقا مىللەت بىلەن تەڭ دىگۈدەك بولسىمۇ لىكىن چىچىلاڭغۇلۇق،ئۆز كۆمىچىگە چوغ تارتىش،بىرى كىلىپ قىرىندىشىنى بوزەك قىلسا قاراپ تۇرۇپ قىلىش قاتارلىق ئىچكى پاسسىپ ئەھۋالدا ئۇلار قانداقمۇ بۇزەك بولماي تۇرالىسۇن؟شۇنىڭ بىلەن تۆمۈرچىن مىللەتنى ئۇيغىتىشنىڭ ھەقىقەتەنتەخىرسىزلىكىنى تۇنۇپ يىتىدۇ دە قۇلىغا قۇرال ئالىدۇ،بارىبارا ئىچكى جەھەتتىن تازلاش،تاشقى جەھەتتىن ئانچە كۈچلۈك بولمىغان ،ئەمما ئۆزلىرىنى ئاۋارە قىلىپلا تۇرغان مىللەت ياكى قەبىلىنى بۇيسۇندۇرۇن ئۆزىگە بەيئەت قىلدۇرىدۇ،بارغانچە سان ۋە سۈپەت جەھەتتىن تاكاممۇللىشىپ ھەقىقى بىر  نەچچە مەرتىۋە كۈچ سىناشقۇدەك ماغدۇرغا كەلگەندە ئىتىپاقداش ئىزدەش كۇيىغا چۈشىدۇ،شۇ چاغدا ئۇيغۇر ئىدىقۇت خانىمۇ ئوخشاشلا مۇڭغۇللاردەك قىسمەتكە دۇچار بولۇپ تۆت تەرەپتىن بىسىمغا دۇچار بولۇپ ھەر قايسى پادىشاھلىققا ئولپان تاپشۇرۇش بەدىلىگە زىمىنىنى ئاران تۇتۇپ كىلىۋاتقان بىر خان ئىدى،كىيىن بۇ خان تۆمۈرچىننىڭ مەقسەت مۇددىئاسىنى بىلگەندىن كىيىن ئوردا ئىچىدە مۇنازىرە بولىدۇ، نۇرغۇن تالاش سۆھبەت مۇنازىرلەر ئۇزاق داۋام قىلىدۇ،بىر قىسىمى:مۇڭغۇللار دىگەن مەينەت بىر مىللەت،ئۇلار بىلەن دۇسىت بولۇشقا،بىرلىشىشكە بولمايدۇ دەپ قارايدۇ،يەنە بىر تەرەپ بولسا،مۇڭغۇل قەۋەمىنىڭ بارغانچە كۈچلۈك بولۇش،ئەتىراپتىكى ئۆزلىرىگە دۈشمەنلىك قىلىۋاتقانلار بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقانلىقىنى،گەرچە دىن ۋە تىل ئوخشاش بولمىسىمۇ لىكىن بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئەركىنلىككە ئىرىشىشتەك ئارزۇسىنىڭ ئورتاق ئىكەنلىكىنى بايان قىلىشىدۇ،ئاخىر ئىدىقۇت خان ئىككىنجى پىكىرنى قۇبۇل قىلىپ تۆمۈرچىنگە ئەلچى ئەۋەتىپ سىناپ باقىدۇ،بۇ ۋاقىتتا تۆمۈرچىنمۇ دەل ئۇيغۇردەك بىر ئىتىپاقداشقا مۇھتاج بولۇپ تۇرغاچقا بۇ تەلەپنى ئىككىلەنمەي قۇبۇل قىلىدۇ دە پۈتۈشكەن ۋاقىتتا ئىككى يۆنىلىشتىن بىر نىشانغا قاراپ يولغا چىقىپ دۈشمەنلىرى بىلەن كۇنا ئاداۋەتنىڭ ھىسابىنى قىلىپ غەلبە قىلىپ قايتىپ كىلىدۇ،كىيىن بۇ ئىككى مىللەت ئوتتۇرسىدىكى رىشتە بىر بىرىگە قىز بىرىشتەك قۇدا باجىلىققىچە تەرەققىي قىلىدۇ،شۇ دەۋىردە تىل يىزىق ۋە مەدىنىيەت جەھەتتە ئالدىنقى ئۇرۇندا تۇرۋاتقان ئۇيغۇرلار كىيىنچە  مەشھۇر ئىمپىراتور  چىڭگىزخاننىڭ ھاكىمىيەت باشقۇرۇش ئىشلىرىدا چوڭ دۆلەت ھۇقۇقىنى قۇلىغا ئىلىپ دۇنيانى كىزىشىدە مۇھىم رول ئوينىغان.  چىڭگىزخان بىلەن ئۇيغۇرلار ھەققىدە ھىس قىلغانلىرىم شۇنچىلىك. قالغىننى تورداشلار بىلەن ئورتاق مۇلاھىزە قىلىشساق!........... مەنبەسى : تور دۇنياسى.

miskin380

	بەك ياخشى تېما ئىكەن، يۇقارقى پائالىيەتنى ئەسلى بىز ئۆتكۈزەلىگەىن بولساق ياخشى بۇلاتتى!!!

م.زۇنۇن

	شاھانە ئەسەرلەر  بىز ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ سۆيۈشى ، ئۈگىنىشى ۋە پەخىرلىنىشىگە مۇھتاج !

qaraxani

	قىلىچنىڭ ۋاقتى ئۆتسىمۇ قەلەمنىڭ ئۆتمەس،بۇ ئۇلۇغ ئەسەرنىڭ مۆجىزە سۈپىتىدە ساقلىنىپ قېلىشى مەھمۇد بوۋىمىزنىڭ نىيەت ئىقبالىنىڭ يورۇقلۇقى ۋە بىزنىڭ بەختى پىشانىمىزنىڭ ئوچۇقلۇقى...

زەردار007

	شاھانەئەسەرلىرىمىزنى ئۇلۇغلاپ دۇنياغاتونۇتقان تۈرك قېرىنداشلارغا رەھمەت....!