 |
ptor : Saxawet munbiridin Nazaket
Uyghurlar uyghur aptonom rayonimizda topliship yashaydighan gholluq, yerlik millet we aptonomiye hoquqi yürgüzgüchi millet. Uyghurlar parche halette, junggoning bir qatar chong sheherliride xizmet we tijaret qilidu. Uyghurlar junggodin bashqa, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan, türkmenistan (asasliqi bayram eli rayoni), pakistan, erebistan, türkiye, awstraliye, gérmaniye, rosye, amérika qatarliq döletlerde körünerlik nopusta mu'eyyen jama'et türkümi sheklide yashaydu.
2007-Yili 10-aydiki sitatiskigha qarighanda uyghurlarning junggu dölet ichidiki jemi nopusi 10miliyun78ming bolghan bolup junggudiki juangzu, manju, xuyzu milletliridin kéyin nopusi 10miliyundin ashqan 4-chong millet bolup qalghan.
Uyghurlarning 99% öz ana tilida alaqe qilidu, qazaqistan we ottura asiyadikiler silawyan élipbesi asasidiki uyghur élipbesini ishletkendin bashqa uyghurlaning hemmisi ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqini ishlitidu.
Uyghurlar10-esirning béshida sultan sutuq bughraxanning yétekchilikide islam dinini qobul qilghandin buyan islam dini sünni mez'hibi henefiya fiqhisige emel qilip kelmekte.
Hazir déhqanchiliq, baghwenchilik, hünerwenchilik, soda-sétiq, medeniyet-ma'arip qatarliq kesipler bilen shughullinidu. Ular hazir bazar igilikini merkez we tengshigüch qilghan hazirqi zaman iqtisadiy turmushigha barghanséri özleshmekte. Uyghurlar nöwette tarixiy tereqqiyatning yéngi qatlimini hasil qilmaqta.
Uyghurlar merkiziy asiya tipidiki qedimki qebile we xelqlerdin teshkil tapqan. Junggo we chet'el alimliri uyghurlarning millet menbesi toghrisida köp izdendi. Ular miladiydin 3000-2000 yil ilgiri shimaliy altay dalisidiki andronow-mnosénik rayonlirida yashighan ari (ariyan) qebililiri, siktay-sak xelqlirini uyghurlarning eng qedimki we asiyache aq jinisliq (aq tenlik) ejdadliri dep qarashmaqta. Qedimki jesetlerning bash söngek analizi, qan tipi, qedimki ariyan-siktay-sak epsane folklori, kiyinish we muzika, ussul, bayram, seyle-merikiliri bu muhakimige küchlük ispat hazirlap berdi. Eyni zamandiki "at medeniyiti" bu keng makanda junggoning resmiy yilnamilirida "ulughxor" dep atalghan ariyan-siktay-sak xelqlirining zor yughurulushini meydan'gha keltürdi. Ariyan-siktay-sak qebililiri miladiydin ilgiriki -2000yillardin taki 6 ,5 esirlergiche gherb, jenub we sherqqe yötkilip, iran égizliki, hindistan zémini we chilen taghliri etrapigha kéngeydi we irani xelqler, hindistan ariyan-sakliri, tarim sakliri we toxar qebililirining millet terkipige salmaqliq tesir körsetti. Miladiydin ilgirla saklarning asna qebililiri bilen mongghullu'id (mongghul irqi) tipidiki ashid qebililiri asna uruqini asas qilip qushuldi. Netijide merkiziy asiya ulughxorlirining -2türkümi-türükler meydan'gha chiqti. Uyghurlar ene shu ariyan-siktay-sak xelqining yiraq ewladi, türkiy türkümining yéqin ewladi hésaplinidu.
Junggo yilnamiliride gherbiy jusulalisi zamanidiki hazirqi gensu (keng say) we ordus otliqi etrapida yashighan güyfang, di-zey qebililirini kéyinche bayqal köli etrapida yashighan dingling (denlen) xelqini uyghurlarning biwaste menbeliridin biri dep qarghuchilarmu bar. Ular dinglinglarning sherqiy we gherby dinglinglargha ayrip, bayqaldin yénseygiche, yénseydin yette su we sir deryasi sahillirighiche yashighan dep qaraydu. Yéqinqi yillardin buyan dinglinglardin bashqa, qedimki turpan, kroran ahaliliri bolghan ujyé, uxu we qosh qangqil qebililirini uyghurlarning millet menbesi dégen qarashlarmu meydan'gha chiqti.
Uyghurlar merkiziy asiyadiki qedimki millet, ariyan-siktay-sak-türkiy xelqler türkümidiki medeniyetlik xelq. Ularning jismaniy xusiysiti we qan alahidiliki, til we edebiyat-sen'et alahidiliki, milliy étnografk turmush aditi we turmush alahidiliki uyghurlarning nahayiti yiraq tarixiy qatlamlirini, tarqilish masishtabini, millet menbesi we herxil terkiblerni, özleshtürüsh iqtidarini, ejdadlirining barliq munewwer folklori we turmush medeniyitige toluq warisliq qilish salahiyitini chüshendürüp béridu.
Uyghurlar otlaq medeniyiti, atliq köchüsh qismetliri, bostan medeniyiti, yipek yoli alaqiliri, köpxil diniy medeniyet basquchlirini bashtin kechürdi.
Orxun wadisidin tarim wadisighiche köchken we bu yerdiki sak, toxar, soghdilarni özleshtürüp meydan'ghan kelgen dégende, yenila orxun uyghurliri bilen tarim wadisdiki sak, orxun soghdilarning qaysi tarixiy qatlamda qandaq tilda sözleshkenlikidin qet'inezer, ortaq halda merkiziy asiya ulugh xorliri bolghan ariyan türkimi we türkiy türkümige bolghan téren yiltizdashliqini aldinqi shert qilish kérek. Bu xelqler köchme charwichiliq we "at medeniyti" tüpeylidin merkiziy asya rayunigha-muhimi tarim we sir deryaliri wadilirigha, bayqal we mongghul otlaqlirigha keng tarqilip yashidi. Ular junggo we iran (axmani) impériyilirige yéqin jaylarda hakimiyet merkezlirini berpa qilghan hon we sak en'enlirige déyerlik warisliq qildi. Orxün uyghur xanliqi yimirlip, uyghurlar gherbke köchkendin kéyinmu xan uruqi bolghan yaghlaqarlar genju uyghur xanliqini qurghandin bashqa, adizlar bashchiliqidiki bashqa uyghur qebililiri qochu, küsen, qeshqer, suyab-sir deryasi wadisigha yötkilip idiqut uyghur xanliqi, küsen uyghur xanliqi we qaraxaniylar hakimiyetlirini berpa qildi. Xoten yaghlaqar qalqaluxani dawamliq genju yaghlaqar uyghur xanliqi bilen qudiliq muna siwitini saqlidi. Bu, orxun we genju, xoten yaghlaqarlirining qebiliwi yéqinliqidin dérek béridu.
Bu xuddi uyghurlar qedimki semerqend hakimi aprasiyapni özining qehriman padishahi dep izchil hörmetlep kelginige oxshash ehwal.
Uyghurlarning étnonimi (millet nami) qachan kélip chiqqanliqi namelum. Birinchidin, bu étnonimning peyda bolghan waqtini uyghurlarning deslepki étnik türkümining meydan'gha kelgen waqti qilip békitiwalghli bolmaydu. Ikkinchidin, uyghur dep atalghan qebile deslep yaghlaqar bashchilighidiki uyghur ittipaqigha qatnashqan bir qebilining nami bulup, bu xasiyetlik nam pütün uyghur ittipaqi we orxün uyghur xanliqining ortaq nami qilip qobul qilin'ghan, orxun uyghur xanliqi yémirilgendin kéyinmu genju, idiqut, küsen xanliqliri öz seltenet namlirigha uyghur namlirini qushup ishletken. Hazirqi yügu- sériq uyghurlarmu öz namini yaghlaqar yaki bashqa qebile namida emes, belki uyghur namida ishletti.
" Uyghur" ibarisi omumi menide "uyushush, uyushmaq" menide izahlanmaqta.
Uyghurlarning turmush medeniyiti ularning uyghur namini qollinishi we siyasi hakimiyet ornitishidin xéli burunla tedrijiy shekillendi we uyghur hayatining herqaysi tarixiy qatlamlirida dawamliq rawajlinip, turmush medeniyiti izchilliqi bilen tarixiy qatlamliqi zenjir halqisini hasil qildi. Biz hazirqi uyghurlarning turmush medeniyitge nezer salsaq, uyghurlarning mukemmel étnologiylik turmush medeniyitige ige étnik millet ikenlikini jezimleshtürimiz.
Uyghur tarixida jenggiwar ayallar, hakimiyetke qatnashqan türken xatündek ayallar, sha'ire we ma'aripchilar xéli köp bolghan. Tughut munasiwiti bilen ana-balilar mebudisi omay anigha (islamiyettin kéyin büwi patimige) séghinish, balining qiriq süyi, at quyush murasimi, böshük toyi, oghul bala yette yashqa toshqanda xetne qildurup murasim ötküzüsh, perzentlirini mektepke yaki hünerge bérish adetliri izchil saqlinip keldi.
Uyghurlarda nikah munasiwiti bilen chay ichküzüsh, toy aldidiki meslihet chayliri, nikah oqup qiz-yigitning raziliqini élish, toy murasimi, yigit-qizlar olturushi, qudilar chillaqliri izchil saqlinip keldi. Uyghurlarda depne murasimi herqaysi diniy medeniyetler tesiride herxl bolsimu, emma méyitni pakize yüyüp képenlesh, hazidarlar aq romal sélip, aq belwagh baghlap yigha-zare qilish, méytning namizini chüshürüsh, jinazini almiship taliship kütürüp qebristanliqqa élip bérish, lehette méytining yüzini qible (gherb) terepke qilip yatquzush, ich gorning aghzini kések bilen étip, tash gorni tupa bilen kömüsh, qebre béshida méytning ijabiy terpige guwahliq bérish, qebre téshi-gümbez ornitish, méytning yette, qiriq, yil nezirlirini ötküzüsh adetliri birdek izchil bulup keldi. Uyghurlar we ularning ejdadliri méyt söngkini kahish (sapal) sanduqqa sélip yerlikke quyush, méytni tash görge kümüsh, méytni astigha yaghach shada qoyulghan görge yatquzup, üstige qizil tupraq we qum töküp kömüsh, sham görge qoyush qatarliq depne qilish usullirinimu qollandi.
Uyghurlarda héyt-ayemler qedimki teqwim (kaléndar) qa'idiliri boyche ötküzülüp keldi. "Newruz" (noruz) bayrimi, "kök meshripi", "su mülek" ayemliri bahar-noruz bayrimidin ibaret bolup, bu bayram yiraq qedimki zamanlardin béri uyghur we uninggha qérindash milletlerning yéngi yil bayrimi bolup keldi. Uyghurlar yene "qizil kül seylisi", "qoghun seylisi" qatarliq yazliq-küzlük bayramlarni ötküzidu. Buddizm mezgilide besh yilda bir qétim ötküzülidighan "burhan (but) yötkesh" murasimliri bolghan idi. Islamiyettin kéyin, qurban héyt, roza héyt ayemliri noruz bayrimi bilen qushulup uyghurlarning asasliq bayramliri bolup qaldi.
Uyghurlarda yéqinqi yillarghiche (yézilarda hélimu bar) qoru igiliki her bir chong a'ilining turmush hüjeyrisi bolup keldi. Chöllükler bilen qorshalghan herqaysi bostanliqlar qoyuq derexler, éqin sular, öm olturaqlashqan ahaliler bilen qaplinip qalmastin, belki herqaysi qorularmu méwilik bagh, özüm barangliri bilen qaplinidu, uyghur qoruliri neqishlik derwaze, péshaywan, aywan-saray, oghul-qizlar öyliri, qaznaqlar bilen bir yürüsh qilinidu. Bezi qorular balxana öylernimu öz ichige alidu. Köpiniche öyler gejlen'gen wasa bilen jup qilip yépilidu. Herxil neqeshlik méhrab (merep) , tekche we morilar bilen bézilidu.
Uyghurlar naxsha-ussul, muzikigha ezeldin hérismen millet, ular qedimki murasimlar, milis-meshrepler asasida yerlik xelq muqam-meshrep-senemlerni shekillendürdi. Milis-meshrepler uyghur xelqining en'eniwi étnografiye mektipi, exlaq-eqil mektipi, naxsha-ussul mektipi bolup keldi. Shu asasta uyghur kilassik muziksi "on ikki muqam" shekillendi.
Uyghurlar xelq folklori-éghiz edebiyatigha bay xelq. Eng yiraq shamanizm epsaniliridin buddizm dewri hikayetlirigiche, qedimki qehrimanliq riwayetliri, ejdad séghinish riwayetliri bolghan, "böre hékayisi", "oghuz name", "aprasiyap riwayiti", "chistani ilik bek riwayiti", "dede qorqut", "tumars", "ghérib-senem" qatarliqlar bilen minglighan tarixiy qushaqlar, letipe we eqliye sözler uyghur xelq edebiyatining ulini saldi. Uyghurlar xelq edebiyati asasida yazma edebiyat we kilassik edebiyat durdanlirini yaratti. Uning eng büyük semerisi "qutadghu bilik" tin ibaret. Uyghur kilassik edebiyati uyghurlardiki pelsepiwi, diniy, exlaqiy, tarixiy, hoquqiy köz qarashlarni shé'iriy tüste ipadilep, uyghur rohiyet tarixi we tepekkür tarixining bay, rengdar xezinisni hasil qildi.
Uyghurlar we ularning ejdadliri qedimki zamanlardin bashlap teswiriy sen'et hérismenliri idi. Ular qiyalargha turmush obrazlirini chikip, balballar we tash pütük (abide) lerni ornitip, altun, mis- kümüshlerdin zibu-zinnetlerni yasap, kahish, qash (qashtéshi) tin güzel turmush buyumlirini yasap, tashkémir sen'iti binakarliq, heykeltirashliq, tam ressamliqi, yaghach oyma, taxta sizma, métal we toqulmilargha resim ishleshte aldinqi sewiyege yetti. Shinjangdin tépilghan zoro astér (ateshperestilik), budda we mani dinigha a'it teswiriy sen'et yadikarliqlirining qalduqliri hélimu jahan tetqiqatchilirini meptün qilmaqta.
Uyghurlar qedimdin tartip tamaq medeniyitide merkiziy asiya xelqliri arisida aldinqi shöhretke ige. Tamaq medeniyiti bir milletning turmush medeniyitining yiraq tarixiy qatlamliri bilen uning érishken kamalet derijisini körsitidu. Qaysi bir tetqiqatchi: üzüp tashlap yaki pichaqta késip étilidighan suyuq'ash bilen inchike sozulghan eshme (leghmen) arisida bir ming yilliq musupe yatidu, dep toghra éytqan idi. Tonurda hazirlinidighan herxil ta'amlar, öpke, hésip, pétir manta we eurabba qatarliq uyghur ta'amlirigha aprin éytmaydighan kishi bolmisa kérek. Qochu uyghurliri ishlep chiqarghan herxil meyzab we haraqlar hetta tang teyzüngnimu heyran qaldurghanidi. Uyghur ta'amliri yipek yoli ottura belwéghigha jaylashqan uyghur xelqining pidakarane méhmandostluq en'enisige hesse qoshti. Uyghur ta'amliri, öz nöwitide ozuqluq we tébabet qa'idilirige uyghun bolush bilen yene sherq-gherb xelqilirining ortaq ishtiha telipige uyghun boldi.
Uyghurlarning kiyinish medeniyiti yiraq tarixiy izchilliqqa ige bolup keldi. Biz baziriq, qarasuq, eski qel'e, kona kroran, qedimki qumul qara döwe qatarliq qebristanliqlar bilen siktay- sak sizma yadikarliqliri, budda tashkémirliridiki tam resimliri, ötken esirning axiri we mushu esirning bashlirida chet el étnografliri süretke alghan uyghur kishilirining kiyinishliridin uyghur kiyim medeniyitining turmush, atliq yürüsh, jeng éhtiyajigha layiq bolushtin tashqiri, yene ghayet zor éstétik alametlirige, hetta mannirizmliq (zinnet wazliq) alahidiliklirige ige bolghanliqini bayqaymiz. Bu hal miladidin ilgiriki jawlin wangning, miladining béshidiki sherqiy xen sulalisining, shimaliy sulalilerning, ottura tang zamanining "xurkiymi" qiziqish dolqunini shekillendürdi. Uyghurche kiynish, zibu-zinnet, atqa minish we saz- ussul, hetta mey medeniyiti nurghun sha'érlarning shé'iriy misralirigha ilham berdi.
Uyghurlarning turmush medeniyitide uyghur sada-tijariti körünerlik salmaqni igileydu. Uyghurlar eng yiraq ejdadliridin siktaylarning atliq-tögilik jahankeshtilk en'enisni özleshtürdi. Ular qashtéshi we altun sodisi, yipek yoli sada tijaritide ottura tüzlenglik bilen iran, wizantiye arisidiki sodini tizginlidi. Meshhur suda ahalisi dep atalghan soghdilarni öz milliy terkibige singdürüp, iran sodigerlirini sundurdi we sung sulalisining soda wazaritini bikar qilip, uyghur soda sariyi qurushqa iqtisadiy jehettin bésim körsetti. Uyghur sodigerliri yasidaq soda dukanliri, meyxana échip, öz zéminida mal sétish we yermenke bilen shughullan'ghuchi "hettar" lardin perqliq halda, dölet, rayon halqip, yénik we qimmet bahaliq buyumlarni élip yürüydighan xelq'araliq soda karwanliri tüzdi we dölet-rayonlar étrap qilidighan altun aqcha birlikini yaratti.
Uyghur turmush medeniyitide tenterbiye muhim urun tutidu. Oqyani at üstide arqigha étip nishan'gha tekküzüsh, chélishish, at oyuni, at top (chewgen top), oghlaq tartishish, saghardi oynash, darwazliq, séhigerlik, mollaqchiliq, saqa oynash, shahmatwazliq, gaga toqmaq, leglek uchurush we nurghunlighan balilar oyunliri uyghurlarning irade chéniqturush, maharet yétildürüsh tipidiki tenterbiye medeniyiti sistémisini shekillendürdi.
Uyghurlarning bir pütün hemme shertliri mukemmel étnologiylik millet ikenliki shübhisizdur. Uyghurlarning tarixi we turmush medeniyiti bu hökümni her tereplime ispatlaydu. Uyghurlar téxi ijtima'iy millet we siyasiy millet katégoriyisige kütürülgen emes .
--------Bu téma merhum abdushukür muhemmet'imin ning yazmisi asasida qismen yéngilandi.
|
 |
يوللىغان ۋاقتى 2012-6-27 06:46:54 PM
.gif)
.gif)