بوتسۋانا

بوتسۋانا (ئىنگلىزچە ئىسمى:  Botswana) بولىنا دەپمۇ تەرجىمە قىلىنىدۇ، رەسمىي تولۇق ئىسمى بوتسۋانا جۇمھۇرىيىتى ___ ئافرىقىنىڭ جەنۇبىدىكى ئىچكى قۇرۇقلۇق دۆلىتى.

پۈتۈن مەملىكەتنىڭ دۆلەت چېگرىسى ھەممىسى قۇرغاق بولغان پە

لەمپەيسىمان يەر شەكلى، جەنۇبى جەنۇبىي ئافرىقا بىلەن قوشنا، غەرب تەرىپى نامىبىيە، شەرقىي شىمال بىلەن زىمبابۋې چېگرلىنىدۇ. زېمىننىڭ شىمالىي ئۇچى پەقەت ۋىكتورىيە شاقىراتمىسىنىڭ يېقىن ئەتراپىدىكى زامبىيە بىلەن بىر ئاز يېقىن.

بوتسۋانا بولسا ئافرىقىدىكى ئىقتىسادىي تەرەققىياتى بىر قەدەر تېز، ئىقتىسادىي ئەھۋالى بىر قەدەر ياخشى بولغان دۆلەتلەرنىڭ بىرى. ئالماسچىلىق، كالا بېقىش ۋە يېڭىدىن گۈللەنگەن ياسىمىچىلىق كەسپىنى تۈۋرۈك كەسىپ قىلغان. لېكىن ئەيدىز كېسىلى بۇ دۆلەتنىڭ ئىقتىسادىي، ئىجتىمائىي بىخەتەرلىكىدە يەنىلا ئېغىر تەھدىت سالماقتا، بوتسىۋانا شۇنداقلا دۇنيا بويىچە ئەيدىز بىلەن يۇقۇملىنىش نىسبىتى ئەڭ يۇقىرى دۆلەتلەرنىڭ بىرى.

ھۆكۈمەت تەرەپ تىلى ئىنگلىز تىلى، سۋانا تىلى بىلەن ئىنگلىز تىلىنى ئورتاق تىل قىلغان. ئاھالىسىنىڭ كۆپىنچىسى خرىستىيان يېڭى دىنىغا ۋە كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ، يېزا رايونلىرىنىڭ قىسمەن ئاھالە ئەنئەنىۋى دىنغا ئېتىقاد قىلىدۇ.  

بوتسۋانا  مۇستەقىل بولۇشتىن ئىلگىرىكى نامى بېچۆننالاند. 13-14-ئەسىرلەردە سۋانالىقلار شىمالغا كۆچۈپ بارغان.

1885-يىلى جەنۇب تەرىپىدىكى قوشنا دۆلەتلەردىن جەنۇبى ئافرىقىدىكى گوللاندىيە ئەۋلادى ساقلىنىش ئۈچۈن بۇئېرلار يۇتۇۋېلىپ، ئەنگلىيە رايونىدىكى «قوغدىلىدىغان بېچۆننالاند رايونى» (Bechuanaland Protectorate) نى قۇرغان، بىرلەشمە پادىشاھلىقنىڭ بىر قىسمى.

1966-يىلى 9-ئاينىڭ 30-كۈنى ئەنگلىيەدىن قۇتۇلۇپ مۇستەقىللىق جاكارلاپ، نامىنى بوتسۋانا جۇمھۇرىيىتى قىلىپ، پايتەختىنى گابورونې قىلغان، پايتەختى بوتسىۋانانىڭ بىر جەنۇبىغا چېگرىسىغا جايلاشقان شەھەر، 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا يېقىن ئەتراپىدا كانچىلىقى گۈللەنگەن.

1980-يىلى 7-ئايدا كاما كېسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولغان، ماشىلېي زۇڭتۇڭلۇق ۋەزىپىسىنى ئۆتكۈزۈۋالغان.

1984-يىلى، 1989-يىلى ۋە 1994-يىلى دېموكراتلار پارتىيەسى پارلامېنت سايلىمىدا ئۇدا غەلىبە قىلىپ، ماشىلىېي ئۈچ قېتىم زۇڭتۇڭ بولغان.

1998-يىلى ماشىلېي تەشەببۇسكارلىق بىلەن زۇڭتۇڭلۇق ۋەزىپىسىدىن ئىستىپا بەرگەن، 4–ئاينىڭ 1-كۈنى موخايوۋ زۇڭتۇڭلۇق ۋەزىپىسىنى ئۇستىگە ئالغان.

199-يىلى ۋە 2004-يىلى دېموكراتلار پارتىيەسى سايلامدا ھەممىسى مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئېرىشىپ غەلبە قىلغان، ئىككى قېتىم موخايوۋ يەنە زۇڭتۇڭلۇققا سايلانغان 

2008-يىلى موخايوۋ زۇڭتۇڭنىڭ ۋاكالەت مۇددىتى توشقاندىن كېيىن، سابىق مۇئاۋىن زۇڭتۇڭ زۇڭتۇڭلۇق ۋەزىپىسىنى ئىئان كاما ئۇستىگە ئالغان.

ئورنى دائىرىسى

بوتسۋانابوتسىۋانا ئافرىقىنىڭ جەنۇبىدىكى ئىچكى قۇرۇقلۇققا جايلاشقان. بۇ دۆلەتنىڭ جەنۇبىي ئافرىقا ئېگىزلىكىنىڭ ئوتتۇراقوماندانلىق شتابى كالاخارى ئويمانلىقىغا جايلاشقان، دېڭىز يۈزىدىن ئوتتۇرىچە ئېگىزلىكى 1000 مېتىر ئەتراپىدا. شەرقتە زىمبابۋې، غەربىي تەرىپى نامبىيە، شىمالدا زامبىيە، جەنۇبتا جەنۇبىي ئافرىقا. كۆپ قىسىم جايلىرى تىروپىك بەلباغ قۇرغاق ئوتلاق كىلىماتىغا تەۋە، غەرب تەرىپى قۇملۇق كىلىماتى تروپىك بەلباغ قۇملۇق كىلىماتىغا تەۋە. يىللىق ئوتتۇرىچە ھاۋا تېمپېراتۇرىسى ℃21 بولىدۇ. يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل-يېغىن مىقدارى 400 مىللىمېتىر بولۇپ، دۇنيا بويىچە ئۆلۈش نىسبىتى ئەڭ يۇقىرى دۆلەتلەرنىڭ بىرى. 

چېگرا سىزىقىنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 4013 كىلومېتىر، بۇنىڭ ئىچىدە نامىبىيە چېگرا مۇداپىئە لىنىيەسى ئۇزۇنلۇقى 1360 كىلومېتىر، جەنۇبىي ئافرىقا بىلەن چېگرا مۇداپىئە لىنىيەسى ئۇزۇنلۇقى 1840 كىلومېتىر، زىمبابۋې بىلەن بولغان چېگرا ئۇزۇنلۇقى 813 كىلومېتىر كېلىدۇ. جەنۇبىي ئافرىقا ئېگىزلىكىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا يەنە كالاخالى قۇملۇقى، سەنجىياۋجوۋ شىمالى سازلىقلار، شەرقىي جەنۇبىي قىسمى ۋە ئەتراپىدىكى ئېدىرلىق بەلباغ فرانسىستوۋن، ئوتتۇرا قىسمى ۋە غەربىي جەنۇب تەرىپى قارا قايىت ئىچىدە قۇملۇق (تەخمىنەن پۈتۈن مەملىكەت كۆلىمىنىڭ ئۈچتىن ئىككى قىسىم)، شىمالىدىكى سساگنې، كۆپ مىقداردىكى ياۋايى ھايۋاننىڭ ياشاش ئورنى. بىلوگ جەنۇبىي تروپىك سىزىقى كېسىپ ئۆتىدۇ. كۆپ قىسىم جايلىرى ئىسسىق بەلباغ قۇرغاق ئوتلاق كىلىماتىغا تەۋە، غەربىي قىسمى قۇملۇق، يېرىم قۇملۇق كىلىماتىغا كىرىدۇ.

ئومۇمىي كۆلىمى 596730 كۋادرات كىلومېتىر. بۇنىڭ ئىچىدە قۇرۇقلۇق كۆلىمى 581730 كۋادرات كىلومېتىر، سۇ يۈزىنىڭ كۆلىمى 15 مىڭ كۋادرات كىلومېتىر.

بوتسىۋانا كۆلىمى 600370 كۋادرات كىلومېتىر، دۇنيا بويىچە 45-چوڭ دۆلەت، ئۇنىڭدىن كىيىنكى ئىككىنچى ئورۇندا تۇردىغىنى ئۇكرائىنا. ئۇنىڭ كۆلىمى بىلەن ماداغاسقار تەپمۇتەڭ، ئامېرىكا تېكساس شتاتىدىن سەل كىچىك.

يەر شەكلى

بوتسىۋانا يەر ئۈستى تۈزۈلۈشى تەكشى، ئېگىز- ەس ئېگىزلىك، ئادەتتە دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 800-1100 مېتىر. دۆلەتنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى ۋە غەربىي جەنۇب قىسمىنىڭ كىلىماتى يەنە كالاخالى قۇملۇقى، 70 يېقىن بوتسۋانا بىلەن قاپلانغان يەر . غەربىي شىمال تەرەپتيە دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ئىچكى قۇرۇقلۇق دەريا دېلتىسى ھاسىل بولغان. كۆپىنچىسى يايلاق ۋە تۇزلۇق سازلىقلار، (Makgadikgadi Pan) كۆلىمى كەڭ، بوتسىۋانا شەرقىي جەنۇب قىسمى ئېدىرلىق.

كىلماتى 

بوتسىۋانا جەنۇبىي ئافرىقىدىكى ئىچكى قۇرۇقلۇق دۆلىتى. دېڭىز يۈزىدىن ئوتتۇرىچە ئېگىزلىكى 1000 مېتىر ئەتراپىدا. شەرقتە زىمبابۋې، غەربىي تەرىپى نامبىيە، شىمالدا زامبىيە، جەنۇبتا جەنۇبىي ئافرىقا. بۇ ئېگىزلىكنىڭ كۆپ قىسىم رايونى تروپىك بەلۋاغنىڭ ئوتلاق ئىقلىمىغا تەۋە، غەربىي قىسمى قۇملۇق، يېرىم قۇملۇق كىلىماتىغا كىرىدۇ. يىللىق ئوتتۇرىچە ھاۋا تېمپېراتۇرىسى 21℃ بولىدۇ. يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل-يېغىن مىقدارى 400 مىللىمېتىر.

بوتسىۋانانىڭ مىنېرال بايلىقى مول. ئاساسلىق قېزىلما بايلىقى ئالماس، ئۇنىڭدىن قالسا مىس، نىكېل (Ni)، كۆمۈر، سودا كۈلى، ئاق ئالتۇن، ئالتۇن، مانگان قاتارلىقلار بار. نېفىتقا قارتا  چارلاش ئېلىپ بېرىۋاتىدۇ. ئالماس زاپىسى ۋە مەھسۇلات مىقدارى دۇنيا بويىچە ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدۇ. تەكشۈرۈپ ئېنىقلانغان مىس–نىكېل كانىنىڭ زاپىسى 46 مىليون توننا، كۆمۈر زاپىسى 170 مىليارد توننا.^[0]