مايمۇن

مايمۇن بولسا ئۈچ خىل ئادەمسىمان مايمۇن پرىماتلار تۈركۈمىدىكى ھايۋانلارنىڭ ئەزالىرى، پرىماتلار تۈركۈمى ھايۋانات دۇنياسىدىكى تۈر، ئادەتتە مايمۇن چوڭ مېڭىسى تەرەققىي قىلغان، كۆز چانىقى پەيلىرى قوڭۇر، كۆز ئۇۋىسىنىڭ ئارىلىقى تار، قول ۋە پۇت بارمىقى (بارماق) ئايرلغان، باش بارمىقى جانلىق، كۆپ ساندىكى باشقا بارمىقى (بارماق) بىلەن ماسلاشقان بولىدۇ. دەسلەپكى مايمۇنلار كەنجى تۈركۈمى ۋە ئادەمسىمان مايمۇن ۋە مايمۇن كەنجى تۈركۈمىنى  ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

مايمۇن بىر «تەبىئىي گۇرۇپپا» بولۇپ شەكىللەنمىگەن، مەلۇم بولغان ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغانلىرىدىن 264 خىل مايمۇن بار. مايمۇنلار ئۇنىڭدىن باشقا ئوخشىشىپ كېتىدىغان بولغاچقا ئادەمسىمان مايمۇن، قارا ئىبىس ئورانگۇتان، ئۇزۇن بىلەك ئادەمسىمان مايمۇن قاتارلىقلارمۇ دائىم مايمۇن دەپ ئاتالغان، بىراق بىئولوگىيە ئالىملىرى ئۇلار مايمۇن دەپ قارىمىغان، ئۇلارنىڭ ھېچقانداق كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكى يوق، چۈنكى ئۇلارنىڭ ئالاھىدىلىكى ھەممىسى ئادەمسىمان مايمۇن بىلەن مايمۇننىڭ مەنبەسى.

مايمۇن جۇغى ئوتتۇرھال، پۇت-قوللىرىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەڭ ياكى پۇتى سەل ئۇزۇن، قۇيرۇقى ئۇزۇن ياكى قىسقا، قوۋۇز خالتىسى ۋە بىلەك قادىقى بار، دەرەختە ياكى قۇرۇقلۇقتا ياشايدۇ، بۇ مايمۇنلارنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىكى. مايمۇنلارنىڭ كۆپ ساندىكى باش سۆڭىكى چوڭ، باش بوشلۇقى شارسىمان بولۇپ، بۇنىڭ سەۋەبى شۇكى، ئېڭەك قىسمىنىڭ ئۆزگىرىشچان يۈزى ياپىلاق بولۇشىدا؛ چاناق ئارقا ئۆسۈكى يېتىلىشىدىن شەكىللەنگەن سۆڭەك، كۆز ھالقىسى، ياكى تولۇق يېپىق ھالەتتە شەكىللەنگەن كۆز چاناقلىرى بار؛ كۆپ ساندىكى تۈرلىرلىنىڭ بۇرنى قىسقا، ئۇنىڭ پۇراش سېزىمى كۆرۈش دەرىجىسى، تېگىش سېزىمى ۋە ئاڭلاش سېزىمى يۇقىرى، بەزى تۆۋەن دەرىجىلىك تۈرلىرىنىڭ كاللىسى يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان پۇراش مەركىزىگە ئىگە، ھەمدە كۆپ ھاللاردا پۇراش سېزىمى ئارقىلىق ھەرىكەت قىلىدۇ.

بەزى كونا قۇرۇقلۇق مايمۇنلىرى (مەسىلەن: پاپا مايمۇن) يۈز قىسمى، ساغرا ياكى كۆكرەك قىسمىنىڭ تېرە قىسىملىرىرى يارقىن رەڭ، كۆپىيىش مەزگىلىدە ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولدۇ. ساغرىسى قاتتىق تېرىدىن تەركىب تاپىدۇ، قاتتىق كاسا قادىقى دەپ ئاتىلىدۇ.

كۆپ ساندىكى تۈرى كۆكرەك قىسمى ياكى قولتۇق ئاستى بىر جۈپ ئەمچەك توپچىسى بولىدۇ. بەزىلىرىنىڭ  تۈكى يۇمشاق، بەزىلىرى قاتتىق، ياكى قىسمەنلىرىنىڭ ناھايىتى ئۇزۇن، ياكى يۇڭ ئۈستىدە غەيرىي رەڭلىك ھالقا شەكىللىك.

بەزىلىرىنىڭ بېشىنىڭ تۈكى بەك ئۇزۇن، غۇژمەك تۈكلۈك تاجلىق، ياكى ناھايىتى قىسقا، تەكشى ئۆگزىلىك بولۇپ، ياكى تاقىر باش تۈكى يوق. ئىككى مەڭزى ياكى ئېڭەك ئاستىدا ئۇزۇن تۈكلىرى بار. ساقال شەكلى، ئىككى مۈرىسى، ئارقا بەل، ساغرىسى ئۇزۇن تۈكلۈك، بەدەن تۈكى ئىسىل.

مايمۇن پرىماتلار تۈركۈمىدىكى ھايۋان. پرىماتلار تۈرىدىكى بولسا ھايۋانلار دۇنياسىدىكى ئالىي دەرىجىلىك ھايۋان بولۇپ، مېۋە يەيدۇ. ئادەتتە مايمۇننىڭ چوڭ مېڭىسى تەرەققىي قىلغان، كۆز چانىقىدىكى پەيلىرى قوڭۇر، كۆز ئۇۋىسىنىڭ ئارىلىقى تار، قول ۋە پۇت بارمىقى (بارماق) ئايرلغان، باش بارمىقى جانلىق، كۆپ ساندىكى باشقا بارمىقى (بارماق) بىلەن ماسلاشقان بولىدۇ.

دەسلەپكى مايمۇنلار كەنجى تۈركۈمى ۋە ئادەمسىمان مايمۇن ۋە مايمۇن كەنجى تۈركۈمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

دەسلەپكى مايمۇنلار كەنجى تۈركۈمىدىكىلەرنىڭ يۈزى تۈلكىنىڭكىدەك، قول ۋە پۇت بارمىقى ئىنچىكە ۋە ئۇزۇن، ياپىلاك ۋە ئەگىمەچ تىرنىقى بار، ئالدى پۇتى كەينى پۇتىدىن قىسقا بولىدۇ، باش بارماق بىلەن چوڭ بارمىقى تەرەققىي قىلغان.

ئادەمسىمان مايمۇن ۋە مايمۇن كەنجى تۈركۈمىدىكىلەرنىڭ يۈزى خۇددى  ئادەمنىڭكىگە ئوخشاش، باش قوۋۇز خالتىسى ۋە ساغرا قادىقى بار، ئالدى پۇتى كەينىدىكى پۇتىدىن ئۇزۇن، قۇيرۇقى ئۇزۇن بولۇپ، بەزىلىرى بۈدۈر قىلالايدۇ، بەزىلىرىنىڭ قۇيرۇقى يوق.

رايونلار بويىچە تارقىلىشى ياكى بۇرۇن تۆشۈكى تۈزۈلمىسى ئادەمسىمان مايمۇن ۋە مايمۇن كەنجى تۈركۈمى يەنە كەڭ بۇرۇنلۇق مايمۇن تۈرىدىكىلىرى، يېڭى چوڭ قۇرۇقلۇق مايمۇنى دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

تار بۇرۇنلۇق مايمۇن گۇرۇپپىسى، كونا قۇرۇقلۇق مايمۇنلىرى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. 11 ئائىلىسى، تەخمىنەن 51 ئۇرۇقدىشى مۇشۇ تۈركۈمنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئاساسلىقى ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ئامېرىكا قىتئەسى ئىسسىق بەلباغىغا، كۆپىنچىسى بۇغدايلىق ئورمان رايونىغا تارقالغان.

پىرماتلار تۈرىدىكى ئەڭ چوڭى گورىللا بەدەن ئېغىرلىقى 275 كىلوگرام، ئەڭ كىچىك پاكار مايمۇن بەدەن ئېغىرلىقى ئارانلا 70 گرام  كېلىدۇ. دەرەخ ئائىلىسى باش سۆڭەك ئالاھىدىلىكىگە ئىگە بەزى ئىپتىدائىي دەسلەپكى مايمۇنلار بىلەن ئىنتايىن ئوخشىشىپ كېتىدۇ، كۆپلىگەن ئاناتومىيە ئالىمى ۋە قەدىمكى جانلىقلار ئالىمى ئىلگىرى ئۇنى ئۆز ئىچىگە ئالغان پرىماتلار ئىچىدە، لېكىن ئۇنىڭ تاشقى شەكلى ۋە ئېكولوگىيەلىك خۇسۇسىيىتى بىلەن يۇقىرى دەرىجىلىك ناھايىتى زور پەرق بار دەپ ھۆكۈم چىقارغان.

ماكانى

مۇتلەق كۆپ ساندىكى يۇقىرى دەرىجىلىك ھايۋانلار ئوخشاش بولمىغان شەكىللەر ئارقىلىق دەرەختە، يەردە ياكى يېرىم دەرەختە ياشايدۇ، پەقەت ھالقا قۇيرۇقلۇق لېمۇر مايمۇنى، پاپا مايمۇن ۋە ماكاكا مايمۇنى قۇرۇقلۇق يەر ياكى كۆپ تاشلىق  رايونلاردا ياشايدۇ. كۆپ ساندىكى مايمۇنلار ئۆرە ماڭالايدۇ، ئەمما ۋاقىت ئۇزۇن ئەمەس. كۆپىنچە كۈندۈزى ھەرىكەت قىلىدۇ، كېچىسى ھەرىكەت قىلدىغانلىرىدىن دائۇبېنتونىيە مايمۇنى، بىر ئاز چوڭ لېمۇر مايمۇنى، پالكۆز مايمۇن دېگەنگە ئوخشاشلارمۇ بار. چوڭ مىكروتسېبۇس مايمۇنى ۋە مىكروتسېبۇس مايمۇنى قۇرۇق ئىسسىق پەسىلدىكى يازلىق ئۈچەككە كىرىشى بىر نەچچە كۈن ياكى نەچچە ھەپتە.

يېمەكلىكى 

مايمۇن كۆپچىلىكى ئارىلاش ئوزۇقلىنىدىغان بولۇپ، ئۆسۈملۈكنى ئاساسىي ئوزۇق قىلىدۇ، ھەر خىل يېمەكلىك ۋە  دائۇبېنتونىيە مايمۇنى دەرەخ كامىرى ياكى تاش يوچۇقى ئىچىدىكى ھاشارەت يىيىشكە پىششىق ماھىر. ئورانگۇتاننىڭ ئىشتىھاسى ناھايىتى ياخشى، ئاساسەن مۇتلەق كۆپ ھەرىكەت قىلىش ۋاقتى ئارقىلىق ئوزۇقلۇق ئىزدەيدۇ. گۋېرېزا كولوبۇس مايمۇنى ئائىلىسى ئاشقازان قۇرۇلمىسى ئالاھىدە بولۇپ، كۆپ قىسىم تۈرلىرى يىرىك تالالىرى مول بولغان ئۆسۈملۈك خاراكتېرلىك يېمەكلىكلەرنى يەيدۇ.

كۆپىيىش ئەھۋالى

مايمۇن ھەر ئالتە ئايدا بىر قېتىم، ھەر قېتىمدا 1 ~ 3 كىچە بالا تۇغىدۇ. بالىلىرىنىڭ ئۆسۈشى بىر قەدەر ئاستا. بالا ئېمىتىۋاتقان مەزگىلدە ئانىسىنى كۆپرەك تۇتۇش، مەيدىسى، قورساق قىسمى ياكى ئانا دۈمبىسىگە مىنىپ ئۆمىلەپ ئانا مايمۇن بەدىنىدە پائالىيەت ئېلىپ بارىدۇ. يېتىلگەن چىشى مايمۇن ھەيىز كۆرىدۇ، ئەركەك مايمۇن ھەر قانداق ۋاقىتتا چېتىشىدۇ.

مايمۇننىڭ ئۆمرى ئادەتتە 20 يىل ئەتراپىدا بولىدۇ، 1988-يىلى 7-ئاينىڭ 10-كۈنى، بوبو ئىسىملىك بىر ئەركەك بوغما يۆگىمە قۇيرۇق مايمۇن ئۆلۈپ كەتكەن، نۆۋەتتە مەلۇم بولغان دۇنيا بويىچە يېشى ئەڭ چوڭ بىر مايمۇن، شۇ يىلى ئۇ 53 ياش.

مايمۇن ۋە ئادەمنىڭ ئوخشاشلا، زوئولوگىيە ئىچىدىكى  »پرىماتلار تۈركۈمىگە تەۋە. «پرىماتلار تۈرىدىكى ھايۋانلار ۋە باشقا سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلارغا سېلىشتۇرغاندا، ئاساسلىق ئالاھىدىلىكى:

1. پۇت-قوللىرى ئۇزۇن ھەم ئېنىق ئىش تەقسىماتى بار، بوغۇمى جانلىق ۋە تەبىئىي، باش بارمىقى بىلەن باشقا تۆت بارماقلىرى ماسلاشقان بولىدۇ، ئىككى قولىدا مۇئەييەن مەشغۇلات ئىقتىدارىغا ئىگە؛

2. رەڭلەرنى پەرق ئېتىش ئىقتىدارىغا ئىگە؛

3. قوش تۈركۈملۈكلەر ۋە ئىنسانلار ئوخشىشىپ كېتىدۇ، بېشىنىڭ ئالدى ئۇزۇن، «قوش ئىقتىدارى، توغرا ھۆكۈم قىلىش ئارىلىقى بار؛

4. ئاستى-ئۇستى جاغلىرى قىسقا، مېڭە بوشلۇقى ناھايىتى زور، چوڭ مېڭىسى تەرەققىي قىلغان بولۇپ، ئەقلىي ئىقتىدارى يۇقىرى بولىدۇ؛

دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا كەڭ تارقالغان. تەدرىجىي تەرەققىي قىلىش دەرىجىسى جەھەتتىن ئېيتقاندا، تۆۋەن، ئوتتۇرا، ئالىي دەرىجىلىك دەپ ئايرىلىدۇ.

تۆۋەن دەرىجىلىك تۈرلىرى: دائۇبېنتونىيە مايمۇنى، گالاگو مايمۇنى، دەرەخ ئېيىقى مايمۇن، پالكۆز مايمۇن، كۆزەينەكلىك مايمۇن قاتارلىقلار.

ئوتتۇرا دەرىجىلىكى چىغناقلىق مارموزېت مايمۇنى، سوكال قۇيرۇق مايمۇن، يۆگىمەچ قۇيرۇقلۇق مايمۇن، ھەر خىل ماكاكا، گاڭكى مايمۇنى، گۇاڭشى مايمۇنى؛

ئالىي دەرىجىلىك مايمۇن تۈرى: ئۇزۇن بىلەك ئادەمسىمان مايمۇن، پەنجە پەردىلىك سۇماترائادەمسىمان مايمۇنى، چوڭ ئادەمسىمان مايمۇن (ئادەتتە گورىللا) قاتارلىقلار بار.

قىياپەت ئالاھىدىلىكىنى پەرقلەندۈرۈش: قۇيرۇقى بار بولغىنى «مايمۇن» دەپ ئاتىلىدۇ، قۇيرۇقى يوق بولغىنى «ئادەمسىمان مايمۇن» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئەقلىي ئىقتىدارىنىڭ يېتىلىشى تېخىمۇ زور ئەۋزەللىككە ئىگە.

جۇڭگو چېگراسى ئىچىدىكى مايمۇنلاردىن ماكاكا، گاڭكى مايمۇنى، گۇاڭشى مايمۇنى، يايلىلىق مايمۇن، قىزىل يۈزلۈك مايمۇن، تۈكلۈك يۈز كالتا قۇيرۇقلۇق مايمۇن، تەيۋەن ماكاكا مايمۇنى، سالپاڭ قۇلاق قارا مايمۇن، ئاق باش لانگۇر مايمۇنى قاتارلىقلار.

ئادەمسىمان مايمۇنلاردىن ئۇزۇن بىلەكلىك ئادەمسىمان قارا مايمۇن، ئاققاش، ئاق ئالىقانلىق، ئاق تار ئۇزۇن بىلەك ئادەمسىمان مايمۇن، ئورانگۇتان (قۇندۇز) قاتارلىقلار بار.^[0]