دولان مۇقامى

دولان مۇقامى« دولان مۇقامى » ئون ئىككى يۈرۈش دېگەن سۆز بار . ھازىرغىچە توپلانغانلىرى توققۇز يۈرۈش بولۇپ ، مەكىت ناھىيىسىدە تارقىلىپ يۈرگەنلىرى « زىل باياۋان مۇقامى » ( « باش باياۋان مۇقامى » دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) ، « ئۆز ھال باياۋان مۇقامى » ، « چۆل باياۋان مۇقامى » ( « راك باياۋان مۇقامى » دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) ، « ئۆتەڭ باياۋان مۇقامى » ( « مۇشاۋىرەك باياۋان مۇقامى » دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) « بوم باياۋان مۇقامى » ، « جۇلا مۇقامى » ، « سىم باياۋان مۇقامى » ، « جۇلا مۇقامى » ، « سىم باياۋان مۇقامى » ، « خودەك باياۋان مۇقامى » ۋە « دۇگامەت باياۋان مۇقامى » دىن ئىبارەت . مارالبېشى ناھىيىسى بىلەن ئاۋات ناھىيىسىگە تارقالغان « دولان مۇقامى » لىرىنىڭ نامىدا بەزى ئوخشىماسلىقلار بار .

    مۇتلەق كۆپ ساندىكى « دولان مۇقام » لىرىنىڭ نامىدا « باياۋان » دېگەن ئاتالغۇ بار . « باياۋان » « چۆل جەزىرە » دېگەن مەنىدە كېلىدۇ . بۇ بوستانلىقتا ياشىغان دولانلىقلارنىڭ كۆپ ھاللاردا چۆل – جەزىرە بىلەن روبىرو بولۇپ تۇرمۇش كەچۈرگەنلىكىنى كۆزدە تۇتىدۇ . لېكىن مۇقاملارنىڭ نېمە سەۋەبتىن مۇشۇ ئاتالغۇ بىلەن ئاتالغانلىقى ھازىرغىچە تازا ئايدىڭ ئەمەس . « چۆل » بىلەن « باياۋان » نىڭ مەنىسى بىر – بىرىگە يېقىن . بۇ ئىككى ئاتالغۇنىڭ قوشۇلۇپ كېلىشى چۆل – باياۋاننىڭ تېخىمۇ قورقۇنچلۇق ئىكەنلىكىنى سەمىمىزگە سالىدۇ . « باش باياۋان مۇقامى » دىكى « باش » سۆزى « باشلىنىش قىسمى » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . « زىل » نىڭ مەنىسى « يۇقىرى ئاۋاز » ، « بوم » نىڭ مەنىسى « تۆۋەن ئاۋاز » ، « سىم » نىڭ مەنىسى « پولات تار » . دولان مۇقاملىرىغا مۇشۇ ئۈچ سۆز ئارقىلىق ئات قويۇش ئېھتىمال « يۇقىرى ئاۋاز ئارقىلىق باشلىنىدۇ » دېگەننى كۆزدە تۇتقان بولۇشى مۇمكىن . « ئۆتەڭ » نىڭ مەنىسى « قونالغۇ » ياكى « بېكەت » . بۇ سۆز ئەلۋەتتە قەدىمكى يىپەك يولىدىكى ئۆتۈشمە بېكەت ئورنىدىكى بوستانلىقلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك . « جۇلا » سۆزى ئەرەبچە سۆز ، ئۇ « نۇرلۇق ، پارقىراق » دېگەن مەنىدە بولۇپ ، بۇ يەردە « تەنتەنە » دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ . بۇ مۇقامدا ئاساسەن خوشاللىق ئىپادىلىنىدۇ . بولۇپمۇ ئۇنىڭدىكى تېكستلەر تولۇپ تاشقان قىزغىنلىق بىلەن توي مۇراسملىرىدا ئېيتىلىدۇ . « راك » ، « ناۋا » ، « ئۆزھال » ، « مۇشاۋىرەك » قاتارلىق ناملار « ئون ئىككى مۇقام » دىكى ناملار بىلەن ئوخشاش . لېكىن ، « دۇگامەت » ، « خودەك » دېگەن ئاتالغۇلارنىڭ مەنىسى ئېنىق ئەمەس .

    « ئون ئىككى مۇقام » بىلەن ئوخشىمايدىغان بىر يېرى ، « دولان مۇقامى » دىكى مۇتلەق كۆپ ساندىكى مۇقاملارنىڭ نامى ئۇيغۇر تىلى بويىچە ئېلىنغان . ئايرىم بىر نەچچە مۇقامنىڭ ھەم چەت ئەل تىلى ، ھەم ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئېلىندىغان ناملىرى بار . بۇ ئەھۋال ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ نامىنىڭ مۇشۇ مىللەتنىڭ تىل ئاتالغۇسىدىن چەت ئەڭ تىلىدىكى ئاتالغۇلارغا قاراپ ئۆزگىرىش جەريانىنى باشتىن كەچۈرگەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ .

دولان مۇقامى    بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە ، مۇكەممەل « دولان مۇقامى » « مۇقەددىمە » ، « چېكىتمە » ، « سەنەم » ، « سەلىقە » ، « سىيرىلما » قاتارلىق بەش بۆلەكتىن تەركىب تاپىدۇ . توققۇز يۈرۈش « دولان مۇقامى » دا قىرىق بەش مۇزىكىلىق كۈي بار . « مۇقەددىمە » نىڭ مەنىسى « كىرىش سۆز » ، « باشلىنىش » دېگەنلىك بولىدۇ . « چېكىتمە » دېگەن سۆز « چېكىت » ( « تىنىش » ، « ئۇدار » ) دېگەن سۆزدىن ئۆزگەرگەن . « سەنەم » نىڭ ئەسلىي مەنىسى « مەبۇد » ، « ئىلاھ » ، « ساھىبجامال » ، « گۈزەل قىز » دېگەنلەردىن ئىبارەت . ئۇيغۇرلارنىڭ ئەل ئىچىدە تارقىلىپ يۈرگەن يۈرۈشلۈك ناخشا – ئۇسسۇللىرىنىڭ بىر خىلىمۇ شۇ نام بىلەن ئاتىلىدۇ . « سەلىقە » ، « سەنىقەس » دەپمۇ ئاتىلىدۇ . ئۇ « سەلىق » ( بەزى ئالىملار ئۇنى « قىزىقىش » ، « ئارزۇ – تىلەك » دەپمۇ چۈشەندۈرىدۇ ) دېگەن سۆزدىن ئۆزگەرگەن . « سيرىلما » نى بەزى ئالىملار « يۇمشاق » ، « سىلىق » دەپ چۈشەندۈرىدۇ . توققۇز يۈرۈش « دولان مۇقامى » نى ئورۇنلاشقا بىر سائەتتىن كۆپرەك ۋاقىت كېتىدۇ .