چايان

قۇرامىغا يەتكەن چايان سىرتقى شەكلى خۇددى باربىت، پۈتۈن بەدەن سىرتقى يۈزى ھەممىسى خىتىن ماددىسى بولغان قاتتىق پوستلۇق. چايان تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 50～60 مىللىمېتىر، تەن بوغۇمى ئېنىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ، ئۇ باش، كۆكرەك ۋە قورساق قىسمى تەركىب تاپىدۇ، تېنى سارغۇچ قوڭۇر رەڭلىك، قورساق ۋە پۇتلىرىنىڭ رەڭگى سۇسراق، كېيىنكى قورساق قىسمى 5بوغۇم رەڭگى بىر قەدەر قېنىق . كۆپ قىسىم چايان ئانىلىقى ئايرىم تەندە بولىدۇ، سىرتقى شەكلىدە سەل پەرق بار. باش-كۆكرەك قىسمى، ئالتە بۇغۇمدىن تەركىب تاپقان، تىراپىتسىيە شەكلىدە، كۆكرەك قىسمى ۋە ئالدىنقى قورساق قىسمى بىرلىشىپ كەتكەن، گەۋدە دەپ ئاتىلىدۇ، ئارقا تەكرار چۈشنىڭ ئالدىدا A بار، ئۇنىڭ ئۈستىدە سان دانىچەسىمان ھۇررەكلىرى بار، دۈمبە قىسمىدا بىر جۈپ كۆز بار، ئالدى ئۇچى ئىككى تەرىپىدە 3 يان كۆزى، 6 جۈپ قوشۇمچە پۇتى بار، بىرىنچى پايدىلىق رولى بولغان ئەزا پۇت-قول، ئىككىنچىسى، جۈپ ئۇزۇن ھەم توم مۈڭگۈزى، تېگىش سەزگۈسى ۋە مۇداپىئەلىنىش فۇنكسىيەسى، تۆتىنچىسى، قوشۇمچە پۇت، ئېغىزى قورساق ئالدىدا بوشلۇقى ئاستىنقى قىسمى. 

چايان پۈتۈنلەي گۆشخور بولۇپ، ئۆسۈملۈك خاراكتېرلىك يەم-خەشەكنى ئاز مىقداردا قوبۇل قىلىدۇ، ئوزۇقلىنىش ئومۇرتقىسىز ھايۋانلار، مەسىلەن ئۆمۈچۈك، قارا چېكەتكە، كىچىك سەكسەنپۇت، كۆپ خىل ھاشارات لىچىنكىسى ۋە نىمفا ھەتتا كىچىك تىپتىكى تام پاتمىچۇقى. ئۇ پۇت － قوللىرىدىكى ئاڭلاش سەزگۈ ئەزاسى ياكى پەنجە يۇڭ ۋە چاك ئولجىنىڭ ئورنىنى بايقىيالايدۇ. قۇملۇقتىكى چايان 50 سانتىمېتىر چوڭقۇرلۇقتىكى سۇۋەرەكنىڭ ئورنىنى بېكىتەلەيدۇ. 

چاياننىڭ جورا ئىزدەش قىلىقى بار. شەرقىي ئاسىيا چايان ئەركىكى كۆپىنچە 6-7-ئايلاردا چىشى چاياننى تاپقاندىن كېيىن، پۇت－قوللىرى بىلەن تارتىپ خىلۋەت جاينى تېپىپ چىشى چايان بىلەن ۋەھشىي ئېلىشىدۇ، ئاندىن كىيىن، ئەركەك چايانلار پۇت－قوللىرى ئارقىلىق ئانىلىق چاياننىڭ مۈڭگۈزىنى قىسىپ، ئىككى چايان مۈڭگۈزلىرىنى تەگكۈزۈپ، ئۇياق-بۇياققا سۆرەپ يۈرىيدۇ. جورا ئىزدەش قىلىقى ئىمكانىيەتلىك سىجىل بىر نەچچە سائەت، ھەتتا نەچچە كۈن داۋاملىشىدۇ. ئاندىن كىيىن، ئەركەك چايان تەرەپتىن كۆپىيىش تۆشۈكىدىن سپېرموتوفورا يەردە مەۋجۇت، چىشى چايان توشۇپ كېلىنىدۇ، بۇنىڭ بىلەن سپېرموتوفورا ئەركىن ئۇچى بىلەن چىشى تۆشۈكى ئۇچرىشىدۇ. ئەركىن ئۇچىدا بىر پىشاڭ قۇرۇلمىسى بار، چىشى كۆپىيىش رايونى بېسىمى ئىسسىقلىق چىقىرىشقا ئۇچرايدۇ. چىشى چايان ئۇرۇق قوبۇل قىلغاندىن كېيىن تۇغىدۇ، ئۇدا ئۈچ يىلدىن بەش يىلغىچە بولىدۇ. 

دۆلىتىمىزنىڭ شەرقىي ئاسىيادا چايان خاتىرىسى بار، يوللۇق داغ چايان، خەينەن قوش سترېلكىلىق چايان، مەرمەر تاش سىزىقلىرى بۆرە يۇلتۇز تۈركۈمى، جۇڭخۇا بۆرە چايان، چايان، لياۋ كېر چايان قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. چىپار چايان ئاساسەن تەيۋەن ئۆلكىسىگە تارقالغان؛ شىزاڭ ۋە سىچۈەننىڭ غەربىگە تىبەت چايان تارقالغان؛ لياۋ كېر چايىنى ھەرقايسى ئۆلكە ۋە تەيۋەن ئۆلكىسىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا تارقالغان؛ شەرقىي ئاسىيا چايىنى ما جەمەتى چايىنى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، دۆلىتىمىزدە خېبېي، خېنەن، شەندۇڭ، سەنشى، شەنشى، ئەنخۇي قاتارلىق ئۆلكىلىرىدىمۇ بار، بۇنىڭ ئىچىدە خېنەن، خېبېي، شەندۇڭدا ئەڭ كۆپ، فۇجيەن، تەيۋەن قاتارلىق جايلىرىدىمۇ بار. ھالبۇكى ياۋا چايان مەھسۇلات مىقدارى ئەڭ كۆپ بولغىنى خېنەن، خېبىي ئىككى ئۆلكە، شەندۇڭ، سەنشى چايىنى، شەنشى چايىنى، گەنسۇ چايىنى، يەنە نىڭشيا چايىنى ئارقا-ئارقىدىن تۇلۇقلىنىپ قوغدالغان. بۇنىڭ ئىچىدە، خېبېي چايىنى ئىنتايىن داڭق چىقارغان، ھەرقايسى چوڭ دورا ماتېرىياللىرى بازار باھاسى ئەڭ يۇقىرى سەۋىيىنى ياراتتى. 

دۆلىتىمىزنىڭ سۈنئىي ئۇسۇلدا بېقىش چايان تەرەققىيات تارىخىدىن ئالغاندا، 20-ئەسىر 80-يىللارنىڭ ئوتتۇرا مەزگىلىدىن كېيىن، ئاز ساندىكىلىرىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، چايان داۋاملىق  جۇڭگو تېبابىتى دورىلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئېھتىياجلىق بولغانلىرىنى قاندۇرۇپ بۇنىڭ سىرتىدا، نۇرغۇن چايان مەھسۇلات بولۇش سۈپىتى بىلەن، يېمەكلىك ۋە ساقلىقنى ساقلاش بىلەن ئىستېمال قىلىنىدىغان قۇۋۋەت بۇيۇمى دەپ قارىلىدۇ. چايان يۇقىرى دورىلىق قىممەتكە ۋە ئىستېمال قىممىتىگە ئىگە. 

 دورىلىق قىممىتى

 «ئېسىل دورا گىياھلىرى» دا : تەمى تاتلىق، تەبىئىتى مۆتىدىل بولۇپ، ئاساسلىقى ھەر قايسى يەلتاشما ۋە سەكتە، يېرىم پالەچ، يۈز نېرۋىسىنىڭ پارالىچى، تىلى ئاچچىق، قول- پۇت تارتىشىپ قېلىش قاتارلىقلارغا شىپا بولىدۇ. چاياننىڭ دورىلىق قىممىتى ئاساسلىقى ئۇنىڭ دورىلىق زەھەر تەركىبى. ھازىر زەھەرلىك چايان ئارقىلىق ئىدارە قىلىش ئاغرىش كېسىلى بىلەن يۈرەك مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرى كەڭ قوللىنىلىدۇ. چەت ئەلدىكى بەزى داۋالاش ئاپپاراتلىرىنىڭ ھازىرغىچە ئۇنىڭ ئۈنۈمى راك كېسىلى تەتقىقات قىلىپ كىرگۈزۈلدى. 

ئىستېمال قىممىتى

دورىلىق قىممىتىدىن باشقا چايان يەنە ئالكوگول تۈزۈمىدىكى ساقلىقنى ساقلاش ھاراقى بار، بېيجىڭ، تيەنجىن ۋە گۇاڭجۇ قاتارلىق جايلاردىكى ئالىي دەرىجىلىك مېھمانخانىسىدا مايدا پىشۇرۇلغان چايان داڭلىق قورۇمىسى بار.  

چايان دۆلەت تەرىپىدىن نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان ھايۋان، بىر مىڭدىن ئارتۇق چېكەتكە قاتارلىق زىيانداش ھاشاراتلارنى ئۆلتۈرۈش چاياننىڭ بىر يىل ۋاقىت كېتىدۇ. ھەدەپ چايان تۇتۇش، ئۇلارنىڭ سانى تازا ئازىيىپ كەتكەن، نەتىجىسى زىيانلىق ھاشاراتلار زور مىقداردا كۆپىيىپ، ئېكولوگىيىلىك تەڭپۇڭلۇق ئېغىر بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان ھەمدە دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىگە بۇزغۇنچىلىق قىلغان. مۇتەخەسىسلەر چايان 3 يىلدا بىر ئەۋلاد قالدۇرىدۇ، بىر يىلدا پەقەت بىر قېتىم كۆپىيىدۇ، 6-9- ئاي مەزگىلى بولسا كۆپىيىش مەزگىلى. 

يەرلىك ھۆكۈمەتلەر ياۋا چايان سېتىۋېلىش قىلمىشى تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلدى، ياۋا چايان قانۇنسىز سېتىۋېلىش نۇقتىلىرىنى دەرھال توختىتىپ، قانۇنسىز ھەرىكەت، بۇ دۆلەتنىڭ قانۇننى نەزەرگە ئىلماي، داۋاملىق قانۇنسىز سېتىۋېلىشقا ئاساسەن، «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش قانۇنى» ۋە «گۇۋاھنامىسىز تىجارەتنى تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئەمەلدىن قالدۇرۇش چارىسى» بويىچە جازا بېرىلىدۇ. ^[0]