ئاق قۇتان

ئاق قوتانئاققۇتان ئۇرۇقدىشىدا جەمئىي 13 خىل قۇش تۈرى بار، ئۇلارنىڭ ئىچىدە چوڭ ئاققۇتان، ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان،ئاققۇتان (ئۇقار)، سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان ۋە ئۇقار، ئاققۇتان بەدىنىدىكى پەيلىرىنىڭ ھەممىسى ئاق بولىدۇ، شۇڭا ئادەتتە ئاققۇتان دېيىلىدۇ. چوڭ ئاققۇتان تېنى چوڭ، تاجى يوق، كۆكرەك زىننەتىمۇ يوق، پۆپۈچىكىمۇ يوق، ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان جۇغى ئوتتۇرىھال، تاج يوق، لېكىن كۆكرەك زىننەت پىيى ئۆسكەن، ئاققۇتان ۋە كىچىك ئاق لەيلەك، ئاق تۇرنا جۇغى كىچىك، تاج كۆكرەك زىننەت پىيى ۋە پۆپۈچىكى بار.

تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 56cm، پۈتۈن بەدىنى ئاق بولىدۇ، كۆپىيىش مەزگىلىدە، گەجگە قىسمىدىكى ئىككى تىك ئىنچىكە، ئۇزۇن تاجىلىقنى بېزەك  پەي سۈپىتىدە ئىشلىتىدۇ، دۈمبە ۋە كۆكرىكىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى بىلەن قاپلانغان لەيلىلىك پاخپىيىپ كېتىدۇ، كېيىن يوقاپ كېتىدۇ. ئىنچىكە قارا تۇمشۇقى بولىدۇ.ئۇزۇن ئىنچىكە قارا سان، پۇت ئالقىنىنى سېرىق بولىدۇ. ئاۋازى : كۆپىيىش ئۇۋىسى توپى ئىچىدە غاق - غاق ئاۋاز چىقىرىدۇ.

چوڭ ئاققۇتان، ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان، ئۇقار، سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان قاتارلىقلار بار.

جۇڭگودا 20 خىل قۇش تۈرى لەيلەك ئائىلىسى بار، بۇنىڭ ئىچىدە ئاققۇتان ئەڭ قىممەتلىك. چۇڭچىڭ جيۇلۇڭپو رايونى بەيشىزى بازىرى كۆپ كۆۋرۈك كەنتىدە مەملىكەت بويىچە تۇنجى ئاققۇتان تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى بار. تەبىئىي مۇھاپىزەت رايۇنىدا ھەرخىل قۇشتىن 20 مىڭدىن ئارتۇقى بار . شيامېندا 10 خىل قۇش بار، جۇڭگودىكى لەيلەك ئائىلىسى قۇشلارنىڭ ئومۇمىي تۈر سانىنىڭ % 50 نى ئىگىلەيدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە ئاققۇتان ئۇرۇقدىشى بەش خىل تولۇق، شيامېن ئەكس ئەتتۈرۈلگەن جۇغراپىيىلىك ئورنى ۋە سۇلۇق يەر مۇھىتى لەيلەك خىل بايلىقىنىڭ تارقىلىشى جەھەتتە تىپىك ۋە ۋەكىللىككە ئىگە. يېقىندىن بېرى، ھەر يىلى شيامېن قوتان ئائىلىسىدىكى قۇشلارنىڭ سانى  30 مىڭغا يېتىدۇ، خەلقئارا ئۆلچەم بويىچە، شۇنى كۆرسەتتىكى، شيامېن دېڭىز تەۋەلىكىدە دېڭىز سۈيىنىڭ كۆتۈرۈلۈش - پەسىيىش بەلبېغى ۋە دېڭىز دامبىسى ھاسىل بولغان كۆلىنىڭ كۆل يۈزى بولغان ياشاش مۇھىتى، جۇڭگو ۋە خەلقئارادىكى ئالاقىدار لەگلەكلەر ئائىلىسى، قۇشلارغا مۇناسىۋەتلىك مۇھىم سۇلۇق يەر. جياڭسۇ ئۆلكىسىنىڭ يىجېڭ شەھىرى چىلان ئورمان قولتىقىغا ئاققۇتان تارقالغان.

لۈن چۈۋەن بازى فىڭچى كەنتىدىكى چىلېي تېغىدا يەنە نۇرغۇن ئاققۇتان بار.

سەنشيا سۇ ئامبىرىغا سۇ قاچلانغاندىن كېيىن سۇ قۇشلىرى ئاققۇتاننىڭ مۇھىم ياشاش ماكانى بولغان.بۇ ئاققۇتاننىڭ جۇڭگودا  زور دەرىجىدە تارقىلىشىنى شەكىللەندۈرگەن. بۇ يەر قۇشلار رايونىنىڭ بىرى بولۇپ قالغان.

كۆپىيىش مەزگىلى ھەر يىلى 5- ئايدىن 7- ئايغىچە، يېقىن دېڭىز قىرغىقىدىكى ئارال ۋە دېڭىز قىرغىقى يارلاردىن تاغ جىنىسلىرى ئۈستىگە ياكى پاكار دەرەخ ئاچىسىغا ئۇۋا ياسايدۇ.  توپ - توپ بولۇشۇپ بىللە ئۇۋا سېلىشنى ياخشى كۆرىدۇ، ئىلگىرى بىرەيلەن بىر پەقەت تەخمىنەن 20 كىۋادرات مېتىرلىق تاش ئۈستىدىكى يارلاردىن 14 ئۇۋا بايقىغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە قوشنا بىر پارچە ئاران 10 نەچچە كىۋادرات مېتىر كېلىدىغان تاش ئۈستىدىكى يارلاردىن يەنە 11 ئۇۋا بايقىغان، ھەر بىر ئۇۋا ئارىلىقى ئاران 14 ～ 76 سانتىمىتىر. ئۇنىڭ ئۇۋىسى شەكلى تېيىز تەخسىسىمان، قۇرۇلمىسى بىر قەدەر ئاددىي بولۇپ، ئاساسلىقى قۇرۇق ئوت – چۆپ، غول ۋە يوپۇرماقتىن تەركىب تاپقان. پاكار دەرەخكە ئۇۋا سالغان، يەر يۈزىدىن ئېگىزلىكى ئەڭ ئېگىز بولغاندا 1 مېتىردىن ئاشمىغان، ھەم پاكار دەرەخ ئاستىدىكى ئوت - چۆپلەر ئارىسىغا ئۇۋا سالىدۇ. ھەر بىر ئۇۋىدا 2 ～ 4 كىچە تۇخۇم بولىدۇ، تۇخۇمنىڭ شەكلى تۇخۇمسىمان، رەڭگى سۇس كۆك رەڭلىك. تۇخۇم بېسىش ۋاقتى 24 ～ 26 كۈن بولىدۇ.

ئادىتى باشقا لەيلەك خىلىدىكىلەرگە ئوخشاپ كېتىدۇ، لېكىن بەزى تۈرلىرىنىڭ لايىق ئىزدەش ئويۇنى بولىدۇ، ھەممە يەردە ئۆزىنى كۆرسىتىدۇ، ئۇنىڭ پەيلىرىنى كۆرسىتىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . ئاققۇتان سۇ كەچكۈچى، دائىم سازلىق، كۆل، نەم ئورمان ۋە باشقا سۇلۇق يەرلەردە ياشايدۇ. تېيىز سۇ ئىچىدىكى كىچىك بېلىقلارنى، قوش ماكانلىقلار، يەر باغىرلىغۇچىلار، سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار ۋە قاسراقلىق ھايۋانلارنى تۇتۇپ يەيدۇ. ياغاچ غوللۇق ياكى چاتقالدا ياكى يەر يۈزىدە رەتسىز چوڭ ئۇۋا ياسىغان.

چوڭ ئاققۇتان « يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانات، ياۋا ئۆسۈملۈك تۈرى خەلقئارا سودا ئەھدىنامىسى » تىزىملىكىدە بار. ھەمدە « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى بىلەن ياپونىيە ھۆكۈمىتى پەسىل قۇشلىرى ۋە ياشاش مۇھىتىنى قوغداش كېلىشىمى »گە كىرگۈزۈلگەن.

ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى بىلەن ياپونىيە ھۆكۈمىتى پەسىل قۇشلىرى ۋە ياشاش مۇھىتىنى قوغداش كېلىشىمى » گە كىرگۈزۈلگەن.

كىچىك بەيلۇ لەيلەك خىل ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان بىر خىلى بولۇپ، ئادەتتە قىسقارتىلىپ ئاققۇتان دېيىلىدۇ، ئۇ « ساھىل خەتەرلىك ياۋايى ھايۋانات، ياۋا ئۆسۈملۈك تۈرى خەلقئارا سودا ئەھدىنامىسى » تىزىملىكىدە بار.

سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان، كۆك قوتان ھەممىسى ئۇ دۆلەت بويىچە ئىككىنچى دەرىجىلىك نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان ھايۋان. سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان بولسا يوقۇلۇش گىردابىغا بېرىپ قالغان ھايۋان. كۆك قوتان جۇڭگو 11 خىل يۈكسەك يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان قۇشلارنىڭ بىرى، جۇڭگو يوقىلىپ كېتىش گىردابىغا بېرىپ قالغان، كۆك قوتان «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ۋە ئاۋسترالىيە ھۆكۈمىتى پەسىل قۇشلىرى ۋە ياشاش مۇھىتىنى قوغداش توغرىسىدىكى كېلىشىمى » قاتارىغا كىرگۈزۈلدى، قوشۇمچە جەدۋەل تىزىملىكى، سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان بولسا، 1860 - يىلى شيامېندا توپلىغان يېڭى جانلىق تۈرى. بۇ تۈرلەر دۆلەت ئورمانچىلىق ئىدارىسى 2000- يىلى ئېلان قىلغان « دۆلەت قوغدايدىغان پايدىلىق ياكى مۇھىم ئىقتىسادىي قىممەتكە، پەن تەتقىقات قىممىتىگە ئىگە قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان ياۋايى ھايۋانلار مۇندەرىجىسى » گە كىرگۈزۈلگەن.^[0]