قۇلۇلە

قۇلۇلە بىئولوگىيەدىكى بىر تۈرگە ئايرىش نامى ئەمەس، ئادەتتە بارلىق تۈرلىرى قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان قورساق پۇتلۇقلار سىنىپىنىڭ كۆپىنچىسىنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە غەرب ئەللىرى تىلىدىكى سۇدا ياشايدىغان قۇلۇلە تۈرىدىكى ۋە قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان قۇلۇلە پەرق ئەتمەيدۇ، خەنزۇ تىلىدىكى قۇلۇلە پەقەت قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان تۈرلىرى كۆرسىتىدۇ، كەڭ مەنىدىكى قۇلۇلە يەنە چوڭ قالقان لىماكس قۇلۇلىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. قۇلۇلە بىر خىل نۇرغۇن ئوخشاش بولمىغان ئائىلىسى، ئۇرۇقدىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھايۋان.

قۇلۇلە يۇمشاق تەنلىك ھايۋانلارغا تەۋە، قورساق پۇتلۇقلار سىنىپى، ئۆسۈملۈكلەرنى ئوزۇق قىلىدۇ، تۇپراق ئىچىدە ياكى دەرەختە تۇخۇملايدۇ. ئىسسىق بەلۋاغ ئاراللىرىدا بىر قەدەر كۆپ كۆرۈلىدۇ، لېكىن بەزىلىرى يەنە سوغۇق رايونلاردا ياشايدۇ. دەرەختە ياشايدىغانلىرىنىڭ رەڭگى كۆركەم، ھەم ئادەتتە بىر نەچچە خىل رەڭدە بولىدۇ، ئادەتتە يول سىزىقلىرى بار. ئافرىقىدىكى ئەڭ چوڭ خرۇستال قۇلۇلىسى 20 نەچچە سانتىمېتىر. ياۋروپا چوڭ ئۈزۈم قۇلۇلىسى ئۇرۇقدىشى بولسا بىر نەچچە خىل دائىملىق ئېسىل تائام. قۇلۇلە قۇرۇقلۇقتىكى ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان يۇمشاق تەنلىك ھايۋان، ئۇنىڭ ئىستېمال قىممىتى ۋە دورىلىق قىممىتى ناھايىتى يۇقىرى.

قۇلۇلىنىڭ قېپى بار، شەكلى خۇددى كىچىك بولتىغا ئوخشايدۇ، رەڭگى كۆپ خىل، تۆت سەزگۈ مۈڭگۈزچىسى بار، ماڭغاندا بېشىنى سۇدىن چىقىرىپ ماڭىدۇ، قورقۇپ كەتكەن چاغدا بولسا بەدىنىنى قىسقارتىپ قېپى ئىچىگە كىرىۋالىدۇ، قۇلۇلە تېنىدە شۆلگەي بار، سەكسەنپۇت، چايانلارنى چەكلىيەلەيدۇ. 6-، 7-ئاي ئىسسىق چاغدا يوپۇرماقنىڭ ئاستىدا ئارام ئالىدۇ، يۇقىرىغا ئۆرلەپ ئۆسىدۇ، تاكى بەدىنىدىكى شۆلگەي قۇرۇپ بولغاندىن كېيىن ئۆلىدۇ.

قۇلۇلە چىشلىرى ئەڭ كۆپ ھايۋانات بولۇپ، لېكىن ئۇلارنىڭ چىشى «ستېرېئولۇق چىش» ئەمەس، گەرچە نەچچە ئون مىڭ تال چىشى بولسىمۇ، لېكىن ئۇلار يىمەكلىكلەرنى چاينىيالمايدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى شۇكى، ئۇلارنىڭ چىشى ۋە تىلى بىر بەلۋاغسىمان قۇرۇلما، ئۈستىگە لىقمۇلىق چىشى ئۇششاق يېمەكلىكلەرنى ھەزىم قىلىش ئۈچۈن ئىزىدۇ، ھاياتىدا ئۇلارنىڭ ئۇششاق چىشلىرى ئاستا-ئاستا ئۇپراپ پاسسىپلىشىدۇ، ئاندىن تېخىمۇ ئۆتكۈر يېڭى چىش ئورنىنى ئالىدۇ.

قۇلۇلىنىڭ پۈتۈن گەۋدىسىدە كۆز، ئېغىز، پۇت، قاپ، سەزگۈ مۈڭگۈزچىسى قاتارلىق بىر قىسىملىرى بار، دۈمبىسىدە بۇرما شەكىللىك قۇلۇلە قېپى بار، ئۇنىڭ شەكلى، رەڭگى، چوڭ-كىچىكلىكى ئوخشاش ئەمەس، ئۇلارنىڭ قېپى مۇنار شەكلىدە، پىرقىرىغۇچسىمان، كونۇس شەكىللىك، يۇمىلاق، غاڭزا شەكىللىك قاتارلىقلار ھەر خىل شەكلى بار.

ھازىر دۆلەت ئىچىدىكى بېقىلغان ئاق قۇلۇلە، قاپقاق چوڭ ئۈزۈم قۇلۇلىسى، پاقىراق چوڭ ئۈزۈم قۇلۇلىسى، قوڭۇر بۇلۇت ھبقىق قۇلۇلىسى قاتارلىق ئۆزىگە خاس بولغان شەكللىرى بار. قۇلۇلىنىڭ كۆزى باش قىسمىنىڭ كەينىدىكى بىر جۈپ ئانتبننىسىغا جايلاشقان.

قۇلۇلە قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان يۇمشاق تەنلىك تۈرىدىكى ھايۋان بولۇپ ، قەدىمدىن تارتىپ، قۇلۇلە ئاللىقاچان يەر شارىدا ياشىغان. قۇلۇلە تۈرى ناھايىتى كۆپ بولۇپ، تەخمىنەن 25 مىڭ خىلدىن ئاشىدۇ، دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا تارقالغان، ئېلىمىزدە نەچچە مىڭ خىلى بار. دۆلىتىمىزدىكى ئىستېمال قىممىتى بار بولغان تەخمىنەن 11 خىلى بار، مەسىلەن قوڭۇر بۇلۇت ھبقىق قۇلۇلىسى، ئېگىز ياقا قۇلۇلىسى، خەينەن قاتتىق قۇلۇلىسى، تارتۇق قاتتىق قۇلۇلىسى، جياڭشى پەلەستىن قۇلۇلىسى، ما فامىلىلىك پەلەستىن قۇلۇلىسى، ئاق قاشتاش قۇلۇلىسى قاتارلىقلار بار.

1. چاتقاللىقلاردا، پاكار ئوت-چۆپلەر ئارىسى، ئېتىز-ئېرىق ۋە ئۆي ئەتراپىدىكى قاراڭغۇ نەم رايونلاردا ياشايدۇ. ئاساسلىقى ئۆسۈملۈك غولى، يوپۇرمىقى، گۈل-گىياھ، مېۋە ۋە يىلتىز بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ. يېزا ئىگىلىك زىيانداش ھاشاراتلارنىڭ بىرى، شۇنداقلا ئۆي ھايۋانلىرى، ئۆي قۇشلىرى ۋە بەزى پارازىت قۇرتلارنىڭ ئارىلىقىدىكى پارازىت ئىگىسى. 

2. قاراڭغۇ نەم تام، چۆپلۈك، پاكار غوللۇق دەرەخ، بەزىدە تاغ باغرىدىكى ئوت-چۆپلەر ئارىسىدا ئۇچرايدۇ. ئاساسلىق يېمەكلىكى ئۆسۈملۈكلەرنىڭ غولى، يوپۇرمىقى قاتارلىقلار، دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىگە زىيان يەتكۈزىدۇ.

1. تۇخۇم بېسىش مەزگىلى: بۇ قۇلۇلە تۇخۇم تۇغقاندىن تۇخۇمدىن چىقىدىغان مەزگىل. 

2. كىچىك قۇلۇلە ۋاقتى: كىچىك قۇلۇلە تۇخۇمدىن چىققاندىن كېيىنكى 30 كۈن ئىچىدىكى كىچىك قۇلۇلە مەزگىلى. 

3.يېتىلگەن قۇلۇلە زەيلىك جايلاردىكى دەۋرى: كىچىك قۇلۇلە بىر ئايدىن ئالتە ئايلىق ئوتتۇرىسىدا، بۇ بەش ئايلىق بولغان مەزگىل قۇلۇلە باسقۇچى دەپ ئاتىلىدۇ.

ئۇ يا بولمىسا كىچىك قۇلۇلە ۋە خىل قۇلۇلە ئارىلىقتىكى مەزگىل، قۇلۇلە بۇ باسقۇچتا بالىلارنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىپ، يەنە جىنسىي ئەزانىڭ ئۆسۈش ۋە كۆپىيىش ئەزالىرىنىڭ ئۆسكەن، يېتىلگەن مەزگىلى. 

4. ئۆسۈش ۋاقتى 6 ئايدىن ئارتۇق بولغان قۇلۇلە.

قۇلۇلىنىڭ كۈشەندىسى پارقىراق قوڭغۇز، فورا چىۋىنى، يىڭناغۇچ پىتى، چۈمۈلە، چاشقان، بوڭبوڭ قوڭغۇز، توخۇ، ئۆردەك، غاز، تەرپە، چوشقا، ئىت، قوي قاتارلىق ئۆي چارۋا-قۇشلىرى، قاغا، قوش ماكانلىقلار تاشپاقا، يىلان، چارپاقا، ئۆمۈچۈك، يىلپىز، يىڭناغۇچ، زەمبۇرۇغ، چۇسا، سارجا، قۇشلار قاتارلىقلار.^[0]