يۇلتۇز تەۋرەش

1976-يىلى 6-ئاينىڭ 11-كۈنى، ئالىملار كۈزىتىپ ۋە خاتىرىلەپ، مارس بىر قېتىمدا ئۈچ بال ئەتراپىدا يۇلتۇز تەۋرەش يۈز بەردى دېگەن يەكۈننى چىقارغان. ئالىملار كۈزىتىش ئارقىلىق مارس يۇلتۇز تەۋرەش تارىخى تەتقىقاتى تەھلىل قىلغاندىن كېيىن مۇنداق دېدى : مارىس يۇلتۇز تەۋرەش دولقۇن خاتىرىلەش ۋە يەر شارىنىڭ يەر تەۋرەش خاتىرىسىنى دولقۇن شەكلى ئوخشاش، بۇ مارس يەر پوستى قۇرۇلمىسى ۋە يەر تەۋرەش دولقۇنى ۋە يورۇقلۇق ئىچىدە تارقىلىشقا يېتەكلەيدىغان شەرتى، يەر شارى بىلەن ناھايىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ. يالغۇز ئەمەس.

1979-يىلى 3-ئاينىڭ 5-كۈنى، بىر خىل ئېتىلىپ چىققان گامما نۇرى تۇيۇقسىز قۇياش سېستىمىسىگە ھوجۇم قىلغان، ئاسترونوملار ئۇنىڭ ھاسىل بولۇش سەۋەبىگە  گاڭگىراپ قالغان. 1999 - يىلى، ئاسترونوملار بۇ يۇلتۇز تەۋرەش ھادىسىسى ئۇ نېيترون يۇلتۇزىدىن كەلگەن گامما نۇرى ۋە رېنتىگېن نۇرى كەلتۈرۈپ چىقارغان دېگەن. لېكىن، بۇ كۈچلۈك پارتلاش سەۋەبى ئىزچىل بىر سىر بولۇپ تۇرماقتا. ئەڭ يېقىن لوس ئالاموس دۆلەتلىك تەجرىبىخانىسىدىكى جون مىد دىت ۋە ئۇنىڭ گۇرۇپپىسنىڭ بايقىشچە، بىر خىل نىسبەتەن  ئىمپۇلسلىق يۇلتۇز ئالاھىدە ئايلانما ماگنىت نېيترون يۇلتۇز ئۈچۈن، كېيىنكى قېتىملىق يۇلتۇز تەۋرەش يۈز بەرگەن ۋاقتى بىلەن ئالدىنقى قېتىملىق يۇلتۇز تەۋرەش كۆلىمى ئوڭ تاناسىپ بولغان.

خۇددى گىئولوگىيە ئالىمى يەر تەۋرەش دولقۇنى ئارقىلىق يەر شارىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىغا ئوخشاش، ئاسمان جىسىملىرى بولىدۇ، رېنتىگېن نۇرىدىن پايدىلىنىپ يىراق نېيترون يۇلتۇز قۇرۇلمىسىنى تەتقىق قىلغان. بۇ قېتىملىق پارتلاشتا، نېيترون يۇلتۇز خۇددى سائەت ئوخشاش پەيدا بولغان ئەكس سادا پەيدا قىلدى .

نەتىجىدە ئېغىرلىق كۈچىنىڭ تارتىشى بىلەن، نېيترون يۇلتۇز ئۈستىگە بىر مېتىر قېلىنلىقتىكى  پەي يىغىلىپ قالغان قەۋىتى دۆۋىلەنمە قاتلىمى ھاسىل بولىدۇ. ئاساسلىقى، گېلىي ھاسىل قىلغان، تېمپېراتۇرا ۋە بېسىم ئاستىدا، بۇ دۆۋىلەنمە قەۋەت يادرو بىرىكىش رېئاكسىيىسى يۈز بېرىدۇ. پولى كاربون ياكى باشقا ماددا  ئايلاندۇرۇش جەريانىدا، زور مىقداردا ئېنېرگىيە قويۇپ بېرىدۇ، شۇنداقلا كۈچلۈك رېنتىگېن نۇرى. نېيترون يۇلتۇزدا، بۇ خىل ئادەتتە ھەر كۈنى نەچچە قېتىم يۈز بەرگەن، ھەر قېتىم بىر نەچچە سېكۇنت داۋاملىشىدۇ.

بىر دانە غايەت زور بىر يۇلتۇز بولغان يادرو يېقىلغۇسى تۈگىگەندىن كېيىن باشلاپ گۈمۈرۈلىدۇ، ئۇ ئۆز ئېغىرلىق كۈچىنىڭ تەسىرىدە يۇلتۇز يادروسى ئۆرۈلۈپ بىر زىچلىقى ئىنتايىن يۇقىرى بولغان نېيترون يۇلتۇز، ياكى ئۆرۈلۈپ چۈشۈپ بىر زىچلىقى تېخىمۇ يۇقىرى قارا ئۆڭكۈر.

نېيترون يۇلتۇز ئىچكى قىسمىدىكى ماددىلار بولسا ناھايتى زىچ، ھەتتا ئېلېكترون تەرىپىدىن قىستىلىپ كىرگەن ئاتوم يادروسى ئوتتۇرا نېيترون بىلەن پروتون رېئاكسىيىسى ھاسىل بولىدۇ، بۇ خىل ساپ نېيترون زىچلىقى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ، بىر چۆمۈچ چوڭ - كىچىكلىكى ماددىلار بولسا يەر شارىدىكى نەچچە مىليارد توننا ئېغىرلىقتا. قۇياش ماسسىسىنىڭ چوڭ - كىچىكلىكى بىلەن نېيترون يۇلتۇز چوڭ - كىچىكلىكى تەخمىنەن دىئامېتىرى 16 كىلومېتىر كېلىدۇ.

نېيترون يۇلتۇز گېئولوگىيىلىك قۇرۇلما ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر قاتتىق سىرتقى قېپى ۋە بىر سۇپېر ئاقار جىسىم ئىچكى يادرو بار. لېكىن كونكرېت قۇرۇلمىسى ئېنىق ئەمەس، مەسىلەن، يادرو ئىچىدە ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان - ئالمايدىغانلىقى دەپ ئاتىلىدىغان بىر خىل غەلىتە كۋارك سىرتتىن كەلگەن زەررىچە بولىدۇ، يۇلتۇز تەۋرەش ئۈچۈن بولسىمۇ، بىزگە چۈشىنىش پۇرسىتى بىلەن تەمىنلىگەن.

كائىناتتا بىر خىل يېڭى يۇلتۇز مەۋجۇت، ئۇ ماگنىتلىق يۇلتۇز دەپ ئاتىلىدۇ، ئۇنىڭ زىچلىقى ماكسىمال، شۇنداقلا قاتتىق  پوست پوسۇلكا بىر غەلىتە سۇيۇقلۇق. ئەڭ مۇھىمى، بۇ ماگنىتلىق يۇلتۇز قۇدرەتلىك كۈچلۈك مەيدانى، ھەم ماگنىت مەيدانى ھەرىكەت يەنە ماگنىتلىق يۇلتۇز سىرتقى يۈزى قوشۇش ئىسسق تاكى يۇقىرى نۇقتىغا يېتىدۇ، بېسىم، ماگنىتلىق يۇلتۇز، لىكىن بۇمۇ يۇلتۇز تەۋرەش دېمەكتۇر، ئۇنىڭدىن كېيىن، ئۇ يەنە ئالەم گامما نۇرىنىڭ تۇيۇقسىز ھۇجۇمى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئامېرىكا ئالەم بوشلۇقى تور بېكىتىنىڭ 20- ئىيۇل خەۋەر قىلىدۇ، يېقىنقى مەزگىل ئاسترونومىيە ئالىمى تارىختىن بۇيان خاتىرىلەنگەن ئەڭ چوڭ كۆلەمدىكى يۇلتۇز تەۋرەش كۆزىتىپ، بىر تال نېيترون يۇلتۇز « ئۇچۇرۇش » كۆپ مىقدارلىق رېنتىگېن نۇرى، تەتقىقاتچىلار ئۈمىد قىلىدۇكى بۇ قېتىمقى پۇرسەتنى ئېچىپ بېرىپ، كىشىلەرنىڭ قىزىقىش ئۇزۇن ئارقىلىق نېيترون يۇلتۇز ھاسىل قىلالايدىغان ماددىي دەپ باھا بەردى.

پۈتۈن دۇنيادىكى نەچچە سۈنىئىي ھەمرا قويۇپ بېرىلدى ۋە بۇ قېتىمقى كەلگەن يۈزىدىكى پارتلاش دۇربۇن بىلەن كۆزىتىپ، بۇ دانە نېيترون يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى 50 مىڭ يورۇقلۇق يىلى سىرتىدىكى جايلار. ھەم پارتلاش چاڭ ئېقىنىنىلا پۈركۈپ، ئېنىرگىيە مىقدارى ناھايىتى زور، 10 / 1 سېكۇنت ۋاقىت قويۇپ بەرگەن ئېنېرگىيە قۇياش 150 مىڭ يىلدا قويۇپ بېرىلگەن ئېنېرگىيەنىڭ يىغىندىسى.

ئامېرىكا ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى بىرلەشتۈرۈپ روس X نۇرى قەرەللىك تەكشۈرۈش ئەسۋابىدىكى سانلىق مەلۇمات، بىر گۇرۇپپا ئاسترونوملار ئاللىقاچان بۇ قېتىملىق يۇلتۇز تەۋرەش ھادىسىسى. بۇ قېتىمقى يۇلتۇز يەر تەۋرەشتىن كېيىنكى ئۈچ مىنۇت تېز تەۋرىنىش باشلانغان، 10 مىنۇتتىن كېيىن ئاخىرلىشىدۇ، ئۇنىڭ چاستوتىسى 94.5 گېرتس. مۇتەخەسسىسلەرنىڭ دېيىشىچە، بۇ چاستوتا پيانىنونىڭ 22 باغ ئىنتوناتسىيەسى بىلەن يېقىن، ئاھاڭ تەڭ چۈشۈرمە F كۈيلۈك بولىدۇ.^[0]