تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان رايونى

تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى نۆۋەتتە دۇنيا بويىچە ئىپتىدائىي توغراق ئورمىنىنىڭ تارقىلىشى ئەڭ مەركەزلىك، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان، ئەڭ ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە. تارىم توغراق تەبئىي مۇھاپىزەت رايونىنىڭ دەرىجىسىنى دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىدىن كېيىنلا توغراق ئېكولوگىيە ئەسلىگە كېلىشىنى قوغداشتا غايەت زور رول ئوينىغان بۇلۇپ، شۇ جايدىكى ئاممىنى نەپكە ئېرىشتۈرگەن. 

1984-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق رايون دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى قۇرۇلغان.

2006-يىلى دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى. دەريا بويىدىكى توغراق ئاساسلىق قوغداش ئوبيېكتى ئورمان ئېكولوگىيە سىستېمىسى ۋە ئەتىۋارلىق ھايۋانات بايلىقى قىلىپ قۇرۇلغان.

ئورنى 

تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىتارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىنى تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى شىنجاڭ بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى لوپنۇر ناھىيەسى، بۈگۈر ناھىيەلىرىنىڭ چېگرىسى ئىچىگە، تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ شىمالىي چېتىگە، ئېلىمىزدىكى ئەڭ ئۇزۇن ئىچكى قۇرۇقلۇق دەرياسى تارىم دەرياسى نىڭ ئوتتۇرا ئېقىنىغا جايلاشقان؛ بايىنغۇلىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى لوپنۇر، بۈگۈر ناھىيەسى تەۋەسىدە. چۆللۈك، چوڭ قۇرۇقلۇق چۆللۈكى، يېرىم چۆللۈك جانلىقلار توپىنىڭ تىپىغا تەۋە.

يەر شەكلى

يەر ئۈستى تۈزۈلۈشى تەكشى، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 800-940 مېتىر. تىنما-چۆكۈندە تۈزلەڭلىكى ۋە قۇملۇق؛ تاشقىن تىنما-چۆكۈندە تۈزلەڭلىكى، تارىم دەرياسىنىڭ ئىككى قىرغىقىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، يىل بويى كەلكۈن سۇ يىغىلىپ قالدىغان ئويمان يەر، قەدىمكى دەريا قىنى، ئارىلاپ-ئارىلاپ دەريا جىلغا تۈزلەڭلىكى، كۆل ئەتراپى ۋە قۇملۇق چېتى قاتارلىقلار، بۇ خىل يەر شەكلى توغراق ئورمىنى ۋە يۇلغۇن قاتارلىق چاتقال ئۆسۈپ يېتىلىشى ۋە ئۇنىڭ ئالمىشىشى ئۈچۈن ياخشى جاي. 

كىلماتى 

مۇھاپىزەت رايونى تىپىك مۆتىدىل بەلباغ قۇرۇقلۇق تۈزلەڭلىك رايونى چۆل كىلىماتىغا كىرىدۇ. ئوتتۇرىچە تېمپېراتۇرىسى ℃9.7-10.8 ≥ ℃10، يىللىق يىغىندى تېمپېراتۇرا ℃4040-4210، يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل-يېغىن مىقدارى 45.2 مىللىمېتىر، پارلىنىش مىقدارى ئەڭ يۇقىرىسى 1887-2910 مىللىمېتىر، قۇرغاق ئىسسىق شامال ۋە بوران كۆپ 8 بالدىن يۇقىرى، بوران يىلىغا ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 15 كۈن.

سۇ رايى

يەر ئۈستى سۈيى: 80-يىلىدىكىگە قارىغاندا قارىغاندا 2 مىليارد كۇب مېتىر تۆۋەنلەپ، 57% نى ئىگىلىگەن. كەلكۈن مەزگىلىدە تارىم دەرياسى تەبئىي مۇھاپىزەت رايونىنىڭ سەرپ قىلىنغان سۇ مىقدارى تەخمىنەن 6.2 320 مىليون كۇب مېتىر.

تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىيەر ئاستى سۈيى: %99.3 يەر يۈزىدىكى تىك سىڭىش ئۆزگىرىپ كەلگەن، 1-2 مېتىر چوڭقۇر كۆمۈلگەن، مىنېراللىشىش دەرىجىسى 1.5 گرام / لىتىر، دەريا قىنىدىن 0.5، 1، 1.5 كىلومېتىر، يەر ئاستى سۈيىنىڭ كۆمۈلۈشى تەرتىپ بويىچە 4.17، 5.14، 6.15 مېتىر، يەر ئاستى سۈيىنىڭ كۆمۈلۈش چوڭقۇرلۇقى ۋە دەريا ۋادىسىدىكى ئۆسۈملۈكلەرنىڭ تۈر گۇرۇپپىسى يەر يۈزى، تۇپراق قۇملىشىش بىلەن بىۋاسىتە باغلىنىشلىق.

سۈيى يېتەرلىك بولماسلىقتىن يىللىق تەقسىماتى تەكشىسىز، كەلكۈن مەزگىلىدىكى ۋاقتى قىسقا، ئېقىم مىقدارى بىر يىلدا %80 نى ئىگىلەيدۇ، سۇ تارتىلىش مەزگىلى ئۇزۇن، ئېقىن مىقدارى ئاران %20 ىنى ئىگىلەيدۇ.

تۇپرىقى

تەبئىي مۇھاپىزەت رايونىنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭ ئىللىق مۆتىدىل بەلباغ يەر رايونى، تارىم بوستانلىقىدىكى رايونى، تارىم دەرياسى رايونى يەر رايونى، توغراق مۇھاپىزەت رايونى ئىچىدە تارىم دەرياسى يەر ئولتۇراق رايونى، ئۈچ تىپىك رايوننى  ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

1. دەريا تاشقىن ساھىلى شورلاشقان يېنىك ئەتلىك يەر تىپى؛ 

2. تېرراسا ئوتتۇرھال شورلاشقان قۇمساڭ يەر تىپى؛

3. كونا دەريا قىنى كۈچلۈك قۇملۇق شورلۇق يەر تىپى؛ بۇ يېپىنچا ئۆسۈملۈك تىپى ھېسابلىنىدۇ، مۇھاپىزەت رايونى، چېچىلىش تۇپراق تىپلىرىدىن: چىملىق توغراق ئورمىنى تۇپرىقى، سۇس رەڭلىك چىملىق تۇپرىقى، توغراق ئورمىنى تۇپرىقى، چاتقال ئورمىنى تۇپرىقى، شورلۇق توغراق ئورمىنى تۇپرىقى، شورلاشقان چىملىق تۇپرىقى، قۇملىشىپ كەتكەن توغراق ئورمىنى تۇپرىقىن، قۇم-توپا قاتارلىق توپا تۇپرىقىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

تارىم توغراق تەبئىي مۇھاپىزەت رايونىنىڭ ئومۇمىي كۆلىمى 395420 گېكتار، يادرولۇق رايونى كۆلىمى 180383 گېكتار، بۇففېر رايون كۆلىمى 181996 گېكتار، تەجرىبە رايونىنىڭ كۆلىمى 33041 گېكتار. تارىم توغراق مۇھاپىزەت رايونى نۆۋەتتە دۇنيا بويىچە ئىپتىدائىي توغراق ئورمىنىنىڭ تارقىلىشى ئەڭ مەركەزلىك، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان، ئەڭ ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە. تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى ئىچىدە 1-دەرىجىلىك ھايۋانلار سەككىز خىل، 2-دەرىجىلىك ھايۋانلار 23 خىل، 34 ئائىلىسى، 84 ئۇرۇقدىشى، 130 خىل ئۆسۈملۈك بار؛ ئورمانلىق كۆلىمى 18103 گېكتار.

قوغداش ئوبيېكتى

تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىنىڭ ئاساسلىق قوغداش ئوبيېكتى تارىم ئويمانلىقى ئىچكى قۇرۇقلۇق رايونى ئىچىدىكى چۆل توغراق ئورمان ئېكولوگىيە سىستېمىسى.

بىيولوگىيەلىك بايلىقى 

تارىم ئويمانلىقىنىڭ ھازىر ساقلىنىپ قالغان توغراق ئورمىنى كۆلىمى 200 مىڭ گىكتاردىن ئاشىدۇ، ياغاچنىڭ زاپاس مىقدارى تەخمىنەن 460 مىڭ كۇب مېتىر، نۆۋەتتىكى توغراق ئورمىنى مەركەزلىك تارقالغان رايون. ئىپتىدائىي توغراق ئورمىنىنىڭ تارقىلىشى ئەڭ مەركەزلىك، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان ، ئەڭ ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە. 

ھايۋانات بايلىقى

ياۋايى ھايۋانلار ئىچىدە، دۆلەتلىك 1-دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان ھايۋانلاردىن قارا لەيلەك، شۇڭقار، ئاق يەلكە بۈركۈت، ئالا قۇيرۇق دېڭىز بۈركۈتى، كىچىك دوغداق، ياۋا تۆگە (قوش لوكىلىق تۆگە)، شىنجاڭ يوغانباش بېلىقى سەككىز خىل؛

2-دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان ھايۋانلاردىن چوڭ ئاققۇ، بۈركۈت، سار، قارىغۇجا، قوڭۇر قۇيرۇق بۇتېئو قاتارلىق 26 خىل؛ 

«يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانلار، ئۆسۈملۈكلەر تۈرلىرى خەلقئارا سودا ئەھدىنامىسى» سىگە كىرگۈزۈلگەنلىرىدىن كىچىك بۈركۈت، شۇڭقار، ئاق يەلكىلىك بۈركۈت، بۈركۈتسىمان مۈشۈكياپىلاق قاتارلىقلار؛ 

تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى«جۇڭگو-ياپونىيە پەسىل قۇشلىرى قوغداش كېلىشىمى» سىگە كىرگۈزۈلگەنلىرىدىن چوڭ ئاق تۇرنا، بوتاۋرۇس ستېللارىس قاقىرىسى، قارا لەيلەك قاتارلىق 41 خىل؛

«جۇڭگو-ئاۋسترالىيە پەسىل قۇشلىرى قوغداش كېلىشىمى» سىگە كىرگۈزۈلگەنلىرىدىن سېرىق سۇندۇك، ئاق بەل قوشۇق تۇمشۇق لايخورەك، زەڭگەر قۇشقاچ، قىليورغا قاتارلىق 13 خىل؛

كىلىماتى تىپىك دەريا نەم يېرى كۆپ خىل قۇشلار كۆپىيىدىغان جايى بۇلۇپ، كۆچكەندە قونۇپ ئۆتىدىغان جاي ۋە قىشلايدىغان يەرلەر قۇشلارنى ئاساس قىلغان، ياۋايى ھايۋانلارنىڭ ياشاش ۋە كۆپىيىشىگە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

تەبىئىي مۇھاپىزەت رايۇنى نۇرغۇن مۇھىم پەن تەتقىقات، ئىقتىساد، مەدەنىيەت قىممىتىگە ئىگە ئاز ئۇچرايدىغان يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانات تۈرى. توشقان زەدىكى دۆلەتنىڭ 2- دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان ئۆسۈملۈك ھەمدە «يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانلار، ئۆسۈملۈكلەر تۈرلىرى خەلقئارا سودا ئەھدىنامىسى» گە كىرگۈزۈلگەن.

تارىم دەرياسى سۇلۇق يەر قوغداش رايونى ۋە توغراق، چاتقال ئورمىنى ئاساس قىلىنغان ئورمان، بىر قىسىم كۆچىدىغان قۇشلار كۆپىيىدىغان جايى، توختاش ئورنى ۋە قىشلايدىغان يەر بىلەن — قۇشلارنى قوغداش ۋە تەتقىقات ئېلىپ ياخشى سورۇن، پۈتۈن مەملىكەتتىكى ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش ئىدارە قىلىشتا مۆلچەرلىگۈسىز رول ئوينىغان؛

توغراق ___ سۆگەت ئائىلىسىگە توغراق كەنجى ئۇرۇقداش ئۆسۈملۈك بولۇپ، قۇملۇقتا ياشايدىغان بىردىنبىر غوللۇق دەرەخ، شىنجاڭنىڭ چۆللۈك ۋە قۇملۇقىدىكى بىردىنبىر تەبىئىي ئورمان دەرەخ تۈرى بولۇپ، ئاز دېگەندىمۇ 65 مىليون يىللىق تارىخقا ئىگە. 

دۆلەت ئورمانچىلىق ئىدارىسىنىڭ تەستىقلىشى بىلەن دۆلەت ۋە شۇ جايدىكى ھۆكۈمەت 11 مىليون 80 مىڭ يۈەن مەبلەغ سالغان، شىنجاڭ تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونى ئۇل ئەسلىھە تۈرلىرى قۇرۇلۇش نىشانى، مەركەز 8 مىليون 860 مىڭ يۈەن مەبلەغ ساغان، يەرلىكلەر يانداشما 2 مىليون 220 مىڭ يۈەن مەبلەغ ھەل قىلىنغان. مەبلىغىنى ئاساسلىقى قوغداش رايونى ئىچىدە باشقۇرۇش پونكىتى، مۇھاپىزەت نۇقتىسى، تەكشۈرۈش پونكىتى، ئوت مۇداپىئە كۆزىتىش مۇنارى ۋە 40 كىلومېتىر كېلىدىغان چارلاش، پىيادىلەر يولى قۇرۇلۇشىغا سالغان. 

لوپنۇر كـۆلى

تارىم توغراق دۆلەت دەرىجىلىك تەبىئىي مۇھاپىزەت رايونىلوپنۇر كۆلى ئۆلكە دەرىجىلىك داڭلىق مەنزىرە رايونى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى بايىنغۇلىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستىنىڭ بۈگۈر ناھىيەسى، لوپنۇر ناھىيەسى چېگراسى ئىچىدىكى قۇملۇق تاشيول ئوق سىزىقى. تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرا شىمالى قۇملۇقىغا تەۋە، تارىم دەرياسى، ئىپتىدائىي توغراقلىرى ۋە ئېقىن سۇ يەر شەكلى. مۆتىدىل بەلباغ چوڭ قۇرۇقلۇق تۈزلەڭلىك رايونى چۆل كىلىماتىغا كىرىدۇ. تارىم نېفىتلىكىنى ئېچىش ۋە قۇملۇق تاشيول تۇتاشتۇرۇلىشىغا ئەگىشىپ، قۇملۇق تاشيولى ئارقىلىق شەكىللەنگەن ئاساسىي ئوق قىلىنغان. قەدىمىي شەھىرى قىسمى نېفىتلىك، توغراق، تارىم دەرياسى، قۇملۇق «بەشنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈلگەن» دىكى تارىم قۇملۇق توغراقلىق مەنزىرىلىك ساياھەت رايونى. 

تارىم توغراقلىق باغچىسى

ئوتتۇرا تارىم توغراقلىق باغچىسى بۈگۈر قۇملۇق تاشيولىنىڭ 79 كىلومېتىر شەرقىي تەرىپىگە جايلاشقان، كۆلىمى 100 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، جەنۇبتا تەبئىي مۇھاپىزەت رايونى بىنا قىلىنغان. 2004-يىلى قۇرۇلغان. باغچا ئىچىدە نۆۋەتتە دۇنيادىكى ئەڭ مەركەزلىك، ئەڭ مۇكەممەل ساقلانغان ئىپتىدائىي توغراقلىق نامايان قىلىنغان. 

تەكلىماكان چوڭ قۇملۇقى

تەكلىماكان قۇملۇقى نىڭ كۆلىمى 337 مىڭ 600 كىۋادرات كىلومېتىر بولۇپ، ئېلىمىزدىكى ئەڭ چوڭ قۇملۇق، ئەرەب يېرىم ئارىلىدىكى رۇب خالى قۇملۇقى (650 مىڭ كىۋادرات كىلومېتىر) دىن قالسىلا دۇنيادىكى 2–چوڭ كۆچمە قۇملۇق ھېسابلىنىدۇ.

قۇم بارخانىلىرىنىڭ ئەڭ ئېگىزى 200 مېتىردىن ئاشىدۇ. بۇ يەرنىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل–يېغىن مىقدارى 50–25 مىللىمېتىر، بەزى جايلىرىنىڭ ئون مىللىمېتىر بولۇپ، ئۆسۈملۈك ئىنتايىن ئاز بولغاچقا، ھاياتلىق چەكلەنگەن رايون دەپ قارىلىدۇ.^[0]