قۇم بوران

 تەبىئىي شارائىت 

 بوران ياكى كۈچلۈك شامال پەيدا قىلىدىغان ھاۋا رايى ۋەزىيىتى، قۇم، چاڭ - توزان مەنبە تارقىلىشى ۋە ھاۋا تۇراقسىز قۇم بوران كۈچلۈك شامال شۇنداق قۇم - بوران پەيدا قىلىدىغان ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى، قۇم، چاڭ - توزان مەنبەسى قۇم - بوران، ماددىي ئاساس،  تۇراقسىز بولغان ئىسسىقلىق كۈچى شەرتى، مەنپەئەت ۋە شامال كۈچى زورىيىپ، كۈچلۈك كونۋېكسىيە تەرەققىيات، شۇنىڭ بىلەن تېخىمۇ كۆپ چاڭ - توزاڭنىڭ ھاۋادا تارقىلىشى.

 فىزىكىلىق ئامىللار

ئۆزىمىز ياشاۋاتقان چوڭ ئۆلچەملىك مۇھىت، ئېگىز ھاۋا بوشلۇقى قۇرۇق، سوغۇق جىددىي ئېقىمى ۋە كۈچلۈك تىك شامال سۈرئىتى يۆنىلىشى  ئۆزگەرگەن ۋە ئىسسىقلىق ئېنىرگىيىسى تۇراقسىز قەۋەتلىك شارائىتىدىن كېلىپ چىققان فرونت رايونى ئەتراپىدا ئوتتۇرا، كىچىك تىپتىكى ئۆلچەم سىستېما ھاسىل قىلىپ، تەرەققىيات، فرونت رايونىنىڭ ئالدى - كەينىدىكى گاز بېسىمى. 

مۇھىت ئامىلى

 جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيەسىنىڭ  قۇرۇلۇش تەتقىقات ئورنىنىڭ مۇتەخەسسىسى سوغۇق رايونلىرىدا قۇرغاقچىلىق ئاپىتى يۈز بەرگەن مۇھىتتا تىرىشچانلىق كۆرسىتىشى بىلەن، بىر تۈرلۈك مۇھاكىمە ۋە بايانلار ئارقىلىق چاڭ - توزاڭ ماددىلارنى قويۇپ بېرىپ، ئۇزىتىش مېخانىزمى بىلەن مەخسۇس قۇرۇلغان قۇم - بوران تونېلى تەقلىدىي تەجرىبىسىنى ئوڭۇشلۇق تاماملىدى. 

مۇتەخەسسىسلەر  تەجرىبە ئارقىلىق، تۇپراقتىكى شامالنىڭ يىمىرىشى قۇم بوران چىقىش تەرەققىياتىنىڭ مۇھىم ھالقىسى ئىكەنلىكىنى بايقىدى. شامال تۇپراقنى ئەڭ بىۋاسىتە ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ھاۋا ئېقىمى خاراكتېرى، شامال سۈرئىتى چوڭ - كىچىكلىكى، تۇپراق شامالنىڭ يىمىرىش جەريانى، شامال كۈچى تەسىرى، ئالاقىدار شەرتى، قاتارلىقلار ئەڭ مۇھىم ئامىل ھېسابلىنىدۇ.    ئۇنىڭدىن باشقا، تۇپراقنىڭ سۇ مىقدارى تۇپراقنىڭ شامالدا يىمىرىلىشىگە تەسىر يەتكۈزۈۋاتقان مۇھىم سەۋەبلەرنىڭ بىرى. 

 كىلىمات ئامىلى 

 قۇم - بوران قاتىلى : ئاتموسفېرا ئايلانما ئېقىمى ( بۈگۈنكى كۈندە قۇم - بوراننىڭ يەنە بىر قاتىلى :  ئىنسانلار ) .

  قارا بوراننىڭ زىيىنى ئاساسلىقى، ئىككى جەھەتتە ئىپادىلىنىدۇ :  بىرىنچى، شامال؛ ئىككىنچى، قۇملۇق؛ 

بوراننىڭ خەۋپى ئىككى خىل: بىرىنچى، شامال كۈچىنىڭ بۇزغۇنچىلىق قىلىشى، ئىككىنچى، يەرلەرنىڭ قالايمىقان قىرىلىشى؛ 

 شامال كۈچىنىڭ بۇزغۇنچىلىق قىلىشى: بوراننىڭ بۇزغۇنچىلىق قىلىشى ئىمارەت، بوران ئۆرۈۋەتكەن دەرەخ ئىستولبا، دېھقانلار سۇلياۋ پارنىكى ۋە ئېتىز - ئېرىق سۇلياۋ يوپۇقلارنى يىرتىۋېتىش قاتارلىقلار.  

يەرلەرنىڭ قالايمىقان يىمىرىلىشى: بوران قۇرغاق رايونلاردىكى شالاڭلىشىش كېسىلىنىڭ تۇپراققا بۇزغۇنچىلىق قىلىشى، تۇپراق يۈزىنىڭ بىر قەۋەت قىرىلىشىنى شامالدا يىمىرىلگەن دەپ ئاتايمىز. 

 قۇم - بوران ھاۋارايى جۇڭگونىڭ غەربىي شىمال ۋە شىمالىي جۇڭگونىڭ شىمالىي قىسمىدا كۆرۈلگەن كۈچلۈك ئاپەت خاراكتېرلىك ھاۋا رايى، ئۆيلەر ئۆرۈلۈپ قاتناش، توك بىلەن تەمىنلەش توسالغۇغا ئۇچرايدۇ ياكى ئۈزۈلۈپ قالىدۇ. ئوت ئاپىتى، ئادەم ۋە چارۋىلارنىڭ تالاپەت ئەھۋالى، تەبىئىي مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىشى، زىرائەتلەرنىڭ ئۆسۈشنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچىرىشى، خەلق ئىگىلىكىنىڭ قۇرۇلۇش ئېلىپ بېرىش ۋە خەلقنىڭ ھاياتى، مال - مۈلۈك بىخەتەرلىكىگە ئېغىر زىيان سېلىش قاتارلىقلارغا تەسىرى ئىنتايىن زور. قۇم - بوراننىڭ زىيان يەتكۈزۈشى ئاساسلىقى مۇنداق بىرنەچچە جەھەتتە ئىپادىلىنىدۇ: 

 ئېكولوگىيىلىك مۇھىتنىڭ ناچارلىشىشى

 ھاۋارايىدىكى قارا بوران قۇم بورانىۋە تاشلارنى يۆگەپ، ھەممە يەرنى چاڭ- توزان قاپلاپ، ئومۇمەن ھاۋا رايى تۇتۇق بولغان ۋاقىتلاردا بۇرۇن ۋە كۆزدىن نەپەس يولى قاتارلىق كېسەللەرگە گىرىپتار بولغان ئادەم سانى كۆپەيگەن. 

 ئىشلەپچىقىرىش ۋە تۇرمۇشنىڭ تەسىرگە ئۇچىرشى 

  قۇم - بوران ھاۋارايى ئېلىپ كەلگەن زور مىقداردىكى چاڭ - توزاڭنىڭ نۇر توسۇش، ھاۋا تۇتۇلۇش پەيدا قىلغان قۇياش رادىئاتسىيىسى ئازايتىش، بىر نەچچە سائەتتىن ئون نەچچە سائەت كۆرۈش دائىرىسىب تۈۋەن بۇلۇش شۇنداقلا ئادەمنىڭ كۆڭلى خىرە بولۇش، ھەم خىزمەت ئۈنۈمى تۆۋەنلەپ كېتىشكە تەسىرى بار. 

 قاتناش بىخەتەرلىكىگە بولغان تەسىرى 

 قاتناش بىخەتەرلىكىگە بولغان تەسىرى  ( ئايروپىلان ، پويىز ، ئاپتوموبىل قاتارلىق قاتناش ھادىسىسى ) قۇم - بوران ھاۋانىڭ قاتناش بىخەتەرلىكىگە تەسىركۆرسىتىپ ئايروپىلاننىڭ نورمال ئۇچىشى ياكى قونىشىغا بەلگىلەك تەسىر كۆرسىتىدۇ. شۇنداقلا ئاپتوموبىل، پويىزلارنىڭ  ئەينەكلىرى بۇزۇلۇپ، توختۇتۇپ قويۇش ياكى رېلىستىن چىقىپ كېتىش خەۋپىگە دۇچار قىلىدۇ. 

 تەن سالامەتلىككە بولغان زىيىنى 

ئادەملەر قۇم بورانلىق ھاۋا رايىغا ئۇچىرغان ۋاقىتت، تەركىبىدە ھەر خىل زەھەرلىك خىمىيىلىك ماددىلار باكتىريىسى قاتارلىقلار ئېغىز، بۇرۇن، كۆز، قۇلاقلاردىن كىرىدۇ. تەركىبىدە زور مىقداردا زىيانلىق ماددا بولغان چاڭ- توزانلاربى ۋاقتىدا تازلاش ئېلىپ بارمىسا بەدەندىكى ئەزالارنى زىيانغا ئۇچىرتىپ ،ھەرخىل كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.  

 تام بۇيى ئېگىز قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ؛ قىپقىزىل قاراڭغۇ؛ ئېغىناپ ئېتىلىپ چىقىش؛  ئاقىدىغان نۇر شەكلىدە؛ 

 قۇم بورانلىق ھاۋا رايى چاڭ - توزان، قۇم، قۇم - بوران ۋە كۈچلۈك قۇمدىن ئىبارەت تۆتكە بۆلۈنىدۇ. 

 چاڭ : چاڭ – توزان، ئىنتايىن كىچىك ھاۋا بوشلۇقىدا تەكشى لەيلەپ يۈرىيدۇ، گورىزونتال كۆرۈش ئارىلىقى 10 كىلومېتىرغىمۇ يەتمەيدىغان ھاۋا رايى ھادىسىلىرى. 

قۇم : شامال يەر يۈزىدىكى قۇم - توزاننى ھاۋاغا ئۇچۇرتۇپ، ھاۋانى تۇتۇقلاشتۇرىدۇ، گورىزونتال كۆرۈش ئارىلىقى بىر كىلومېتىردىن ئون كىلومېتىرغىمۇ يەتمىگەن ھاۋا رايى ھادىسىلىرى. 

 قۇم -بوران : كۈچلۈك شامال يەر يۈزىدىكى قۇم - توزان كۆپ مىقداردا ھاۋادا ئۇچۇرتۇپ، ھاۋانى ناھايىتى دۇغلاشتۇرىدۇ، گورىزونتال كۆرۈش ئارىلىقى بىر كىلومېتىر كېلىدىغان ھاۋا رايى ھادىسىلىرى. 

 كۈچلۈك قۇم -بوران : بوران يەر يۈزىدىكى قۇم - توزان ھاۋادا ئۇچۇرتۇپ، ھاۋانى ناھايىتى تۇتۇق قىلىۋېتىدۇ، ھاۋا خىرەلىك بولۇپ، گورىزونتال كۆرۈش ئارىلىقى 500 مېتىر ھاۋا رايى ھادىسىلىرى. 

 ئالاھىدە كۈچلۈك قۇم - بوران : قارا بوران يەر يۈزىدىكى قۇم - توزانلارنى ھاۋادا ئۇچۇرتۇپ، ھاۋانى ناھايىتى تۇتۇق قىلىدۇ، گورىزونتال كۆرۈش ئارىلىقى 50 مېتىر بولغان ھاۋا رايى ھادىسىلىرى. 

  يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، دۆلىتىمىزنىڭ شىمالىي رايونلىرى ئارقا-ئارقىدىن قۇم-توزان بورىنىنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرىدى، قۇم-توزان بورىنى شەھەر مۇھىتى ۋە خەلق تۇرمۇشىغا ناھايىتى زور زىيان سالدى. 2002-يىل 3-ئاينىڭ 20-كۈنى شىمالدىن كەلگەن كۈچلۈك قۇم-توزان بورنى بېيجىڭغا 30 مىڭ توننا قۇم-شېغىل «ئەكەلدى» بۇ قۇم-شېغىل ئوتتۇرا ھېساب بىلەن ھەر بىر بېيجىڭلىققا ئۈچ كىلوگرامدىن توغرا كېلىدۇ.

ئەسلىدە، دۆلىتىمىز پۈتۈن بىر يۈرۈش قۇم-توزان بورىنىنى ئۆلچەش سىستېمىسى ئورنىتىلغان، ئۇ ئىلغار تېلېتېخنىكىغا تايىنىپ قۇم-توزان بورنىنىڭ مەنبەسى، دائىرىسى ۋە قۇم-توزاننىڭ تارقىلىش مىقدارى ئۈستىدە ئىلمىي تەھلىل ئېلىپ بېرىپ يەكۈن چىقىرالايدۇ. مەسىلەن، ئالىملار يەر شارى بىلەن تەڭ قەدەمدە ماڭىدىغان مېتېئورلوگىيە سۈنئىي ھەمراھى تەمىنلىگەن ماتېرىياللارغا ئاساسەن، يەر شارى يۈزىدىكى مېتېئورولوگىيە ئۆزگىرىشىنى كۆزىتەلەيدۇ، يەنە مېتېئورولوگىيىلىك ئۆزگىرىش يۆنىلىشىگە ئاساسەن، قۇم-توزان بورنىنىڭ پەيدا بولۇش ۋاقتى ۋە تەسىر كۆرسىتىش دائىرىسىنى ھۆكۈم قىلالايدۇ، يەنە مەسىلەن، ئالىملار ئىلغار لازېرلىق رادارنى ئىشلىتىپ، يەر يۈزىگە ئون كىلومېتر كېلىدىغان ئېگىزلىك دائىرىسىدىكى قۇم-توزان دانىچىلىرىنىڭ قويۇقلۇق، قېلىنلىق دەرىجىسىنى ئۆلچەپ چىقالايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرلىك ھەجىم ئىچىدىكى قۇم-توزان ئېغىرلىقىنى ھېسابلاپ چىققىلى بولىدۇ، ئاندىن بىر رايون ياكى شەھەر كۆلىمىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىنى نەزەرەگە ئېلىپ، بىر قېتىملىق قۇم-توزان بورنى ئەكېلىپ قۇم-توزان ئېغىرلىقىنى ھېسابلاپ چىققىلى بولىدۇ. ئەلۋەتتە بۇنداق ھېسابلاش ئۇسۇلىنىڭ قىلچە خاتاسىز بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلغىلى بولمايدۇ. ^[0]