سامانيولى سىستېمىسى

سامانيولى سىستېمىسى بولسا قۇياش سىستېمىسى تۇرۇۋاتقان يۇلتۇزلار سىستېمىسى، 1000 دىن تارتىپ 4000 مىليارد تۇرغۇن يۇلتۇز ۋە نۇرغۇن يۇلتۇزلار توپىى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، تۇمان، يەنە ھەر خىل تۈردىكى يۇلتۇزلار ئارىسىدىكى گاز ۋە يۇلتۇزلار ئارا توزان سامانيولى

 سىستېمىسىنىڭ ئەمەلىي گەۋدىسىنىڭ دىئامېتىرى 100 مىڭدىن 120 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلغىچە. مەركىزى قېلىنلىقى تەخمىنەن 12 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى، سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي ماسسىسى قۇياشنىڭ 2100 مىليون ھەسسىسىگە تەڭ. قوشنا يۇلتۇزلار سىستېمىسىنىڭ ھەممىسى يەرلىك يۇلتۇزلار سىستېمىسى گۇرۇپپىسىدىكى بىر قەدەر چوڭ بولغان يۇلتۇزلار سىستېمىسى. 

سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق ئاھالىسى تۇرغۇن يۇلتۇزلاردىن ئىبارەت، بۇلاردىن باشقا، سامانيولى سىستېمىسىدا يەنە تارقاق يۇلتۇزلار توپى، شارسىمان يۇلتۇزلار توپى ۋە ھەر خىل ھالەتلەردىكى تۇمانلىقلار بار. سامانيولى سىستېمىسىدىكى تۇمانلىقلار ئومۇمەن توزان ۋە گازدىن تەشكىل تاپقان، شەكلى، رەڭگى ھەر خىل بولۇپ، سامانيولى سىستېمىسىنى رەڭگارەڭ تۈسكە كىرگۈزگەن. 

  سامانيولى سىستېمىسى بولسا قۇياش سىستېمىسى تۇرۇشلۇق يۇلتۇز سىستېمىسى، 1500 دىن 4000 مىليارد بولغان تۇرغۇن يۇلتۇز ۋە نۇرغۇن يۇلتۇزلار توپىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، تۇمان، يەنە ھەر خىل تۈردىكى يۇلتۇزلار ئارا گاز ۋە يۇلتۇزلار ئارا توزان، ئۇنىڭ كۆرۈنىدىغان ئومۇمىي ماسسىسى قۇياش ماسسىسىنىڭ 2100 مىليون ھەسسىسىگە تەڭ. ئۇ سامانيولى سىستېمىسى ئىچىدە كۆپ ساندىكى يۇلتۇزلارنىڭ توپلىنىپ، بىر ياپىلاق شارسىمان بوشلۇق دائىرىسى ئىچىدە، ئۇنىڭ ياپىلاق شارسىمان ھالىتى خۇددى دىسكىغا ئوخشايدۇ. ياپىلاق شار جىسىم ئارىلىقتىكى گەۋدىلىك بولغان بىر قىسىمى « يادرو شارى »، رادىئۇسى تەخمىنەن يەتتە مىڭ نۇرلۇق يىلغا تەڭ. يادرو شارنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى «سامانيولى يادروسى »،  تۆت ئەتراپىنى «سامانيولى تەخسىسى » دەپ ئاتايمىز، سامانيولى تەخسىسى سىرتىدا بىردانە تېخىمۇ چوڭ شارسىمان رايون بار، ئۇ يەردە يۇلتۇزلار ئاز ، زىچلىقى كىچىك، «سامانيولى گەردىشى » دەپ ئاتىلىدۇ، دىئامېتىرى 70 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى.  

سامانيولى سىستېمىسى بىلەن ئاندرومېدا يۇلتۇز تۈركۈمى سىستېمىسى ئوخشاش بىر قايناملىق يۇلتۇزلار سىستېمىسى دەپ قارالغان، لېكىن ئەڭ يېڭى تەتقىقاتىغا ئاساسلانغاندا، سامانيولى سىستېمىسىنىڭ بىر تاياقسىمان قايناملىق يۇلتۇزلار سىستېمىسى بارلىقى بايقالدى.سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئىچىدە تۇرۇپ ئۇنىڭ ئومۇمىي قىياپىتىنى كۆرۈش مۇمكىن بولمايدۇ. پەقەتلا سامانيولى سىستېمىسىدىكى ساناقسىز تۇرغۇن يۇلتۇزلار ۋە تۇمانلىقلارنىڭ ئاسمان شارىدىكى سايىسىنى كۆرەلەيمىز، ئۇلار بىزگە يۇلتۇزلۇق ئاسماننى توغرىسىغا كېسىپ ئۆتكەن سۈت رەڭ يورۇق بەلۋاغ بولۇپ كۆرۈنىدۇ، مانا بۇ بىز يەر شارىدا تۇرۇپ كۆرگەن سامانيولى سىستېمىسىدۇر.

 بايقاش جەريانى 

 1785-يىلى،  f .w . ھېرشېل سامانيولى سىستېمىسىنىڭ تۈزۈلۈشى تۇنجى تەتقىق قىلغان. ئۇ يۇلتۇز ساناش ئۇسۇلى بويىچە سامانيولى سىستېمىسىنىڭ يۇلتۇز تارقىلىشىنىڭ ياپىلاق تەخسىسىمان جىسىمغا ئىگە بولىدىغانلىقىنى بايقىغان، قۇياش تەخسە يۈزىنىڭ مەركىزى يەكۈنى. 1918-يىلى h . شاپول شارسىمان يۇلتۇزلار توپىنىڭ بوشلۇقتىكى تارقىلىشى ئۈستىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغان، سامانيولى سىستېمىسىنىڭ لىنزىسىمان مودېلىنى ياسىغان، قۇياش بولسا ئۇنىڭ مەركىزى ئەمەس. 

 سامانيولى تەخسىسى 

 سامانيولى تەخسىسى بولسا سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق تەركىبى قىسمى، ئۇ سامانيولى سىستېمىسى ماددىلاردا، ھەممىسى سامانيولى تەخسىسى دائىرىسى ئىچىدە. 

 سامانيولى تەخسىسىنىڭ سىرتقى شەكلى نېپىز لىنزا، ئوققا نىسبەتەن سىممېترىك شەكىل سامانيولى يادروسى ئەتراپىغا زىچ ئۇيۇشۇپ، ئۇنىڭ مەركىزى قېلىنلىقى تەخمىنەن 10 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى، بىراق بۇ سەلكىن كۆپۈنكى يادرو توپنىڭ قىلىنلىقى، سامانيولى تەخسىسىنىڭ قېلىنلىقى پەقەت ئىككى مىڭ نۇرلۇق يىل، دىئامېتىرى يۈز مىڭ نۇرلۇق يىل، ئومۇمىي جەھەتتىن ئالغاندا، سامانيولى تەخسىسى ئىنتايىن نېپىز. 

 سامانيولى مەركىزى 

 سامانيولى سىستېمىسىنىڭ مەركىزىي، يەنى سامانيولى سىستېمىسى ئۆزلۈكىدىن ئايلىنىدىغان ئوق بىلەن سامانيولى يۈزىنىڭ كېسىشىش نۇقتىسى. ئۇ يۇلتۇزلار سىستېما مەركىزىنىڭ چوقچىيىپ چىققان قىسمى بولۇپ، ناھايىتى پارقىراق شارسىمان، دىئامېتىرى تەخمىنەن 20 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى، قېلىنلىقى 10 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى، بۇ رايوننى يۇقىرى زىچلىقتىكى يۇلتۇزلارتەركىب تاپىدۇ، ئاساسلىقى يېشى تەخمىنەن 10 مىليارد يىل ئاشقان ياشانغانلار قىزىل يۇلتۇز. ئىسپاتلىنىشچە، مەركىزىي رايوندا غايەت زور بىر قارا ئۆڭكۈر مەۋجۇت، يۇلتۇزلار سىستېمىسىنىڭ يادروغا بولغان پائالىيىتى ئىنتايىن كۈچلۈك. 

 سامانيولى گەردىشى 

 سامانيولى گەردىشى دىسپېرسىيىلىك سامانيولى تەخسىسى ئەتراپىدىكى بىر شار شەكىللىك ساھە ئىچىدە، سامانيولى گەردىشىنىڭ دىئامېتىرى 98 مىڭ يۇرۇقلۇق يىلى، بۇ يۇلتۇزنىڭ زىچلىقى ناھايىتى ئاز بولۇپ، تارقىلىشى بىر قىسىم سودا ياشانغانلار يۇلتۇز تەشكىللەنگەن شارسىمان يۇلتۇزلار توپى. بەزىلەرنىڭ قارىشىچە، ئۇ سامانيولى گەردىشى سىرتتا يەنە بىر غايەت زور شارسىمان رادىئو رادىئاتسىيە رايونى مەۋجۈت، سامانيولى گەردىشى.

سامانيولى سىستېمىسىنىڭ دىئامېتىرى تەخمىنەن 30 مىڭ سېكۇنت پەرق بىلەن سامانيولى گەردىشىنى قاپلىغان. سامانيولى گەردىشى چەمبىرىكى ئىچىدە ئەڭ سىلىق ئەزالىرى شارسىمان يۇلتۇزلار توپى. 

 قۇياش سىستېمىسى 

قۇياش سىستېمىسى ساناميولى سىستېمىسىغا جايلاشقان، غايەت زور سامانيولى سىستېمىسىمۇ پۈتكۈل ئالەمنىڭ ئۆزى ئەمەس. ئەگەر پۈتكۈل ئالەمنى چەكسىز كەتكەن بىر دېڭىزغا ئوخشاتساق، ئۇ ھالدا سامانيولى سىستېمىسى دېڭىزدىكى بىر كىچىك «ئارال» بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئالەمدىن ئىبارەت بۇ چوڭ دېڭىزدا يەنە مۇشۇنداق سان-ساناقسىز «ئارال» لار بار، ئۇلار سامانيولى سىرتىدىكى سامانيولى سىستېمىسىغا ئوخشاش چوڭلۇقتىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىدۇر. ئاسترونوملار بۇ سامانيوى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىنى ئوبرازلىق قىلىپ «ئالەم ئارىلى» دەپ ئاتايدۇ. 

 1924-يىلى ئامېرىكا ئاسترونومىيە ئالىمى ھۇببلې رېفلېكتورلۇق تېلېسكوپتىن پايدىلىنىپ ئاندرومېدا يۇلتۇز يۈركۈمىدىكى چوڭ تومانلىقنىڭ سامانيولى سىستېمىسىغا ئوخشاش يۇلتۇزلار سىستېمىسى ئىكەنلىكىنى بايقايدۇ. بۇ ئىنسانلار ئەڭ دەسلەپ بايقىغان سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسى بولۇپ، ئۇنىڭ يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى 2 مىليون 200 مىڭ يورۇقلۇق يىلى كېلىدۇ. كېيىن، كىشىلەر يەنە سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئىشىكى ئالدىدىن ئىككى سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بايقىدى، ئۇلار چوڭ ماگېللان بۇلۇتى ۋە كىچىك ماگېللان بۇلۇتىدىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇلارنىڭ يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى ئايرىم-ئايرىم ھالدا 160 مىڭ يورۇقلۇق يىلى ۋە 190 مىڭ يورۇقلۇق يىلى كېلىدۇ. بۇ ئۈچ سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بىز يەر شارىدا تۇرۇپ ئاددىي كۆزىمىز بىلەنمۇ كۆرەلەيمىز.

ھازىر ئاسترونوملار چوڭ تىپتىكى تېلېسكوپتىن پايدىلىنىپ 10 مىليارد يورۇقلۇق يىلىدىنمۇ يىراقتىكى ئالەم بوشلۇقىنى كۆزىتەلەيدىغان بولدى، بۇ دائىرىدە تەخمىنەن بىر قانچە مىليارد سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بايقىدى. بۇ سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىنىڭ بەزىلىرى ئېللىپىس شەكلىدە، بەزىلىرى بەئەينى سۇدىكى قاينامغا ئوخشاش ھالەتتە، بەزىلىرى كالتەك شەكلىدە بولسا، يەنە بەزىلىرى رەتسىز شەكىللەردە ئىكەن. سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنىڭ بايقىلىشى ئىنسانلارنى ئۆزىنىڭ ئالەمدىكى ئورنىنى تېخىمۇ ئېنىق چۈشىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى. قۇياش سىستېمىسى سامانيولى سىستېمىسىدىكى ئاددىي بىر تۇرغۇن يۇلتۇز بولغىنىدەك، سامانيولى سىستېمىسىمۇ ئالەمدىكى ئاددىي بىر يۇلتۇزلار سىستېمىسىدىن ئىبارەتتۇر.

ئەگەر سامانيولى سىستېمىسىنى ئۇنىڭ سىرتىدا تۇرۇپ كۆزىتىش مۇمكىن بولىدىغان بولسا، يان تەرەپتىن قارايدىغان بولساق، سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئوتتۇرىسىنىڭ تۆت ئەتراپىدىن قېلىن بولۇپ، بەئەينى تەنتەربىيە دەرسىدە ئىشلىتىلىدىغان دىسكىغا ئوخشىشىدىغانلىقىنى، بۇ دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دىسكىنىڭ دەل مەركىىزنى چۆرىدەپ ئايلىنىۋاتقانلىقىنى بايقايمىز. ئۇدۇلدىن قارايدىغان بولساق، سامانيولى سىستېمىسى غايەت زور قاينامغا ئوخشاش بولۇپ، ئوتتۇرىدىن سىرتقا قاراپ تۆت تال ئەگرى ئايلىنىش يەلكىسى سوزۇلۇپ چىققانلىقىنى كۆرىمىز، سامانيولى سىستېمىسىدىكى تۇرغۇن يۇلتۇزلار ۋە يۇلتۇزلار ئارا ماددىلارنىڭ كۆپىنچىسى مۇشۇ ئايلىنىش يەلكىلىرىگە مەركەزلەشكەن. بىزنىڭ قۇياش سىستېمىمىز سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىن تەخمىنەن 28 مىڭ يورۇقلۇق يىلى يىراقلىققا جايلاشقان.^[1]