ئاق بوغۇز بۆكەن

ئاق بوغۇز بۆكەننىڭ بوينى ئىنچىكە ھەم ئۇزۇن، ئەركەك ھايۋاننىڭ قالقانسىمان بەز ئىششىقى بار بولۇپ، ئاق بوغۇز بۆكەن دەپ ئاتالغان. تېنىدىكى تۈكلىرى ئۇزۇن، تۇمشۇق بۇرۇن يۇقىرىقى قالقانسىمان بەز ئىششىقى رەڭگى سېرىق ياكى سارغۇچ قوڭۇر، كۆزى تۈز ئاق، بەزىلىرى سەل سارغۇچ قوڭۇر رەڭ بىلەن بويالغان. پېشانە، كۆزلىرىدىن تارتىپ مۈڭگۈزى ۋە گەجگە قىسىملىرى بىردەك قوڭۇر كۈل رەڭ. كۆكرەك قىسمى، قورساق قسىمى ۋە ئاياغلىرنىڭ ئىچ تەرىپى ئاق رەڭلىك. 

ئاق بوغۇز بۆكەنجەرەن تىپىك چۆل ۋە يېرىم چۆللۈك رايونلاردا ياشايدىغان تۈرلەر، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 300-6000 مېتىر ئېگىزلىك ئوتتۇرىسىدىكى قۇرغاق قاقاس قۇملۇق ۋە يېرىم قۇملۇق رايونلاردىن ئىبارەت. بىپايان ئۈنۈمسىز چۆللۈك، قاقاس چۆللۈكتە ئۆسكەن يۇلغۇن، سۆكسۆك، يانتاق ۋە ياشاش رايونىدا ناھايىتى ئاز مىقداردا سۇ بولغان مۇھىتتا ياشىيالايدۇ ھەمدە كۆپىيىپ ئەۋلاد قالدۇرالايدۇ.

ئاق بوغۇز بۆكەن كۆپ كۈندۈزى دائىم بىر نەچچە ياكى ئون نەچچە توپ بولۇپ ياشايدۇ، يۈگۈرۈشكە ماھىر، ئوت-چۆپ قاتارلىق ئۆسۈملۈكلەر بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ. ئاق بوغۇز بۆكەننىڭ جەمئىي ئوتلاش ئۆسۈملۈكلەردىن 16 ئائىلىسى، 47 خىل ئۆسۈملۈك تۈرى بار، ئوخشاش بولمىغان پەسىللەردە ئوتتۇرىسىدىكى ئاق بوغۇز بۆكەن ئوزۇقلىنىش ئادىتى روشەن ئۆزگىرىش بولغان، كۈزدە يەم 7 ئائىلىسى، 24 خىل ئۆسۈملۈك تۈرى، قىشلىق ئوزۇقلۇقى 6 ئائىلىسى، 17 خىل ئۆسۈملۈك تۈرى، ئەتىيازلىق ئوزۇق ئۆسۈملۈكلەردىن 16 ئائىلىسى، 41 خىل ئۆسۈملۈك تۈرى، ياز پەسلىدە 12 ئائىلىسى، 30 خىل ئۆسۈملۈك تۈرى بولغان لويلا ئائىلىسى، باشاقلىقلار ئائىلىسىدىكى ئۆسۈملۈكلەر ئاق بوغۇز بۆكەننىڭ پۈتۈن يىللىق ئاساسلىق يېمەكلىكى ھېسابلىنىدۇ؛ ئومۇمىي ئوتلاش مىقدارى 38.8-85.1% نى ئىگىلەيدۇ؛ 

غەيرىي باشاقلىقلار ئائىلىسىدىكى سامان غوللۇق ئۆسۈملۈكلەر ئاق بوغۇز بۆكەن يېمەكلىك تەركىبىدىكى مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەيدۇ. ئەتىياز ۋە ياز پەسلىدە ئاق بوغۇز بۆكەن كۆپرەك تەسكەن، كۈزدە ۋە قىشتا سۆكسۆك قاتارلىقلارنى كۆپرەك يەيدۇ. قۇرغاقچىلىق، ئەتىياز پەسلى، يازلىق ۋە كۈزلۈك ئاق بوغۇز بۆكەن سۇ تەركىبى بىر قەدەر يۇقىرى بولغان چەككەن پىيىزى يىلتىزى، توم شاخلىق قامغاق قاتارلىق باشاقلىقلار ئائىلىسىدىكى ئوت-چۆپ ئۆسۈملۈكلەرنى يەيدۇ. 

ئاق بوغۇز بۆكەن ئاساسلىق ئىران، ئافغانىستان، پاكىستان قاتارلىق جايلارغا تارقالغان. جۇڭگو شىنجاڭ نىڭ جۇڭغار ئويمانلىقى، زەرەپشان دەرياسى ۋادىسى، لوپنۇر قۇملۇقى، جۇڭگو ئىچكى موڭغۇل ئاپتونوم رايونى ۋە غەربىي شىمال رايونلىرىغا تاقالغان. 

ئاق بوغۇز بۆكەن قىشتا كۈيلەپ جۈپلىشىدۇ، بوغاز بولۇش مەزگىلى تەخمىنەن ئازراق كەم بىر يىلغا يېقىن، ھەر قېتىمدا بىردىن ئىككىگىچە بالا تۇغىدۇ، بالىسى بىر يىلدا جىنسىي جەھەتتىن يېتىلىدۇ، ئۆمرى تەخمىنەن 10 يىل بولدۇ.  ئەركەك بۆكەننىڭ كۈيلەش مەزگىلى ئىچىدە ئۇزۇقلىنىش ۋاقتى كۆرۈنەرلىك تۆۋەنلەيدۇ.

ئالاقىدار تارماقلارنىڭ ئارىلاپ تەكشۈرۈشى ئارقىلىق، شىنجاڭدا 150 مىڭدىن 200 مىڭغىچە  بولغان ئاق بوغۇز بۆكەن بار بولغان. 

2003-يىلدىن باشلاپ 2012-يىلى 9-ئايغىچە توققۇز يىللىق «قاشا ئېففېكتى» سەۋەبىدىن شىنجاڭنىڭ شىمالىي قىسمىدىكى ئاق بوغۇز بۆكەن تۈر توپلىرىنىڭ سانى %50 تىن كۆپرەك تۆۋەنلىگەن. 

ئاق بوغۇز بۆكەنجۇڭگو «دۆلەت تەرىپىدىن نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان ياۋايى ھايۋانلار نامى مۇندەرىجىسى» China Key List گە كىرگۈزۈلگەن _____ 2-دەرىجە.

«دۇنيا تەبىئەتنى قوغداش ئىتتىپاقى» 2013-يىلى يوقىلىش گىردابىدىكى ھايۋانلار قىزىل تىزىملىكى» گە كىرگۈزگەن ver3.1؛ ____ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان (EN).

« ۋاشىنگىتون ئەھدىنامىسى» (CITES) گە كىرگۈزۈلگەن ___ قوشۇمچە Ⅰ.^[0]