يۇنان ھەيكەلتراشلىقى

يۇنان ھەيكەلتاراشلىق سەنئىتىيۇنان ھەيكەلتاراشلىق سەنئىتى ئىدېئالىزم ، ئاددىي - ساددا، نەپىس، نازۇك، تاشقى شەكىل ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن ئىچكى كۈچ مۇنۇلارنى ئۆزىگە مۇجەملەشتۈرگەن، غەرب گۈزەل سەنئەتنى ھۆرمەتلەش ئۈلگە ئەندىزىسىنىڭ ھەممىسى قەدىمكى يۇناندىن باشلانغان.

قەدىمكى يۇناننىڭ ئۇزۇن ئەپسانىلىرىدە رىۋايەت قىلىنىشىچە، قەدىمكى يۇنان ھەيكەلتىراشلىق سەنئىتىنىڭ بۇلىقى، شۇنداقلا يۇنان ھەيكەلتراشلىقىنىڭ تېمىسى — يۇنانلىقلارنىڭ تەبىئىي ۋە جەمئىيەتكە بولغان گۈزەل خىيالى، ئۇلار شۇنىڭغا ئىشەنگەنكى، ئىلاھ بىلەن ئادەم ئوخشاش شەكىل بىلەن مىجەز  شۇنىڭ ئۈچۈن، يۇنان ھەيكەلتراشلىقى ئادەم ئوبرازى ئارقىلىق ئىلاھ ئوبرازىنى يارىتىش، ھەم ئۇنىڭغا تېخىمۇ كۆڭۈلدىكىدەك تېخىمۇ مۇكەممەل سەنئەت شەكلى ئاتا قىلىشتۇر. 

ھەيكەل ھـۈنـەر ‐ سەنئەتى

يۇنان ھەيكەلتاراشلىق سەنئىتىھايۋانات ھەيكەللىرى قاچا ھۈنەر - سەنئىتى جەريانىدا كەڭ قوللىنىلغان.

ئالتۇن نىقاپ دەپنە بۇيۇملىرى، ئۆلگۈچىنىڭ چىرايىنى تەقلىد قىلىپ ياسالغان، ئادەتتە سالاھىيىتى ئېسىل جەسەتنىڭ يۈزى نىقابلىنىدۇ، ئەمەلىيەتتە بۇ نىقابلار ئۇرۇقداشلىققەبىلىلەرنىڭ باشلىقلىرىنىڭ سۈرىتى. 

يۇنان ھەيكەلتاراشچىلىقىنى تۆت دەۋرگە بۆلۈنگەن، يەنى ھومېر دەۋرى ( مىلادىدىن ئىلگىرىكى 12- ئەسىردىن 8- ئەسىرگىچە)، گومېر داستانلىرىنىڭ سەۋەبىدىن بۇ مەزگىلدە بىردىنبىر يېزىقىدىكىسى بىلەن ئاتالغان، كونا ئۇسلۇب دەۋرى ( مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 750- يىلىدىن 6- ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە )، بۇ مەزگىلدىكى ھەيكەلتىراشلىق سەنئەت شەكلى ئاددىي، ھاماقەت بولۇشنى ئۇسلۇب دەپ ئاتالغان، كىلاسسىك دەۋر ( مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 5- ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا − مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 334 - يىلىغىچە )، بۇ يۇنان - پېرسىيە ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن تارتىپ ماكېدونىيەلىك ئىمپېراتور ئالېكساندىر شەرققە تاجاۋۇز قىلىشىغىچە، يۇنانلىشىش دەۋرى ( مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 334- يىلىدىن  30- يىلىغىچە) رىم مىسىر پتولېمى پادىشاھلىقىنىڭ مۇنقەرز بۇلغاندىكى تارىخىي دەۋر.

گومېر دەۋرى 

يۇنان ھەيكەلتاراشچىلىقىھومېر دەۋرىنىڭ باشلىنىشى، دورىئانلاردىن باشلاپ گرېتسىيە يېرىم ئارىلى شىمالىي يېرىم قىسمى جەنۇبقا يۈرۈش قىلىشنى بەلگە قىلىپ، تەخمىنەن مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 12 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن 11-ئەسىرگىچە. بۇ دەۋر ئۇرۇقداشلىق قەبىلە جەمئىيەتى، تۆمۈر قوراللار دەۋرىگە كىردى، ئۇ ھومېر مەزگىلىدىكى ئىجتىمائىي قىياپىتىنى ئۆزگەرتتى، خۇسۇسىي مال - مۈلۈك ۋە سىنىپىي بۆلۈنۈش پەيدا بولدى، قۇللۇق جەمئىيەتكە كىرگەن بۇ مەزگىلدە سىياسىي جەھەتتىكى ئىپتىدائىي دېموكراتىيە تۈزۈمى كەڭ ئومۇملاشقان. ھومېرنىڭ مۇۋەپپەق ئاللىقاچان قەبىلە باشقۇرۇش ئاپپاراتى دۆلەتنىڭ ھۆكۈمرانلىق ئورگانلىرىنى بولۇشقا باشلىغان. 

دورىئانلارنىڭ جەنۇبقا يۈرۈش قىلىشى، كرېت ۋە مىكېن مەدەنىيىتىنى ھالاك قىلدى، يۇنان مەدەنىيىتى چوقۇم باشتىن باشلىنىشقا توغرا كەلگەن.

ئارخائىزم دەۋرى 

ئەرلەرنىڭ ھەيكىلىكىشىلەر ساقلىنىپ قالغان كونا ئۇسلۇب دەۋرىگە مەنسۇپ بولغان ئەر - ئايال ئادەم ھەيكىلى ئويۇلغان، ئىنسانلار بالىلىق دەۋر مەدەنىي نەتىجىلەرنى كۆرگىلى بولىدۇ. كونا ئۇسلۇب دەۋرى ئەر ئادەم ئويمىچىلىقى، ئاساسلىقى، ياشلارنىڭ پۈتۈن بەدىنى يالىڭاچ ئۆرە ھالىتى، گرېكلار « ئەرلەرنىڭ ھەيكىلى كۇروس » (« يىگىت » دېگەن مەنىدە ) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ ھەيكەل ئادەم تېنىنىڭ نىسبىتى ۋە مۇسكۇل، ماتېرىيال سۈپىتى جەھەتتە ھەقىقىي ئادەمگە يېقىن، چىراي ئىپادىسى جانلىنىشقا باشلىغان، خۇشاللىق ئەكس ئەتكەن. مەيلى قانداق سالاھىيىتى ۋە كەسىپى شەخسلەرنىڭ ھەممىسى بۇ خىل كۈلۈمسىرەش ئىپادىسى بار بولغان، ئەينى چاغدا بىرلىككە كەلگەن دەۋر ئۇسلۇبى، كېيىنكىلەر ئۇنى «كونا ئۇسلۇبتىكى كۈلۈمسىرەش» دەپ ئاتىغان.

ئۆتكۈنچى دەۋر 

ئويمىچىلىقگرېتسىيە سەنئەت تەرەققىياتى جەريانىدا، كونا ئۇسلۇب تەرىپىدىن كلاسسىك دەۋرى تەرەققىي قىلىش ئوتتۇرىسىدا بىر ئۆتكۈنچى دەۋر بولغان، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 5- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ مەزگىلدە  يۇنان، گرىتسىيەنىڭ تاجاۋۇز قىلىپ كىرشىگە قارشىلىق كورسىتىپ مەشھۇر - پېرسىيە ئۇرۇشىنى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن.

تىنچ ھالەتتىكى رول ھەرىكىتىنى ئىپادىلەشكە تىرىشقان، ھەتتا كەسكىن ھەرىكەت ئىپادىلەنگەن. ئىلگىرى پەقەت پېرسوناژنىڭ ئىجابىي تەرەققىي قىلىپ شەخسلەرنىڭ كۆپ خىل جەھەتتە ئىپادىلىنىدۇ . ئويمىچىلىق ماھارىتى تېخىمۇ پىششىق، بارا - بارا شەكىللەنگەن بىر خىل تەكشى، قۇرۇلمىسى توغرا، شەكلى ئېنىق «كاللەك » سىستېمىسىنى شەكىللەندۈرگەن.

بۇ مەزگىلدىكى ۋەكىللىك ئەسەرلەرىدىن « ماشىنا ئادەم »، «پوسېيدون»، « ۋىيدوۋى تەختى قاپارتما نەقىش » ۋە « ئىچىگە كېسىپ كىرىشى كەنجى برونزا ھەيكەل » قاتارلىقلار بار.

كلاسسىك دەۋر 

يېرىم ئەسىر داۋام قىلغان يۇنان - پېرسىيە ئۇرۇشى، ئاخىرىدا يۇناننىڭ غەلىبىسى بىلەن ئاخىرلاشقان.

يۇنان ئويمىچىلىقى كىلاسسىك دەۋرنىڭ كەينىدىن بارلىققا كەلگەن يېڭى گۈللەنگەن دەۋىرگە كىرگەن، ھەيكەلتاراشلار  يېڭى ئىزدىنىش ۋە ئىجاد قىلىشنى، كونا ئۇسلۇب شەكلىنى بۆسۈش ھاسىل قىلغان، ئادەم بەدىنى ئۆرە ھالىتى ئاساسىدا  ئادەم بەدىنىنىڭ ئېغىرلىق مەركىزىنى بىر پۇتقا يۆتكەشكە ئۇرۇنغان، يەنە بىر پۇتى تەبىئىي ھالدا بەزى ئەھۋاللارنى نامايان قىلىپ، رېئال تۇرمۇشتا شەخسلەرنىڭ ھەر خىل^[1] ھەرىكەت تۇيغۇسىنى ئىپادىلىگەن. بۇ قەدىمكى زاماندىكى سەنئەتكارلارنىڭ ئېستېتىك قارىشىنىڭ يېڭى تەرەققىيات، ھەيكەلتىراش ئادەم بىلەن ئادەم بەدىنى گۈزەللىك تونۇشنىنىڭ ئۆسكەنلىكىدىن دېرەك بىرىدۇ. بۇ مەزگىلىدە ئىجاد قىلنغان ئەسەرلەر رېئال تېخىمۇ مۇكەممەل ئادەم بەدىنىگە يېقىنلىشىدۇ.

يۇنانلىشىش دەۋرى  

لائوكونيۇنانلىشىش دەۋرى، ئادەتتە مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 334 -يىلىدىن 30 - يىلىنى كۆرسىتىدۇ، يۇنان مەسلىكى دەۋرى  دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

كىلاسسىك دەۋردىكى ھەيكەلتاراشچىلىق بىلەن سېلىشتۇرغاندا ، يۇنانلىشىش دەۋرىدىكى سەنئەت ئۇسلۇبى كۆپ خىل، ھەم كلاسسىك سەنئەت ئۇسلۇبىغا يېقىنلىشىپ قالغان مەسىلەن، « مىرو ئارىلىدىكى ۋېناس » قاتارلىق بىر قاتار ۋىناسنىڭ ھەيكىلى بار، بۇ مەزگىلدە ھايات − ماماتلىق ئېلىشىش ئىپادىسى بار، گۈزەللىك بىلەن رەزىللىكنى يۇشۇردىغان دەۋر روھى، ئۇنىڭغا تراگېدىيىلىك ئۇسلۇبى « لائوكون » قاتارلىقلار بار. يۇنانلىشىش دەۋرىدىكى ھەيكەلتىراشلىق سەنئىتىنىڭ يۇنان يەرلىك ھەيكەل ئەنئەنىسى چوڭقۇر، يەنىلا يۇنان ئويما سەنئەت مەركىزى.

ئومۇمىي ئالاھىدىلىكى: يۇنان سەنئىتى ئىدېئالىزم ، ئاددىي - ساددا، ئورتاق بولىشنى تەكىتلىگەن، نەپىس، نازۇك، بىر ئېغىز سۆز بىلەن يىغىنچاقلاپ، يۇقىرى مەرتىۋىلىك، تىپتىنچ ۋە ئۇلۇغ.

ۋەكىل خاراكتېرلىك ئەسەرلىرىدىن: دىسكا ئاتقۇچى، بىرىمىز ئافېنا ئايال ھەيكىلى، ئۈچ ئايال ئىلاھ، ۋېناس، غالىب ئايال ئىلاھ قاتارلىقلار بار.^[0]