دۇتار

دۇتار چالغۇ مەنبەسى خەلق ئارىسىدا نۇرغۇن قەدىمكى چۆچەكلەردە تارقىلىپ يۈرگەن.  

رىۋايەت قىلىنىشىچە يىراق قەدىمكى زاماندا، ئۇيغۇرلار كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن تۇرمۇش كەچۈرگەن، ئاساسلىقى يېمەك-ئىچمەكتە جەرەن ئاساس قىلىدۇ، جەرەننى يەپ بولغاندىن كېيىن ئۇلار ئۇنىڭ  چوڭ ئۈچىيىنى چىملىققا ئوتلاقلارغا خالىغانچە تاشلىغان، كۈن نۇرىدا قاغجىراپ قۇرۇغان كېيىن ئۈچەي شامال ئارقىلىق ئۇچۇرۇلسىلا، بىر خىل يېقىملىق ئاۋاز چىقىرىدىغانلىقى بايقالغان. بۇ خىل ئاۋاز ۋە ھادىسە ئۇيغۇر خەلقى تەرىپىدىن بايقالغاندىن كېيىن، كىشىلەر مەقسەتلىك ھالدا قۇرۇغان ئۈچەيلەرنى ئويۇلغان ياغاچ ئۈستىگە قۇيۇپ ئۇ ئارقىلىق ياسالغان چالغۇ، ئەڭ ئىپتىدائىي، ئەڭ قەدىمكى، ئەڭ ئاددىي پەيدا بولغان چالغۇلارنىڭ بىرى. 

ئەنئەنىۋى دۇتارنىڭ تۈزۈلۈشى تەمبۇرغا ئوخشىشىپ كېتىدۇ، سىرتقى شەكلى خۇددى بىر ئۇزۇن ساپاقلىق چوڭ چۆمۈچكە، ئۇ ئاۋاز ساندۇقى، چالغۇنىڭ بېشى، چالغۇ دەستىسى، قۇلاق، خەرەك ۋە تاتار قاتارلىق قىسىملاردىن تەركىب تاپىدۇ، ياسىلىدىغان ماتىرىياللار : 

كۆپىنچە ئۈجمە دەرىخى، تەبىئىي قۇرۇغان بامبۇك، ئۆرۈك دەرىخى ياكى ياڭاق دەرىخى، ئۆلچەملىك رازمېرى بويىچە ئەرلەر، خانىملار ۋە بالىلار ئوخشاش بولمىغان تۈرگە ئايرىشقا ئاساسەن بېكىتىلىدۇ، ئادەتتە چوڭ، ئوتتۇرا، كىچىك ئۈچ خىلغا بۆلۈنگەن. چوڭ سېپىدا يىپەك تار 17 سورت يۆگەلگەن، كىچىكدە 14 سورتى بار، ئەر-ئاياللارنىڭ چېلىشىغا ماس كېلىدۇ. 

چالغاندا ئوڭ بەش بارماقنىڭ بىرى كەم بولسا بولمايدۇ، ياكى چىكىش ياكى ئۇرۇش، ياكى تاللاپ ياكى تارتىش، ساز چالغاندا چىققان ئاۋاز كىچىك بولسىمۇ، لېكىن ئاۋاز تۈسى ناھايىتى يېقىملىق ئاۋاز چىقىرىپ ھېسسىياتىنى ئۇرغۇتىدۇ، شۇڭا ئۇيغۇر ئاياللىرى دۇتارنى ئۆزى چېلىپ ئۆزى ناخشا ئېيتىشنى بەك ياخشى كۆرىدۇ. 

دۇتار ئىنتايىن ياخشى بولغان تەڭكەش چالغۇسى، ئۇ كىلاسسىك مۇزىكا «ئون ئىككى مۇقام» دە ئاساسلىق تەڭكەش قىلىنغاندىن باشقا يەنە داڭلىق مۇزىكا «مۇشاۋرەك مۇقامى»، «ئەجەم مۇقامى» ۋە «بەختىيار دەۋر» قاتارلىقلارغا تەڭكەش قىلىنىدۇ.