ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى

ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئادەتتە ئەستە تۇتۇش ئىقتىدارى، كۆزىتىش قابىلىيىتى، تەپەككۇر قابىلىيىتى، شۇنىڭ بىلەن ئويلىنىش ئىقتىدارى قاتارلىقلارنى كۆرسىتىدۇ، يەنى بىلىش قابىلىيىتىنىڭ  يىغىندىسىغا تەڭ. ئۇ كىشىلەرنىڭ شەيئىلەرگە بولغان تونۇشى جەريانىدا ئىپادىلەنگەن پسىخوسېكسۇئال، شۇنداق تونۇش پائالىيىتىگە بولغان مەشغۇلات سىستېمىسى. ئەمما غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئەقلىي ئامىلدىن باشقا بارلىق روھىي ئامىلنى كۆرسىتىدۇ، ئۇ ئادەمنى تونۇش جەريانىدىن باشلاپ بىۋاسىتە چەكلەپ تۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

 بۇ كىشىلەرنىڭ ئەقىل - پاراسەت پائالىيىتىدە، بىۋاسىتە قاتنىشىشىنى بىلىش جەريانىدىكى پسىخىك ئامىل، دىققەت ئېتىبارى، كۆزىتىش قابىلىيىتى، ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتى، تەسەۋۋۇر قابىلىيىتى، تەپەككۇر كۈچى، تىل ئىقتىدارى، مەشغۇلات كۈچى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئەقلىي قابىلىيەت بولسا جانلىقلارنىڭ ئادەتتىكى مەنىۋى ئىقتىدارى. بۇ ئىقتىدار تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ : چۈشىنىش،  پىلانلاش، مەسىلىنى ھەل قىلىش، ئابستراكت تەپەككۇر، ئوي - پىكىر ۋە تىل ئىپادىلەش قاتارلىق ئۆگىنىش ئىقتىدارىنى ئۆستۈرىدۇ.  بولۇپمۇ ئاساسىي ئېقىم ژورناللىرىدا شۇ ئەقلىي قابىلىيەت ئېنىقلىمىسىنىڭ مۇھىملىقىنى كۆرسىتىدۇ، تەتقىق قىلغۇچىلار ئادەتتە بۇ مەسىلە ئۈستىدە ئورتاق تۇنۇش ھاسىلاتىغا ئىگە بولالايدۇ.  

ئەقلىي ئامىللارنىڭ جانلىقلار تەدرىجىي تەرەققىيات داۋامىدىكى يېتەكچىلىك رولى

 بىئولوگىيىلىك تەدرىجىي تەرەققىيات - بىر ئوبيېكتىپ پاكىت،  شۇنداقلا، ئىلىم ساھەسى ئومۇميۈزلۈك قوبۇل قىلىشى ۋە ئېتىراپ قىلغان پاكىت. بىراق، جانلىقلارنىڭ تەدرىجىي تەرەققىيات ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى ۋە مېخانىزمىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش زادى قانداق؟ نۆۋەتتە يەنىلا بىر ئىلىم ساھەسى كەڭ ئىختىلاپ ۋە مۇنازىرلىشدىغان مەسىلىسى كەلتۈرۈپ چىقارغان. ئومۇمەن ئېيتقاندا، بۇنىڭغا قارىتا مەسىلىسى ئاساسلىق ئۈچ خىل كۆز قاراش بار : بىرىنچى خىل كۆز قاراش دارۋىننىڭ ۋەكىل خارەكتىرلىك سۆزى، بىئولوگىيىلىك تەدرىجىي تەرەققىيات بىلەن تەشەببۇسنىڭ ئەقلىي ئامىل بىلەن قىلچىلىك مۇناسىۋىتى يوق دىگەن. ئىككىنچى خىل كۆز قاراش ئارقىلىق خرىستىئان دىنى ئىلمى مەزھىپى قىلغان، بىئولوگىيىلىك تەدرىجىي تەرەققىياتقا ئىگە دەپ قارىسا ئەقلىي ئامىللار، بۇ خىل ئەقلىي ئامىللار جانلىقلار سىرتىدىن كەلگەن. ئۈچىنچى خىل كۆزقاراش ئۆزىنىڭ ئەقىل لايىھىنى ئوتتۇرىغا قويۇلغان تەدرىجىي تەرەققىيات نەزەرىيىسى ﻗﯩﻠﯩﺪۇ، مۇنداق دەپ كۆرسەتتى : ئەقلىي ئامىللار جانلىقلار تەدرىجىي تەرەققىيات جەريانىدا يېتەكچىلىك رولىنى جارى قىلدۇرۇپ كەلمەكتە، ھاياتلىق ئەقلىي ھەرىكەت (ئىقتىدارى) ئاساسىي گەۋدىسى (ماددا قۇرۇلمىسى توشۇغۇچ) ئەقىلى ئامىل، ئەقلىي ئامىللار بارلىق ھاياتلىق تېنىدە مەۋجۈت.

 ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئىنسانلار جەمئىيىتىنىڭ تەرەققىيات يېتەكچى رولى

 ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئىنسانلار جەمئىيىتىنىڭ تەرەققىيات يېتەكچى رولىنى ئوينايدىغان مەلۇم پاكىت، بۈگۈنكى ئىنسانىيەت جەمئىيىتى پەن - تېخنىكىنىڭ تەرەققىياتىغا باغلىق، شۇنداقلا ئىنسانلارنىڭ چوڭ مېڭە ئەقلىي پائالىيىتى، ئىنسانلار ئەقلىي پائالىيىتى كەلتۈرۈپ چىقارغان يەر شارى جانلىقلار چەمبىرىكىدە غايەت زور ئۆزگىرىشلەر مەۋجۈت. ئىنسانلار قولغا كەلتۈرگەن بارلىق شانلىق نەتىجىلەرنىڭ ھەممىسى ئىنسانلارنىڭ چوڭ مېڭە نېۋرون ھۈجەيرىلىرىنىڭ كۈچلۈك ئەقلىي ئىقتىدارى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەن. 

ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئىنسانلارنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسى بولغان يېتەكچىلىك رولى 

ئىنسانلارنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسىدىكى «ئادەم » بولۇش مەسىلىسى، قەدىمكى ئىنسانشۇناسلىقلار ياساپ چىققان سايمانلار بولسا ئادەم بىلەن ھايۋانلارنىڭ سۇ بۆلگۈچ چوققىسى. ياساش قوراللىرى ۋە ئىشلىتىلىشى ئەقلىي ھەرىكەتكە تەۋە بولغاچقا، شۇڭا سايمان قورالىنى ياساشتىن قەتئىنەزەر، ئۇنى ئوتقا ئىشلەتكەن، ئىنسانلارنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسىنى بېكىتىش ئارقىلىق، شۇنىسى ئېنىقكى ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئىنسانلارنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسىدە يېتەكچىلىك رولىنى جارى قىلدۇرغان. 

 ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ھايۋانات كېلىپ چىقىشى ۋە تەرەققىياتىغا بولغان يېتەكچىلىك رولى

 ئىنسانلار چوڭ مېڭە تەپەككۇرى ئەقلىي ئۇچۇر سىستېمىسىنىڭ ئاساسسىز ئەمەسلىكى كۆرۈلگەن، ئۇنى ھايۋانلارنىڭ مېڭە نېۋرون ھۈجەيرە ۋە ئۇنىڭ مەركىزىي نېرۋا ئۇچۇر تورىنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى قىلىپ تاللىغان. بۇلارغا ئاساسلانغاندا شۇنى بىلگىلى بولىدۇكى، ھايۋانلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تەدرىجىي تەرەققىي قىلىشى، ھايۋانلارنىڭ مېڭە نېۋرون ھۈجەيرە ۋە ئۇنىڭ مەركىزىي نېرۋا ئۇچۇر تورى قاتارلىق ئەقلىي ئامىلى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەن. 

 ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىغا ئوخشاش غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىمۇ ئىنسانلارنىڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى پسىخىكا پائالىيىتى. ئۇ ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىغا قارىتا مۇھىم ئىلگىرى سۈرۈش رولىغا ئىگە بولۇپ، «يوشۇرۇن» ئەقلىي قابىلىيەتتىن ئىبارەت. ياخشى بولغان غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى بالىنىڭ ئەقلىي قابىلىيىتنىڭ يېتىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈشتىكى ماتېرىيال. بولمىسا ئەقىل بۆلۈنمىسى يۇقىرى بولسىمۇ ياخشى ماتېرىيال بولالمايدۇ. ئۇ ئادەمنىڭ ئەقلىدىكى يۇشۇرۇن ئىقتىدارىنىڭ تولۇق جارى قىلدۇرۇشقا ئېرىشىشىنى كۆرسىتىدۇ. تەمسىللەردە «تىرىشچانلىق بىلەن سەۋىيە جەھەتتىكى يېتىشسىزلىكنى تۈگىتىش» دېگىنى دەل مۇشۇ مەنىنى كۆرسىتىدۇ. غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىنىڭ يېتىلىشىنىڭ ياخشى بولماسلىقى بالىلارنىڭ ئەقلىي قابىلىيىتىنىڭ تەرەققىي قىلىشىدا توسالغۇ پەيدا قىلىدۇ. غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىدىن ئايرىلىپ تۇرۇپ، بىر تەرەپلىمىلىك بىلەن ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلىنى كۈچەپ تەكىتلەش بالىدا پسىخىك توسالغۇ پەيدا قىلىپلا قالماي، بەلكى يەنە يوشۇرۇن بالا-قازا ئىچىگە سۆرەپ كېتىدۇ. بۇ بالىنىڭ ئەقلىي قابىلىيىتىنىڭ تەرەققىي قىلىشى ۋە جىسمانىي، روھىي جەھەتتە ساغلام تەرەققىي قىلىشى ئۈچۈن ئىنتايىن پايدىسىز. ئەقلىي قابىلىيەت ۋە غەيرىي قابىلىيەت ئامىلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش مۇتلەق ھالدا تەڭپۇڭ بولمايدۇ. ئوخشاش ئەقلىي قابىلىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە ئادەمنىڭ غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ئوخشاش بولمايدۇ. بۇ خۇددى ئۆگىنىش بىلەن نەتىجىنىڭ ئوخشاش بولمىغانلىقىدەكلا ئىش. ئەگەر ئەقلىي قابىلىيەت سەۋىيىسى يۇقىرى بولغان بىر بالىنىڭ غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى ناچار بولسا نەتىجىگە ئېرىشەلمەسلىكى مۇمكىن. ئەكسىچە، ئەقلىي قابىلىيەت سەۋىيىسى ئوتتۇرا ھال بالىنىڭ غەيرىي ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى نىسبەتەن ياخشى تەرەققىياتقا ئېرىشكەن بولسا، نەتىجىگە ئېرىشەلىشى مۇمكىن. ئومۇملاشتۇرغاندا، ئەقلىي قابىلىيەت ئامىلى بىلەن غەيرىي ئەقلىي-قابىلىيەتتىن ئىبارەت ئىككى تەرەپ بالىنىڭ ياراملىق ئادەم بولۇش — بولماسلىقىغا باغلىق. ئۇلار ئۆزئارا رول ئوينايدۇ. بىردىنبىر ئەقلىي قابىلىيەتنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئارقىلىق بالىنى ياراملىق ئادەم قىلىپ يېتىلدۈرگىلى بولىدىغان ياخشى ئۇسۇل ئەمەس.