لىپا دەرىخى

لىپا دەرىخى، ئېگىزلىكى 20 مېتىر، دەرەخ قوۋزىقى كۈل رەڭ بولۇپ، تىك يېرىق بولىدۇ؛ كىچىك شاخلىرى سىلىق، چوققا بىخىنىڭ تۈكى يوق ياكى ئۇششاق تۈك ئوراپ تۇرىدۇ. يوپۇرمىقى تۇخۇمسىمان يومىلاق، ئۇزۇنلىقى 7-14 سانتىمېتىر، كەڭلىكى 5.5 - 9 سانتىمېتىر، ئالدى ئۇچى قىسقا ياكى ئۇچلۇق، تۈۋى قىسمى بىر تەرەپلىك يۈرەك شەكلىدە ياكى يانتۇ كەسمە شەكىللىك كېلىدۇ، ئۈستى تەرىپى تۈكسىز، تۆۋەنكى قسىمىىنى زىچ تۈكچىلەر قاپلاپ تۇرىدۇ، تومۇرلۇق قولتۇق تۈكلۈك، قۇرۇغاندىن كېيىن كۈل رەڭ ياكى قوڭۇر يېشىل، يان تومۇرلىرى 6-7 تال، گىرۋەك ئۈستى يېرىم قىسمى كىچىك چىشىمان ئۆسۈكچە؛ يۇپۇرماق سېپىنىڭ ئۇزۇنلىقى 3 ～ 5 سانتىمېتىر، چەكلىك كۈنلۈكسىمان گۈل رېتى ئۇزۇنلىقى 8-13 سانتىمېتىر، تۈكسىز، تاقىر. 

لىپا دەرىخى مۇۋاپىق چوڭقۇر، مۇنبەت، ئۈنۈملۈك، ھوسۇللۇق، نەم تۇپراق  جىلغا تۇمانى، تاغ بېشىغا ئۆسۈشكە مۇۋاپىق. ئۇنىڭ يىلتىزى چوڭقۇر، ئۆسۈش سۈرئىتى ئوتتۇراھال، بىخلىنىشى كۈچلۈك. لىپا دەرىخى يورۇقلۇقنى ياخشى كۆرىدۇ، ياش مايسا بىر قەدەر چىداملىق، خۇشاللىق سالقىن نەم كىلىماتىغا كىرىدۇ. دائىم يەككە تۈپ، تارقاق، قىزىل قارىغايلىق، كەڭ يوپۇرماقلىق ئارىلاش ئورمانلىقلار ئىچىدە ئۆسىدۇ. لىپا دەرىخىنىڭ تۇپراققا بولغان تەلىپى قاتتىق، ئوغۇتخۇمار، سۇ چىقىرىۋېتىشى ياخشى بولغان نەم تۇپراق، سۇ ۋە نەملىككە ئاجىز، سازلىق، سوغۇققا چىداملىق، مىكروبقا قارشى تۇرۇشچانلىقى كۈچلۈك، ھاشارات زىيانداشلىقى ئاز.

ئاساسلىقى شىمالىي مۆتىدىل بەلۋاغ بىلەن سۇبتروپىك بەلۋاغ رايونلىرىغا تارقالغان. ئىشلەپچىقىرىش جياڭسۇ، جېجىياڭ، فۇجيەن، شەنشى، خۇبېي، سىچۇەن، يۈننەن، گۇيجۇ، گۇئاڭشى، خۇنەن، جياڭشى. خېيلۇڭجياڭ ئۆلكىسىنىڭ جىشى، شۇاڭياشەن ئىككى شەھەرگە قاراشلىق رايونلۇق ۋەندا تاغ تىزمىسىدىن باشلىنىپ، مىشەن، خۇلىن، باۋچىڭ، راۋخې تەۋەسىدىكى مۇلىڭخې دەرياسى بىلەن ناۋلىخې دەرياسى ئوتتۇرىسىدىكى قىزىل خادا تېغىغا لىپا دەرىخى ئەڭ كۆپ تارقالغان.

تۈكلۈك لىپا دەرىخى

يۇمران شاخلىرى ۋە چوققا بىخىنىڭ تۈكى بار؛ يوپۇرمىقى كەڭ تۇخۇم شەكىللىك، ئۇزۇنلىقى 10-12 سانتىمېتىر، كەڭلىكى 7-10 سانتىمېتىر، تۆۋەنكى قىسىمىدا كۈل رەڭ يۇلتۇزسىمان شەكىللىك يۇمشاق تۈكچىلىلىرى بار، گىرۋەكلىرى روشەن ھەرە چىشىسىمان بولىدۇ؛ گۈل رېتى 16-22 تالغىچە گۈلى بار؛ 8-12تالغىچە ئورىغۇچى يوپۇرمىقى ئۇزۇن، ساپسىز، مېۋىسى شار شەكىللىك.  

تۈرنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى

20- ئەسىرنىڭ 70 - يىللىرىدىن باشلاپ، خېيلۇڭجياڭ ئۆلكىسىنىڭ ئورمان كېسىش مىقدارى يىلدىن - يىلغا كۆپەيدى. ھەدەپ تالان - تاراج خاراكتېرلىك كېسىش جەريانىدا، خېيلۇڭجياڭنىڭ ئاساسلىق شىرنە ئۆسۈملۈكى − لىپا دەرىخى يەنە بۇ ئاپەتتىن قىچىپ قۇتۇلالمايدۇ. چوكا زاۋۇتى، قېرىنداش زاۋۇتى، پەنەركە زاۋۇتى ۋە باشقىلار، كۆپ مىقداردا لىپا دەرىخىنىڭ ياغىچىنى سېتىۋېلىش، خېيلۇڭجياڭ ئۆلكىسىنىڭ لىپا دەرىخىنىڭ يىللىق ئىشلىتىش مىقدارى تەخمىنەن 5 مىليون كۇب مېتىر ھاۋانى سۈمۈرىدۇ، مۇشۇ سۈرئەت بىلەن كېسىش داۋاملاشسا لىپا دەرىخى  ئېغىر تەھدىتكە ئۇچۇرايدۇ.

قوغداش ئەھمىيىتى 

لىپا دەرىخى جۇڭگونىڭ ئاساسلىق ھەسەل ئۆسۈملۈكلىرى، مەملىكەت بويىچە ھەسەل ھەرىسى بېقىش، ھەسەل ئىشلەپچىقىرىشنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. خېيلۇڭجياڭ ئۆلكىسىنىڭ لىپا دەرىخى ھەسىلى ئۆلكە ئىچى ۋە سىرتىدىكى ھەرە توپى 400 مىڭ توپ، جۇڭگونىڭ مۇھىم تاۋار ھەسەل بازىلىرىنىڭ بىرى. خېيلۇڭجياڭ ئۆلكىسىنىڭ لىپا دەرىخىنىڭ « دۆلەت شىرنە ئامبىرى » دېگەن نامى بار. 

لىپا دەرىخى دۆلەتنىڭ قىممەتلىك دەرەخ تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، شۇنداقلا دۆلەتنىڭ مۇھىم ئىقتىسادىي دەرەخ تۈرى، شۇڭا لىپا دەرىخىنى  قوغداش ئىنتايىن ئاقىلانە تاللاش ۋە تەدبىر. 

ئامان ساقلاش تەدبىرى 

تېرىلغۇدىن ئورمانغا قايتۇرۇش توغرىسىدا تەكلىپ بېرىش، مۇھىتنى كۆكەرتىش ۋە كۆچەت تىكىپ ئورمان بىنا قىلغاندا، ئازراق لىپا دەرىخى تىكىلگەن ياكى باشقا ھەسەل چاڭ مەنبەسى كۆپ دەرەخ تۈرى ھېسابلىنىدۇ.

ئىقتىسادىي قىممىتى

لىپا دەرىخى، ئېسىل ياغاچ ماتېرىيال دەرىخى. ئۇنىڭ سىزىقچىلىرى ئىنچىكە، پەنەركە ياساشنىڭ ئاساسلىق ياغاچ تۈرى، يەنە ساندۇق - ئىشكاپ ياساش ياكى ياغاچ ئويما قىلىشقا ئىشلىتىلىدۇ، يەنە ياغاچ گۈرجەك، قاسقان، لوچيۇەن قاتارلىق ھەر خىل ئەسۋابىلارنى ياساش،  ئۇنىڭ ئىنچىكە ۋە يېنىك، كېڭىيىش - تارىيىش كۈچى كىچىك شەكلى ئۆزگەرمەيدۇ، بىناكارلىق جەھەتتە مۇھىم ماتېرىيال خىلى، « كەڭ يوپۇرماقلىق قىزىل قارىغاي » دېگەن نامى بار، ھەسەل ھەرىسى بېقىش ، ئىشلەپچىقىرىش جەھەتتە، بەزى ھەرە ساندۇقى لىپا دەرىخىدىن ياسالغان. 

ئىستېمال قىممىتى

لىپا دەرىخىنىڭ گۈلى كىچىك، ھەر بىر تال گۈلى بەش تال گۈل تاج ياپراقچىلىرىدىن تەركىب تاپىدۇ، لىپا دەرىخى گۈل رەڭگى پارقىراق، قويۇق تاتلىق، كرىستاللىق كوندېنساتور مەسىلەن، ماي، ئاپئاق قار، لەززىتى باشقىچە، ئەزەلدىن ئاق ھەسەل دېگەن نامى بار. ئۇنىڭ ئادەتتىكى ھەسەل تەركىبىدە تېخىمۇ گلۇكوزا كۆپ، مېۋە شېكىرى، ۋىتامىن، ئامىنو كىسلاتالىرى، ھورمۇن، ئېنزىم ۋە ئېستېر تۈرىدىكىلەر كۆپ، ئۆپكىنى، يۆتەلنى توختىتىش، ئۇسسۇزلۇقنى بېسىش، ھۈجەيرىلەرنى ھاسىل قىلالايدۇ، زۇكامداش ۋە ئاغرىق توختىتىش قاتارلىق كۆپ خىل داۋالاش ئۈنۈمىگە ئېرىشكىلى بولىدۇ، ھەسەل ئىچىدىكى ئەڭ يۇقىرى دەرىجىلىك بۇيۇم ھېسابلىنىدۇ.

دورىلىق قىممىتى 

ئۇنىڭ تەبىئىتى : مۆتىدىل، تەمى ئاچچىق؛ ئىسسىق 

شىپالىق رولى : يەلنى ۋە نەملىكنى يوقىتىش؛ قاننى تېتىكلەشتۈرۈپ ئاغرىق توختۇتىدۇ؛ يۆتەل توختىتىش. ئاساسىي ھۆللۈكتىن بولىدىغان رېماتىزىم ئاغرىقى؛ تۆت مۈچە قۇيليشىش؛ يىقىلىپ زەخىملىنىش؛ كونا يۆتەل. 

مەنزىرە قىممىتى 

لىپا دەرخنىڭ كۆرۈنىشى چىرايلىق، گۈلى خۇش پۇراق چاچىدۇ، زىيانلىق گازغا تاقابىلچانلىقى كۈچلۈك بولۇپ، باغۋارانلاشتۇرۇش － كۆكەرتىش دەرىخى قىلىشقا بولىدۇ.  ^[0]