پروتېستانت دىنى

پروتېستانت دىنى (نېمىس تىلى:Protestantismus، ئىنگلىز تىلى:Protestantism، فىرانسۇز تىلى: Protestantisme).

16-ئەسىردىكى دىنىي ئىسلاھات ھەرىكىتىدىن كېيىن، كاتولىك دىنى جەمئىيىتى نىسبەتەن ئېيتقاندا، پروتېستانت دىنى (Protestantism) گېرمانىيە، دانىيە، شىۋىتسىيە، نورۋېگىيە، فىنلاندىيە قاتارلىق دۆلەتلەر ۋە بۇلارنىڭ كۆچمەنلەر رايونىدىكى لۇتېر مەزھىبى (Lutheran Church) ۋە ئەنگىلىيە ۋە ئۇنىڭ مۇستەملىكە -كۆچمەنلىرى شەكىللەندۈرگەن رايونلاردىكى ئەنگىلىكان مەزھىبى (Anglican Commuion)، شىۋېتسارىيە، گوللاندىيە ۋە گېرمانىيەنىڭ بىر قىسمى،  شوتلاندىيە قاتارلىق جايلارغا تارقالغان كالۋېن مەزھىبى (Reformed Churches) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. پروتېستانتلارنىڭ دۇنيادىكى نوپۇسى 400 مىليۇن ئەتراپىدا بولۇپ ئامېرىكا ئاھالىسىنىڭ يېرىمى پروتېستانت دىنىدا، دۇنيادىكى پروتېستانتلار سانى ئەڭ كۆپ دۆلەت ھىسابلىنىدۇ. ئەنگىلىيە ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىللەردە ھىندىستان ۋە شەرقى جەنۇبى ئاسىيادا دىن تارقىتىپ ئۈنۈم قازانغان بولۇپ، ھىندىستاندا تەخمىنەن 20 مىليۇن پروتېستانت بار، ھىندىستاندىكى بېرما بىلەن چېگرىلىنىدىغان مىزولام شىتاتى، ناگالان شىتاتى ۋە بېنگال بىلەن چېگرىلىنىدىغان مىگالايا شىتاتىدا پىروتىستانتلار ئۇمۇمى ئاھالىنىڭ %80 نى تەشكىل قىلغاچقا پروتېستانت دىنى دۆلەت دىنى ئورنىغا ئىگە.

پروتېستانت دىنى ئېتىقادقا تايىنىپ دىيانەتلىك بولۇش، ھەممە مۇرىتلار ئادەم، كاھىن ۋە «ئىنجىل» ئۈچۈن ئالىي نوپۇزغا ئىگە ئۈچ چوڭ پرىنسىپنى تەكىتلەيدۇ. 

پروتېستانت دىنى كۆچمەنلەر رايونىدىكى لۇتېر مەزھىبى (Lutheran Church) ۋە ئەنگىلىيە ۋە ئۇنىڭ مۇستەملىكە-كۆچمەنلىرى شەكىللەندۈرگەن رايونلاردىكى ئەنگىلىكان مەزھىبى (Anglican Commuion)، شىۋىتسارىيە، گوللاندىيە ۋە گېرمانىيەنىڭ بىر قىسمى،  شوتلاندىيە قاتارلىق جايلارغا تارقالغان كالۋېن مەزھىبى (Reformed Churches) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ^[0]

پروتېستانت دىنىپروتېستانت دىنىنىڭ ھەرقايسى مەزھەپلىرى شەكىللىنىش جەريانىدا ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە دىنىي ئەقىدە تەشەببۇسى ئوخشاش بولمىغان دىنىي ھاكىمىيەت پرىنسىپى ھەمدە ئۆزلىرىنى ئىپتىدائىي دىنىي جەمئىيەت ئۈچۈن «ئەھدى جەدىت» نۇسخا بۇلۇپ چوڭ جەھەتتىن تۆۋەندىكىدەك ئۈچ خىل دىنىي سىياسىي تۈزۈلمىسى بولىدۇ، يەنى : 

ئېپىسكوپالىزم 

ھەر قايسى باش ئېپىسكوپ رايونى باشقۇرۇش ھوقۇقى مەركەزلەشكەن، ئۇنىڭ قارىمىقىدا باستېر (باشلىقى) ۋە دېئاكون دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ھەرقايسى چوڭ رايونلار (ياكى دۆلەت) بارلىق ئېپىسكوپ تەركىب تاپقان ئېپىسكوپلار ئۆمىكى (ياكى باش مەھكىمىسى)، شەكىللەنگەن، بۇ چوڭ رايون (ياكى دۆلەت) دىنىي كوللېكتىپ رەھبەرلىك يادروسى، دۇنيا مىقياسىدا بىرلىككە كەلگەن رەھبەرلىرى ياكى ئاپپاراتى يوق بۇلۇپ ئەنگلىكان مەزھىپى ئۇنىڭ تىپىك ۋەكىلى. 

پرېسبىتېرىئانىزم 

ئادەتتە ئىجتىمائىي كەسىپ بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مۇخلىسلاردىن كۆرسەتكەن مۇرىت رەھبىرى نەچچە ئادەم ۋە ئاقساقاللار ھوقۇق باشقۇرۇش ئىلمى ھەمدە تەيىنلەش ياكى سايلام باستېر ئىلمىي ئىجرا قىلىش، بىر قانچە جاي ۋە دىنىي جەمئىيەتنىڭ ئاقساقىلى بىلەن باستىر بىرلىشىپ تەشكىل قىلغان جايلاردا رايونلۇق ئۇيۇشما قول ئاستىدىكىلەرنىڭ مىسسىيە رەھبەرلىك ھوقۇقى بار. بۇ بىر خىل جۇمھۇرىيەت تۈزۈمى دېيىشكە بولىدۇ. بۇ خىل تۈزۈلمىنىڭ رەسمىي دىنغا قايتىش مەزھىپى، يەنە بىر ئىسمى ئاقساقاللار مەزھىپى. 

كونگرېگاتىئونالىزم 

كونگرېگاتىئونالىزم جامائەتچىلىك تۈزۈمى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ھەر قايسى چېركاۋنىڭ بارلىق مۇرىتلىرى كېڭىشىش، ئاۋام پالاتالىرى بىۋاسىتە باستېر ئىلمىي ھاكىمىيەت باشقۇرغان ھەمدە تەكلىپلىك تەيىنلەش، ھەرقايسى زال ھەممىسى ئۆزىگە ئۆزى خوجا بولۇش، ئوخشاش بىر مەزھەپ دىنىي جەمئىيەتنىڭ بىرلەشمە گۇرۇپپا تەشكىللەش، ھەرقايسى دىنىي جەمئىيەت رەھبەرلىك قىلىش ھوقۇقى بولمايدۇ. بۇ خىل تۈزۈمنى قوللىنىدىغان باپتىسلار مەزھىپى، كونگرېئاتىئون مەزھىپى، خرىستوس جەمئىيىتى قاتارلىقلار بار.^[1]