جۇڭگودىكى يانار تاغ

جۇڭگونىڭ بۇيانقى يانار تاغ پائالىيىتى بىر قەدەر ئومۇميۈزلۈك ئەھۋال بولۇپ، بۇلار ئاساسلىقى شەرقىي شىمال رايونى، ئىچكى موڭغۇلنىڭ شىمالىدىكى ئىككى ئۆلكە، سەنشى، خېبېي، لېيجۇ تاقىم ئاراللىرى ۋە خەينەن ئارىلى، چياڭتاڭ ( شىزاڭنىڭ شىمالىي ) ئېگىزلىك، تەيۋەن، تەيخاڭشەن شەرقىي ئېدىر ۋە شىمالى جۇڭگو تۈزلەڭلىكى قاتارلىق جايلارغا تارقالغان. جۇڭگو يانار تاغ ھەرىكىتىنىڭ كۆپ قىسىم تىنچ ئوكياننى چۆرىدىگەن يانار تاغ بەلبېغى بولغان چوڭ قۇرۇقلۇق چېگراسى، ئاساسلىق خۇاشيا سىستېمىسى تەرىپىدىن، يېڭى خۇاشيا سىستېمىسى يېرىلىش ۋە ئۈزۈلۈش بىلەن كېسىشىدىغان شىمالىي غەربىي تەرىپىنى كونترول قىلىش، ھىمالايا تاغ ياساش ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك.

 جۇڭگو تاغ ئەڭ كۆپ رايون. 34 يانار تاغ توپى، 640 تىن ئارتۇق تەگلىكى يانار تاغ، ھەمدە چوڭ لاۋا يېپىنچىسى. بۇلار ئاساسلىقى چاڭبەيشەن تاغلىق رايونىغا تارقالغان، چوڭ ھىنگان تېغى ۋە شەرقىي شىمال تۈزلەڭلىكى قاتارلىق 3 رايونغا ئىگە، پائالىيەت دائىرىسى كەڭ، سىجىللىقى يۇقىرى، ئېتىلىپ چىقىش دەۋرى سانى كۆپ، تارقىلىش زىچلىقى چوڭ بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە.  جۇڭگودىكى ئەڭ چوڭ لاۋا كۆل _ ئەينەك كۆلى، بەش چوڭ تۇتاش كۆل، يانار تاغ توپى، چاڭبەيشەن يانار تاغ كونۇسى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.   

 بۇ يانار تاغ ئېرىشىنىڭ شەكىللىنىشى بىلەن بۇ رايوندىكى كۈچلۈك بولغان يېڭى تۈزۈلمە ھەرىكىتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ.  ئىستاتىسكا قىلىنىشىچە بازالىت ئېقىمى يەر كۆلىمى 7500 كۋادىرات كېلومېتىر بولۇپ، يانار تاغ كونۇسى 70 كە يېقىن. 

 غەربىي يۈننەندىكى توغرىسىغا كىسىپ ئۆتكەن تاغ سېستىمىسى جەنۇبىي بۆلىكىگە جايلاشقان بولۇپ، گاۋلىگوڭنىڭ غەربىي، يانار تاغ ۋە ئېرىش ئېقىنى تېڭچوڭ ناھىيە بازىرىنىڭ مەركەز قىلىپ بىر جەنۇب - شىمال يۆنىلىشىدە سوزۇلغان ئۇزۇن سوزۇنچاق شەكلىدە، كۆلىمى 2871 كۋادرات مېتىر بولۇپ، تاغ كونۇسى 70 تىن ئارتۇق تەگلىكى بار، بۇنىڭ ئىچىدە يانار تاغ ئېغىزى مۇكەممەلدىن 22 سى، ئونىنىڭ ئىقتىدارى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىدى، قالغانلىرى يانار تاغ ئېغىزى يوق يانار تاغلار. بۇ جايلار ئەڭ مول بولغان يەر ئىسسىقلىق بايلىقى بىلەن نام چىقارغان دۇنيا، نۆۋەتتە يانار تاغ يەنىلا كۈچسىز ھەرىكەت جەريانىدا تۇرۋاتىدۇ. 

 تارقىلىشى بىر قەدەر كەڭ بولغان كۆپ قېتىملىق يانار تاغ ھەرىكىتى خارابىلىكى. لېكىن ئالتە يانار تاغ توپى دەپ ئايرىلىدۇ. بۇ رايوندىكى ئورنى ئەڭ جەنۇبىي قىسىمىدىكى چوڭ يانار تاغ توپى - پەلەستىن تۈكلۈك گاداي مەزھىپى يانار تاغ توپى، ئەڭ يۇقىرى 5398 مېتىر بولۇپ،  جۇڭگودا ئەڭ ئېگىز بولغان يانار تاغ.    

 تىنچ ئوكياننى چۆرىدىگەن يانار تاغ بەلبېغى ئىچىدە، شىمالىدىكى چوڭ يانار تاغ توپى يېڭىلىنىش دەۋرى كېيىنكى يېڭىلىنىش دەۋرى مەزگىلى يانار تاغ ھەرىكىتىنىڭ مەھسۇلى، ھەمدە پېڭخۇ تاقىم ئاراللىرى قاتارلىق يانار تاغ ئارىلى بار. بۇ يانار تاغ تەيۋەن ئارىلىنىڭ شىمالىدىكى ئۆزگىچە بولغان يانار تاغ دېڭىز قىرغىقى شەكىللەندۈرىدۇ.  

 شەرقىي ئېدىر داڭلىق قۇدۇقى قار لەيلىسى تېغى بازالت، تاڭ يىن قۇۋرايتى بازالىت قاتارلىقلارنى، شۇنىڭدەك خېبېي ئۆلكىسىنىڭ تۈزلەڭلىك ئىچكى سېرىق توپىلىق ئەتراپتىكى « كىچىك تاغنىڭ » ۋە ياپۇنىيە ئەتراپىدىكى «چوڭ تاغ » مۇ يوق يېڭى ھايات ئېراسىدىكى بۇيان يانار تاغ ھەرىكىتى مەھسۇلى. 

 پارتلاش يۈز بېرىشى جەھەتتە  يۇقىرى يېڭى ئېرا بار «چاسا تاغ » بازالىت ئاستىدا، چاڭجياڭ دەرياسىنىڭ شىمالىي قىرغىقىدىكى بولغان كىچىك تاغلار، جەنۇبىي قىرغىقىدا جياڭ نىڭ ئەتراپىدىكى بىر تەكشى تەگلىكى بار، ئۇ 10 يانار تاغ كونۇسىدىن تەشكىللەنگەن كىچىك تىپتىكى يانار تاغ توپى. 

ئۇتتۇرا دەۋىردىن تارتىپ، يېڭىلىنىش دەۋرىگىچە، ئىككى مىڭ نەچچە  يىل بولغان گېئولوگىيىلىك تارىخىدا، جۇڭگو بولسا ناھايىتى كۆپ يانار تاغ دۆلىتى، ئۇ چاغدا جۇڭگونىڭ يانار تاغ ئېتىلىش، بولۇپمۇ شەرقىي شىمال رايونى، ئۇرۇش توختىمىغان ياپونىيە. يېقىنقى زامان جۇڭگونىڭ يانار تاغ ھەرىكىتى ناھايىتى قويۇق بولدى. 

 دۆلىتىمىزدىكى يانار تاغ ھەرىكىتى كۆپ يۈز بېرىشى مەركەزلىك ئېتىلىش، كونۇسسىمان يانار تاغدىن ئادەتتە كېسىك چوققا ھاسىل بولغان، بۇنى گېئولوگىيە مۇتەخەسسىسلىرى يانار تاغ كونۇسى دەپ ئاتىغان. يۇقىرىدا ئېيتىلغان بەش چوڭ تۇتاش كۆل، چاڭبەيشەن، تەيۋەن، تېڭچوڭ، غەربىي كوئېنلۇن قاتارلىق رايونلار 400 نەچچە يىل ئىچىدىكى يانار تاغ پارتلاش، چاڭبەيشەن  تارىخىي خاتىرىلىرىنى تەكشۈرگەندە ئۈچ قېتىمدىن ئارتۇق، يانار تاغ كونۇسىدەك غەلىتە يەر شەكلىنى بايقىغان.

ⅩⅩ ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىنىڭ باشلىرىدىكى بىر كۈنى، دۆلىتىمىزنىڭ كۇئىنلۇن تېغى رايونىدا تۇيۇقسىز كۈچلۈك پارتلاش ئاۋازى ئاڭلىنىدۇ. گۈلدۈرلىگەن ئاۋاز بىلەن تەڭلا غايەت زور ئىس-تۈتەك كۆككە كۆتۈرۈلىدۇ، يەنە تېخى قىپقىزىل نۇرنىڭ چاقنىغىنى كۆزگە چېلىقىدۇ. بەزى كىشىلەر بۇنى كۇئىنلۇن تېغىدىكى يانار تاغدىن ۋولقان ئېتىلىپ چىقتى دەپ قارايدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن دۆلىتىمىزىدىكى كۇئىنلۇن تېغى ئىزچىل تۈردە «يېنىپ تۇرغان يانار تاغ» دەپ قارىلىپ كەلدى.

ⅩⅩ ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، ئالىملار ئاندىن بۇ رايوننى ئەمەلىي تەكشۈرۈش پۇرسىتىگە ئىگە بولدى. تەكشۈرۈش ئارقىسىدا، بۇ يەرگە گەرچە كۆلىمى 200 نەچچە كۋادرات كىلومېتر كېلىدىغان ماگما جىنىسلىرى جايلاشقان بولسىمۇ، لېكىن ھەر خىل بېشارەتلەردىن، بۇ ماگما جىنىسلىرى ⅩⅩ  ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىنىڭ باشلىرىدا ئېتىلىپ چىققان ۋولقان قالدۇقلىرىغا ئوخشاشمايدىغانلىقى ئېنىقلانغان. يانار تاغ قۇرۇلمىسى ۋە گىئولوگىيىلىك ئەھۋالىمۇ يېڭىلا ئېتىلىپ چىققان ياكى «يېنىپ تۇرغان يانار تاغ» قا ئوخشاشمايدۇ. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ئەينى يىلى تارقالغان «يېنىپ تۇرغان يانار تاغ» دېگەن سۆزنىڭ روشەنكى ئىلمىي ئاساسىي يوق.

نۆۋەتتە دۆلىتىمىزدىكى بەزى يانار تاغ ئۇيقۇ مەزگىلىدە تۇرماقتا. مەسىلەن، شەرقىي شىمالدىكى چاڭبەيشەن تېغى، يۈننەندىكى تېڭچۇڭ ۋە خەينەن، تەيۋەن ئۆلكىلىرىدىكى بەزى يانار تاغلارداⅩⅩ ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى ماگما ھەرىكىتىنىڭ ئالامىتى كۆرۈلمىدى. بىراق تەيۋەن ئۆلكىسىنىڭ شەرقىي شىمال دېڭىز رايونىدا ئىككى قېتىم دېڭىز ئاستى يانار تاغ ھەرىكىتى يۈز بەردى، بىر قېتىملىقى 1916-يىل 4-ئاينىڭ 18-كۈنى، يەنە بىر قېتىملىقى 1972-يىل 6-ئاينىڭ 1-كۈنى كۆرۈلدى، بۇ جۇڭگو چېگرىسى ئىچىدە يېقىنقى يىللاردا يۈز بەرگەن ئىككى قېتىملىق «يېنىپ تۇرغان يانار تاغ» ھەرىكەت ھادىسىسى.^[0]