دېڭىز شاۋقۇنى

دېڭىز شاۋقۇنى بولسا دېڭىز ئاستىدىكى يەر تەۋرەش، ۋولقان ئېتىلىپ، دېڭىز ئاستى سىيرىلىپ چۈشۈش ياكى ھاۋا رايى ئۆزگىرىشى پەيدا قىلغان بۇزغۇنچىلىق دېڭىز دولقۇنى، دېڭىز تاشقىنىنىڭ دولقۇن سۈرئىتى سائىتىگە 700 ～ 800 كىلومېتىر، ئوكياننى توغرىسىغا  بىر قانچە سائەت ئىچىدىلا كېسىپ ئۆتىدۇ، دولقۇن ئۇزۇنلۇقى نەچچە يۈز كىلومېتىرغا يېتىدۇ، نەچچە مىڭ كىلومېتىر يېتىدۇ ئەمما ئېنېرگىيە تارقىتىش ناھايىتى ئاز بولىدۇ. بىپايان دېڭىزدا دولقۇن ئېگىزلىكى بىر مېتىرغىمۇ يەتمەيدۇ، لېكىن دېڭىز سۈيى تېيىز جايلارغا يىتىپ بارغان چاغدا، دولقۇن ئۇزۇنلۇقى قىسقا دولقۇن كېمىيىپ يۇقىرى ئۆرلەپ، نەچچە ئون مېتىر يېتىدۇ، تەركىبىدە غايەت زور ئېنېرگىيە ھاسىل بولغان « سۇ تېمى ». دېڭىز تاشقىنى ئاساسلىقى دېڭىز ئاستى يەر شەكلى، دېڭىز قىرغىقى گېئومېتىرىيىلىك شەكلى ۋە دولقۇن خۇسۇسىيىتى كونترول قىلىش، دېڭىز دولقۇنىنىڭ زەربىسىگە ئۇچراپ، مۇز تامغا نەچچە مىنۇتتا ياكى نەچچە ئون مىنۇتتا تەكرار ئۇرۇلىدۇ، توسما ۋەيران قىلىنىپ، قۇرۇقلۇقنى بېسىپ كېتىدۇ، ھاياتلىق ۋە مال - مۈلۈككە بۇزغۇنچىلىقى زور بولىدۇ. يەر شارى دېڭىز تاشقىنى يۈز بەرگەن رايون ئاساسەن ۋە يەر تەۋرەش بەلۋېغى بىلەن بىردەك بولۇشى كېرەك . يەر شارى تەخمىنەن 260 قېتىم خاتىرىلەنگەن ۋەيرانچىلىق خاراكتېرىدىكى دېڭىز تاشقىنى بار ، ئوتتۇرا ھېساب بىلەن تەخمىنەن ئالتە، يەتتە يىلدا بىر قىتىم يۇز بىرىدۇ. زېئولىت تىنچ ئوكياننى چۆرىدىگەن رايونلار يەر تەۋرەش، دېڭىز تاشقىنى يۈز بەرگەن جاينىڭ تەخمىنەن % 80 نى ئىگىلەيدۇ. ياپونىيە تاقىم ئارىلى ۋە ئەتراپىدىكى دېڭىز تەۋەلىكىدىكى تىنچ ئوكيان يەر تەۋرەش، دېڭىز تاشقىنى % 60 ئەتراپىدا ئىگەللىگەن، ياپونىيە دۇنيا بويىچە يەر تەۋرەش، دېڭىز تاشقىنى ھەمدە زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان ئەڭ چوڭقۇر ئۇچرىغان جاي ھېسابلىنىدۇ.

دېڭىز شاۋقۇنى بىر خىل ئاپەت خاراكتېرلىك دېڭىز دولقۇنى ، ئادەتتە دېڭىز ئاستىدىكى 50 كىلومېتىر ئىچىدە تەۋرەش، رىكتېر ماگنىتۇدىسى 6.5 تىن يۇقىرى بولغان دېڭىز ئاستى يەر تەۋرەش كەلتۈرۈپ چىقارغان. سۇ ئاستى ياكى قىرغاقتىكى تاغ كۆچۈش ياكى يانار تاغ دېڭىز تاشقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشىمۇ مۇمكىن. بىر قېتىملىق تەۋرىنىش بولغاندىن كېيىن، سىلكىنىش دولقۇنى دېڭىز يۈزىدە ئۈزلۈكسىز كېڭەيتىپ، يۇمىلاق، ناھايىتى يىراق ئارىلىققا تارقىلىپ، خۇددى تاش چۈشۈپ تېيىز كۆلچەك ئىچىدە پەيدا بولغاندەك دولقۇن. دېڭىز تاشقىنى دولقۇن ئۇزۇنلۇقى ئوكيانلارنىڭ ئەڭ چوڭ چوڭقۇرلۇقىدىن چوڭ، ئوربىتا ھەرىكىتى، دېڭىز ئەتراپىدا زور توسقۇچى يوق، دېڭىز - ئوكيان چوڭقۇرلۇقىنى قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، دولقۇن ئوخشاشلا تارقىلىدۇ.

دېڭىز شاۋقۇنى شەكىللىنىش سەۋەبىگە ئاساسەن ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ : يەر تەۋرەش، دېڭىز تاشقىنى، يانار تاغ دېڭىز تاشمىسى، سىيرىلىش، دېڭىز تاشقىنى. يەر تەۋرەش دېڭىز تاشقىنى دېڭىز ئاستىدىكى يەر تەۋرىگەندە، دېڭىز ئاستى يەر شەكلىدە ئۆزگىرىش كەلتۈرۈپ چىقارغان دېڭىز سۈيىنىڭ كۈچلۈك تەۋرىنىشى. ئۇنىڭ مېخانىزمى ئىككى خىل شەكلى بار : « تۆۋەنلەش تىپىدىكى  دېڭىز تاشقىنى» ۋە « كۆتۈرۈلۈش تىپىدىكى دېڭىز تاشقىنى».

دېڭىز شاۋقۇنى يۈز بەرگەندە، سىلكىنىش دولقۇنى دېڭىز يۈزىدە ئۈزلۈكسىز كېڭەيىپ، ناھايىتى يىراق جايلارغا تارقىلىدۇ. ئۇ سائىتىگە 600~ 1000 كىلومېتىر كېلىدىغان يۇقىرى سۈرئەتلىك، دېڭىز يۈزىدە 1 مىليون 2 مىڭ كىلومېتىر ئارلىقتا تېز تارقىلىدۇ، مېتىر ئېگىزلىكتىكى قىرغاققا ئۇرۇلغان چوڭ دولقۇن كۆتۈرۈلىدۇ، سۇ ئورنى پەسەيگەندە تېيىز دېڭىز ئاستى كۆرىنىدۇ، بىر نەچچە مىنۇتتىن كېيىن دولقۇن يېتىپ، بىردە چېكىنىپ، بىردە ئىلگىرلەپ، ئاپەت خاراكتىرلىك بۇزغۇنچىلىققا ئۇچىرايدۇ.

قاتتىق سىلكىنىش كېيىن ئۇزاق ئۆتمەي، زور دولقۇن، ھەيۋەت بىلەن دېڭىز قىرغىقى لىنىيەسىنى كىسىپ ئۆتۈپ، شىددەت بىلەن بويىدا تۇرغان شەھەر ۋە كەنتلەرگە ھوجۇم قىلىدۇ، پورت بارلىق ئەسلىھەلىرى ، ئۆيلىرمىزنى ئىمارەت ، دەھشەتلىك دولقۇن تالان ئاستىدا خەتەرگە ئۇچۇرايدۇ. دېڭىز شاۋقۇنى توختىغاندىن كېيىن دېڭىز ساھىلىنىڭ ھەممە يىردە قالدۇق ياغاچ، ئەسكى تاختاي ۋە ئادەم ۋە ھايۋانلارنىڭ جەسەتلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ.

دۇنيادا دېڭىز شاۋقۇنى كۆپ يۈز بېرىدىغان رايون ھاۋاي تاقىم ئارىلى، ئالياسكا رايونى، كامچاتكا ـــ كۇرىل تاقىم ئاراللىرى، ياپونىيە ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلار، جۇڭگو ۋە قوشنا رايونلار، فىلىپپىن تاقىم ئاراللىرى، ھىندونېزىيە رايونى، سولومون تاقىم ئاراللىرى، يېڭى گۋىنېيە، يېڭى زېلاندىيە - ئاۋسترالىيە ۋە جەنۇبىي تىنچ ئوكيان رايونى، كولۇمبىيە - ئېكۋاتور شىمالىي قىسمى ۋە چىلىنىڭ دېڭىز قىرغىقى، ئوتتۇرا ئامېرىكا قىتئەسى ۋە ئامېرىكا، كانادا غەربىي دېڭىز ۋە ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى دېڭىز رايونى قاتارلىق جايلارغا تارقالغان.^[0]