ئىلى دەرياسى 

                                          ئىلى دەرياسى ئاسيادىكى مەشھۇر دەريالارنىڭ بىرى. بۇ دەريا شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىدىكى تەڭرىتاغلىرىنىڭ بۇلۇتقا تاقاشقان ئېگىز چوققىلىرىدىكى مۇزلۇقلاردىن باشلىنىپ، قاتمۇ – قات تاغلار ئارىسىدىكى قېلىن قارىغايلىق جىلغىلار ۋە رەڭگارەڭ گۈل – چىچەكلەرگە پۈركەنگەن گۈزەل يايلاقلاردىكى سانىسزلىغان كىچىك ئېقىنلارنىڭ قوشۇلۇشىدىن ھاسىل بولغان مەشھۇر ئەزىم دەريادۇر.

ئۈچ ۋىلايەت ئنقىلابى جۇڭگۇ دىمكۇرەتىك ئىنقىلابىنىڭ بىر قىسمىدۇر ، شۇڭا كۆپچىلىكنىڭ بۇ تارىخى رەسىملەرنى كۆرۈش بىلەن بىللە شۇ تارىخى دەۋىردە ئۆزنىڭ ئەركىنلىكى ۋە ئازادىلىقى ئۆچۈن قان كىچىپ جەڭ قىلغان شۇ قەھىرىمانلىرىمزىنى بىر ئەسلىۋەتسەك ،  بۇ  تارىخى رەسىملەرنىڭ بىر قىسىمىنى سىز كۆرگەن بۇلۇشىڭىز مۇمكىن بەزىلىرنى كۆرمىگەن بۇلىسىڭىز  مۇمكىن

 .

تۆھپىكار تاتار خەلقى(3)

3.شىنجاڭ ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى دەۋرىدىكى تاتارلار

1944-يىلى11-ئايدائىلى،ئالتاي، تارباغاتايدىن ئىبارەت ئۈچ ۋىلايەت خەلقىنىڭ گومىنداڭ مۇستەبىت ھۆكۈمىرانلىقىغا قارشى ئىنقىلاۋى پارتىلىدى. تاتار ئوغۇل-قىزلىرىمۇ قولىغى قۇرال ئېلىپ، ھەرمىللەت ختەلقى بىلەن  بىرلىكتە ئالدىنقى سەپكە ئاتلاندى.كەڭ تاتار خەلقى ھەرمىللەت ئاممىسى بىلەن بىرلىكتە ئالدىنقى سەپنى ماددى ۋە مەنۋى جگھەتتىن قوللىدى. تاتار زىيالىلىرى ھەر مىللەت زىيالىلىرى  بىلەن بىرلىكتە  كەڭ تۈردە تەشۋىقات،تەشكىللەش ئىشلىرىنى  قانات يايدۇردى.

تۆھپىكار تاتار خەلقى(2)

2.تاتارلارنىڭ جۇڭگۇغا كېلىشى ۋە ئىلىدا شۇغۇللانغان تۈرلۈك كەسىپلىرى

تاتارلارنىڭ جۇڭگۇغا كېلىشى19-ئەسىرنىڭ 20-30-يىللىرى باشلانغان بولۇپ بەش دەۋرگە بۆلىنىدۇ:

بىرىنچى دەۋر:18-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا روسسىيەدەفىئودالىزىم زاۋانلىققا يۈزلەندى.زاۋاللىققا يۈزلەنگەن چوڭ فىئوداللار كەڭ دېھقانلارغا قاراتقان ئىكىسپىلاتاتسىيىسىنى تېخىمۇ كۈچەيتىش بىلەن بىرلىكتە ئاز سانلىق مىللەتلەرنى قاتتىق تالان-تاراج قىلدى.شۇ قاتاردا ئىدىل،ئورال بويلىرىدىكى تاتارلارنىڭ يەر-زىمىن،تېرىلغۇ يەرلىرىنى،چارۋا مال، ئوتلاقلىرىنى زورلۇق بىلەن تارتىۋىلپلاقالماستىن ،ئېغىر ئالۋاڭ-سېلىق ئارقىلىق ئۇلارنى كۈن كۆرەلمەسلىك ھالغا چۈشۈرۈپ قويدى.

تۆھپىكار تاتار خەلقى(1)

مەن مەمىلىكىتىمىزدىكى تارىخى ئۇزۇن، ئۇيغۇرۋەباشقاقېرىنداش تۈركىي مىللەتلەر بىلەن ئەسىرلەردىن بېرى بىللە ياشاپ كەلگەن مەدەنىيەتلىك تۈركى خەلقلەرنىڭ بىرى بولغان تاتارمىللىتى نىڭ كېلىپ چىقىشى، مەدىنىيىتى، ئۆرپ-ئادىتى ۋەشىنجاڭنىڭ ھەر ساھەسىگە قوشقان تۆھپىلىرى قاتارلىق جەھەتلەردىن قىسقىچە چۈشەنچە بېرىش ئۈچۈن بۇ ماتىريالنى تەييارلىدىم.ھەر قەيسىڭلارنىڭ ھوزۇرىغا سۇنماقچىمەن. بەھىرلەنگەيسىلەر.     

ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاسىتى(1)

ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاسىتى ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ غەربىي شىمال قىسىمىغا جايلاشقان بولۇپ، بورتالاموڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى بىلەن قاراماي شەھىرىنى ئوراپ تۇرىدۇ. شەرق تەرىپى شىخەنزە شەھىرى، سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى بىلەن، جەنۇب تەرىپى بايىغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى، ئاقسۇ ۋىلايىتى بىلەن تۇتۇشىدۇ. شەرقىي شىمالىي موڭغۇلىيە بىلەن (چېگرا سىزىقىنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 628 كىلومېتىر). غەربىي شىمالىي قازاقىستان، روسىيە بىلەن چېگرىىنىدۇ (چېگرا سىزىقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 1391 كىلومېتىر). جەنۇبىدىن شىمالىغىچە بولغان ئۇزۇنلىقى 076 كىلومېتىر، شەرقىدىن غەربىگىچە بولغان كەڭلىكى 630 كىلومېتىر، ئومۇمىي يەر كۆلىمى 267 مىڭ 500 كۋادرات كىلومېتىر. ئوبلاستقا ئۈچ ۋىلايەت ۋە بىر ناھىيە دەرىجىلىك شەھەر (ئىلى ۋىلايىتى، چۆچەك ۋىلايىتى، ئالتاي ۋىلايىتى، كۈيتۈن شەھىرى

قارايدۇ.

  ئىلىدىكى توققۇزكۈرە

تەلكە كۈرەسى. تەلكە كۈرەسى ئىلى دەرياسىنىڭ شىمالىي قىرغىقىغا جايلاشقان بولۇپ ، مانجۇلار بۇ كۈرەنى مىلادى 1761- يىلى تارانچىلارنىڭ كۈچى بىلەن ئەھيا قىلدۇرغانىدى. كىيىن مىلادى 1802-يىلى ئىككى قىېتىم كىڭەيتىپ سالدۇردى. بۇ قەلئە-ئىلى ۋادىسىغا ئۈتىدىغان قەدىمكى خەلقئارالىق يول -ئالمالىق جىلغسنىڭ ئېغىزىغا جايلاشقانلىقى ئۈچۈن ،تارىخت<بىرىنچى ئۆتكەل> دەپ ئاتالدى.1ا

ﺑﻪﻳﺘﯘﻟﻼﻧﯩﯔ ﺑﯩﻨﺎﻛﺎﺭﭼﯩﻠﯩﻘﻰ ﮬﻪﻗﻘﯩﺪﻩ

     ﺗﻮﺧﺘﻰ ﻣﯘﺟﺎﯓ ﯞﻩ ﺑﻪﻳﺘﯘﻟﻼﻧﯩﯔ ﺑﯩﻨﺎﻛﺎﺭﭼﯩﻠﯩﻘﻰ ﮬﻪﻗﻘﯩﺪﻩ ﺑﻪﻳﺘﯘﻟﻼﻧﯩﯔ ﺑﯩﻨﺎﻛﺎﺭﭼﯩﻠﯩﻘﻰ ﮬﻪﻗﻘﯩﺪﻩ ﺑﯩﺰﺩﯨﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺩﯦﺮﻩﻛﻠﻪﺭﺩﻩ ﮬﺎﺯﯨﺮﻏﯩﭽﻪ ﻗﺎﻳﯩﻞ ﻗﯩﻼﺭﻟﯩﻖ ﻣﻪﻟﯘﻣﻪﺗﻼﺭ ﻳﻮﻕ ﺋﯩﺪﻯ... ﺑﯘ ﮬﻪﻗﺘﻪ ﺑﯩﺰﻧﻰ ﻗﺎﺯﺍﻗﯩﺴﺘﺎﻧﺪﺍ ﻳﺎﺷﺎﭖ ﺋﯩﺠﺎﺩﺍﺩﯨﻴﻪﺕ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺷﯘﻏﯘﻟﻼﻧﻐﺎﻥ ﺋﺎﺗﺎﻗﻠﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻳﺎﺯﻏﯘﭼﯩﺴﻰ ﻣﻪﺭﮬﯘﻡ ﮬﯩﺰﻣﻪﺕ ﺋﺎﺑﺪﯗﻟﻠﯩﻦ ﺋﻪﭘﻪﻧﺪﯨﻢ ﺋﯚﺯﯨﻨﯩﯔ <<ﺑﯩﻨﺎﻛﺎﺭﻻﺭ ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻳﯩﺮﯨﻚ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺭﻭﻣﺎﻧﯩﺪﺍ ﺑﻪﺯﻯ ﻣﯘﮬﯩﻢ ﺗﺎﺭﯨﺨﻲ ﺩﯨﺮﻩﻛﻠﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ

ئىلى  جياڭجۈن  مەھكىمىسى

ئىلى جياڭجۇن مەھكىمىسى 1762 يىلى قۇرۇلغان بولسىمۇ لېكىن جۇڭغارلار توپىلىڭىنىڭ 10 نەچچە يىللىق مالىمانلىقى ۋە چىڭ قوشۇنلىرىنىڭ بۇ رايۇنلاردا يۈرگۈزگەن رەھىمسىز باستۇرۇش سىياسى نەتىجىسىدە پۈتۈن شىمالىي شىنجاڭ تەۋەسى خانىۋەيرانچىلىقتا قالغانلىقى ، ئىلىدىكى ئاساسلىق يەرلىك ئاھەلە سانى ئازلاپكەتكەنلىكى ، ئۇنىڭ ئۇستىگە چەت ياقىلارغا پىتراپ كەتكەن ھەر قايسى موڭغۇل قەبىلىلىرىنىڭ قالدۇق پاراكەندىچىلىكى دائىم تۇغۇلۇپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن چىيەنلۇڭ خاننىڭ ئاخىرقى مەزگىلگە كەلگىچە بۇ ھاكىميەت ئاساسى جەھەتتىن  ھەربىي ئىدارە قىلىش ئورگىنى  بولۇپ ئىلىغا ئەۋەتىلگەن لەشكەر باشلىقلىرى جياڭجۇن  بولۇپ ئىلىنى ھەربىي تۈسىدە ئىدارە قىلىپ كەلدى .

ئۈچ ۋىلايەت  ئىنقىلابىغا  ئائىت تارىخى رەسىملەر

ئۈچ ۋىلايەت ئنقىلابى جۇڭگۇ دىمكۇرەتىك ئىنقىلابىنىڭ بىر قىسمىدۇر ، شۇڭا كۆپچىلىكنىڭ بۇ تارىخى رەسىملەرنى كۆرۈش بىلەن بىللە شۇ تارىخى دەۋىردە ئۆزنىڭ ئەركىنلىكى ۋە ئازادىلىقى ئۆچۈن قان كىچىپ جەڭ قىلغان شۇ قەھىرىمانلىرىمزىنى بىر ئەسلىۋەتسەك ،  بۇ  تارىخى رەسىملەرنىڭ بىر قىسىمىنى سىز كۆرگەن بۇلۇشىڭىز مۇمكىن بەزىلىرنى كۆرمىگەن بۇلىسىڭىز  مۇمكىن .