قۇمۇل نېمىشقا سوفىيانە قۇمۇل دەپ ئاتالغان ؟

matimatika

       1430-يىلدىن كېيىن ئىسلام دىنى ئەمدىلا تارقىلىشقا باشلىغان قۇمۇل رايۇنىدا تەرىقەت پىشىۋالىدىن مىرسەيىت جېلىل قاتارلىق ئىشانلار خەلق ئارىسىدا تەسەۋۋۇپچىلىقنى تەرغىب قىلغان . ئۇزاق مۇددەت بۇددا دىنى تەرىقەتلىرى ھۆكۇمرانلىقىدا بولغان قۇمۇل خەلقى ئىسلام دىنى تەسەۋۋۇپ پىكىر ئېقىمىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ ، ئىشانلارغا ئىخلاس قىلغۇچىلار كۆپەيگەن. بۇ خىل قولاي شارائىتتىن پايدىلانغان خوجا ئەھمەت كاسانىينىڭ نەۋرىسى خوجا مۇھەممەت يۈسۈپ قۇمۇلدا تەرىقەت سۈلۈكىنى يۈرگۈزگەن . بىر رىۋايەتتە ، خوجا ھىدايىتۇللا ئىشان ئاپپاقمۇ قۇمۇلدا تۇغۇلغان.
     تۇرپاندىكى كېپەكبەگ تارخاننى ئۆلتۇرۇپ ، سىياسىي ھوقوقنى تارتىۋالغان ئىمىن سوپىمۇ تۇرپان، پىچان، قۇمۇل قاتارلىق جايلاردا تەسەۋۋۇپچىلىقنى كەڭ كۆلەمدە تارقاتقان.
    بەزى ماتېرىياللاردا ، قۇمۇلدىكى مۇسۇلمانلىق ئاساسەن ئىشانلار تەرىپىدىن ئوموملاشتۇرلۇپ پۇختىلانغان ، ھەتتا 16-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا كۆپلىگەن كىشىلەر تەرىقەت مۇرىتى بولغان . شۇڭا ، ئاھالە ئارىسىدا سوپىلارنىڭ كۆپلىكى ، خەلقنىڭ ياۋاش، مۇلاھىملىقىدىن قۇمۇل دىيارى " سوفىيانە قۇمۇل" دەپ ئاتالغان دېگەن گەپ بار.


مەنبە:  " ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا دائىم ئۇچرايدىغان ئاتالغۇلارغا ئىزاھات"  ( 2-قىسىم )، 246-بەت.

matimatika

يەكەن نېمىشقا پىرىيانە يەكەن دەپ ئاتالغان؟


شىنجاڭنىڭ يىقىنقى زامان تارىخدا ، بولۇپمۇ 15-ئەسىرنىڭ  ئالدىنقى يىرىمىدىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئارقىمۇ- ئارقا ئېقىپ كىرگەن ( قاراخانلار دەۋرىدىكىلەر بۇنىڭ سىرتىدا) تەسەۋۋۇرۇپ پىشىۋالىرىدىن سەمەرقەنتلىك خوجا مۇھەممەت شېرىپ بۇزرۈكۋار (ئابدۇرىشىتخاننىڭ پىرى) ، خوجا ئەخمەت كاسانى ( مەختۇم ئەزەم) ، خوجا ئەبەيدۇللا سۇرىددى ، مەختۇم ئەزەم ئوغۇللىرىدىن : خوجا مۇھەممەت ئىمىن ، خوجا مۇھەممەت يۈسۈپ ، خوجا ئاپپاق ؛ خوجا ئىسھاق نەۋېرلىرىدىن : خوجا دانىيال ، خوجا ياقۇپ ، خوجا ھاشىم ، خوجا قاسىم  قاتارلىق 30 دىن ئارتۇق پىر-ئىشانلار جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ ئاقسۇ ، قەشقەر ، يەكەن، خوتەن ھەتتا قۇمۇل رايۇنلىرىغا تارقىلىپ ، تەسەۋۋۇرۇپ تەرىقەتچىلىك پىكىر ئىقىمىنى كەڭ كۆلەمدە تارقارقان ئىدى. ئۇلارنىڭ ھەممىسى يەكەن سەئىدىيە ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ  ئاستانىسى يەكەن شەھرىگە توپلىشىپ تەرىقەت سۇلۇكىنى يۈرگۈزگەن ، ھەتتا بەزىلىرى سىياسىي ئىشلارغا ئارىلىشىپ ئىنتايىن ئىچىنىشلىق ۋەقەلەرگە سەۋەپ بولغان ئىدى. بەزى خاتېرىلەردە ئاشۇ زاماندىكى يەكەننىڭ ھەر بىر كوچىسىدا بىر خانىقا ، ھەر مەھەللىدە بىر "ئىشان- پىركامىل" لار بار ئىدى. شۇڭا ، پۇتۇن پىر-ئىشانلار توپلانغان بۇ شەھەر "پىرىيانە يەكەن" دەپ ئاتالدى- دېيىلگەن رىۋايەت بار.



مەنبە: "ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا دائىم ئۇچرايدىغان ئاتالغۇلارغا ئىزاھات"  ( 2-قىسىم) ، 23-232-بەتلەر.

matimatika

ئاقسۇ نېمىشقا غازىيانە ئاقسۇ دەپ ئاتالغان ؟

خەلق رىۋايەتلىرىدە ئىيتىلىشىچە ، ئاقسۇ شەھرى ئەتراپىدا ، قەدىمدىن ھەر خىل جەڭلەردە شېھىتلىك مەقامىغا يەتكەن ئاتاقلىق شەخىسلەر كەم ، تولاراق ئۇلار جەڭلەردە غەلبە قىلغان ، شۇڭا ، " غازىيانە ئاقسۇ" دەپ ئاتالغان . بىبى مەسۇم ئەزىزەم ئىپارخان 1759-يىلى ئۇرۇشتا ھايات قالغاچقا شۇ نام بىرىلدى ، دگۇچىلەر بار.

يۇقارقى كىتاپ ، 250-بەت.

matimatika

تۇرپان نېمىشقا غېرىبانە تۇرپان دەپ ئاتالغان؟

    تۇرپاندىكى يەرلىك خەلق ۋە پۇتۇن شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ خىلى كۆپ قىسمى ئىسلام دىنىنىڭ مۇقەددەس كىتابى "قۇرئان كەرىم"نىڭ "سۈرەكەھف" قىسمىدا بايان قىلىنغان "ئەسھەبۇلكەھف" ۋەقەلىكىنىڭ قاتناشچىلىرى تۇرپاندىكى تۇيۇق مازىرىدا (غارى) دا دەپ ئىخلاس قىلىشىدۇ.
      تۇيۇق غارىدىكى "ئەسھابۇلكەھف" لار ئۇزاق جايلاردىن كەلگەن مۇساپىرلار بولۇپ ، ئۇلارنىڭ ئىسىملىرى: يەملەيخا، ماكسىلىىمىنا، ئازارپەتۇنۇس، كاشاپەتۇنۇس، يۇۋانۇس يۇنۇس، قىتمىر قاتارلىقلار بولۇپ ، تاكى قىيامەتكىچە غاردا ئۇخلاپ ياتىدۇ ، دېيىلگەن. پۇتۇن شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن ھەر يىلى مىڭلاپ كىشىلەر بۇ مازارغا كىلىپ تاۋاپ ۋە دۇئا - تەلەپ قىلىدۇ. بىشىغا دەرت- ئەلەم چۇشكەنلەر يىغا-زارە بىلەن مەدەت سورايدۇ. مۇساپىر ئاتالغۇسى غىرىب مەنىسىنىمۇ بىلدۇرىدۇ . شۇڭا ، ئۇلۇغ كېشىلەر سىمۋۇلى بولغان " ئەھابۇلكەھف" تۇرپاندا بولغانلىقى ئۈچۈن "غىرىبانە تۇرپان" دەپ ئاتالدى دېگەن رىۋايەت بار.

يۇقارقى كىتاپ ، 251-بەت.

matimatika

كۇچا نېمىشقا ۋەلىيانە كۇچا دەپ ئاتالغان؟

چىڭگىزخان بۇخارانى ئىشغال قىلغاندا ، بۇخارانىڭ مەشھۈر ئۆلىماسى شەيىخ ئىمام ھاپىز بۇخارى بىلەن مۇنازىرە ئىلىپ بارغان. ئىمام بۇخارى كەسكىن مۇنازىرە يۈرگۈزگەنلىكتىن چىڭگىزخان ئۇنى شېھىت، ئەۋلاتلىرىدىن 17 كىشىنى ئاق ئۆيلۇك قىلىپ قارابالاساغۇن يىنىدىكى كېلوران تىېغىغا سۇرگۇن قىلغان. 1227-يىلى چىڭگىزخان ئۆلگەندىن كىيىن ، بۇخارىنىڭ ئەۋلاتلىرى چىڭگىزخاننىڭ ئىزباسارى قۇبلايخاننىڭ روخسىتى بىلەن ئازاد بولۇپ شىنجاڭغا كەلگەن. نەۋرىسى شەيىخ جاللىدىن دەسلەپ شەھرى كېتىككە، كىيىنرەك ئاقسۇ ئايكۆلدە ماكانلاشقان؛ تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ ياردىمى بىلەن شىيىخ ئەرشىدىن بولسا كۇچادا ماكانلاشقان ، 1868-يىلى ياقۇپبەگ قۇشبېگى تەرىپىدىن ئۇنىڭ ئاخىرقى ئەۋلادى راشىدىن خان ئۆلتۈرلۇش بىلەن ئۇنىڭ نەسەبى ئاياقلاشقان.
ئىمام ھاپىز بۇخارىنىڭ ئەۋلاتلىرى ئاساسەن كۇچاغا توپلانغانلىقى ئۈچۈن ، كۇچا « ۋەلىيانە كۇچا» دەپ ئاتالغان.


يۇقارقى كىتاپ ، 286-بەت.

matimatika

قەشقەر نېمىشقا ئەزىزانە قەشقەر دەپ ئاتالغان؟

- مۇھەممەت سىدىق يەركەندىنىڭ ، مۇھەممەد سادىك كاشىغەرىنىڭ << دىۋان زەلىلى -- سەپەرنامە >> ، << تەزكىرەئىي ئەزىزان >> ناملىق ئەسەرلىرىدە مۇنداق تەبىر بېرىلگەنلىگى قەيت قىلىنغان :
<< سۇۇتق بۇغراخان ، ئەبۇناسىر سامانىي ، ئىمانىدىن كاشىغەرى ، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ، ئىمام زاھىت ھۈسەيىن پەيزۇللا ، خوجا ياقۇپ ، ئىمام زاھىت خەلەپ ، ئەبى ھۈسەيىن ، ئىمام زاھىت قۇتبىدىن ، مۇسا بۇغراخان ، ئوسمان بۇغراخان ، سەيد ئارسلانخان ، قىلىچ بۇغراخان ، ھەسەن بۇغراخان ، ئابدۇغاپپار بىننى ھۈسەيىن كاشىغارى ، بىبى مەريەم بىننى سۇتۇق بۇغراخان ، تۇركان خاتۇن -- نۇرئەلا نۇرخان بىننى سۇتۇق بۇغراخان ، يۈسۈپ قىدىرخان ............ قاتارلىق زاتلارنىڭ قەشقەر ئەتراپىدا قەۋرىسى بولغانلىقى ئۈچۈن شۇڭا بۇ ئەزىزلەر ھۆرمىتىگە ~ << ئەزىزانە كاشىغەر >> دەپ ئاتالدى . خەلقىمۇ ئەزىز بولغۇسى ..... >> دېيىلىدۇ .

يۇقارقى كىتاپ ، 226-بەت

matimatika

خوتەن نېمىشقا شەھىدانە خوتەن دەپ ئاتالغان؟

خوتەن خەلقىنىڭ داستان رىۋايەتلىرىنىڭ كۆپ قىسمىدا خوتەننى شېھىدانە خوتەن دەپ تىلغا ئالىدۇ.بۇنىڭدا مۇنداق ئىككى ۋەقە كۆپ تىلغا ئېلنىدۇ:بىرى19-ئەسىرنىڭ ئاخىردا خوتەندە مەنچىڭ خنلىقىنىڭ زۇلىمىغا قارشى ئابدىراخمان خانپاششا ئىسىملىك ئەزىمەتنىڭ باشچىلىقىدا قوزغىلاڭ كۆتۇرۇپ غەلبە قىلغان ھەم ئىسلام دۇلىتى قۇرغان.ئۇزۇن ئۆتمەي بەدۆلەت قوشۇن باشلاپ بېرىپ ئۇلارنى ئالداپ، قەسلەپ ئۆلتۇرۋەتكەن.بۇنىڭ بىلەن خوتەن خەلقى پادىشاسىنىڭ قىساسىنى ئېلىش ئۇچۇن ئۇرۇش قىلىپ، نەچچە ئون مىڭ پۇخرا شېھىت بولغان .بۇلارنىڭ باشلىرىدا نەچچە يۇزمىتىر ئىگىزلىكتە تاغ ياسىغان. شۇڭا خوتەن شېھىدانە خوتەن دەپ ئاتالغان. بۇھەقتىكى مەلۇماتلار"ئابدىراخمان خانپاششا"دىگەن خەلىق داستانىدا تەپسىلىي بايان قىلىنغان.يەنەبىرى: خوتەن خەلقى ئىسلام دىنىغا كىرگەندىن كىيىن ،ئۇزۇن ئۆتمەي تۇرپاندىكى ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلمىغانلار تەرپىدىن باستۇرلۇشقا ئۇچراپ، بۇتۇن بىرشەھەرنىڭ ئادەملىرى بىر مەيدانغا يېغىلغان ،خوتەنلىكلەرنى ئىسلام دىنىدىن قايتۇرۇش ئۇچۇن بىردىن باغلاپ بوينىغا قىلىچ تەڭلەپ تۇرۇپ،خۇدا نەچچى دەپ سورىغان،خوتەنلىكلەر بىر دەپ جاۋاپ بەرگەن،شۇنىڭ بىلەن كاللىسىنى چېپىۋەتكەن،يەنە بىردىن سورىغان بىر دەپ جاۋاپ بەرگەن كاللىسىنى چېپىۋەتكەن،شۇنداققىلىپ نەچچە مىڭ ئادەمنىڭ كاللىسىنى چېپىۋەتكەن ھەممىسى قېلىچ ئالدىدا تەمتىرمەستىن بىر دەپ جاۋاپ بەرگەن،شۇڭا خوتەنلىكلەر بىرنى بىر دەيدۇ،جاھىل خەق دەپ نام ئالغان،ھەمدە شۇقېتىم شېھىت بولغانلار بەك كوپ بولغاچقا شۇندىن بىرى خوتەن شېھىدانە خوتەن دەپ ئاتىلىپ كەلگەن.

مەنبە: تور ئىزدىگۇچ
ئەسكەرتمە: خوتەن ھەققىدىكى بۇ بايان توردىن ئىلىندى، قولۇمدىكى ماتېرىيال بۇنىڭدىن پەرىقلىنىدۇ، بىراق بىسىشقا ئۇلگۇرمىدىم، كىيىن بىسىپ يوللاپ قويىمەن.

tottax

خوتەن،قەشقەر،ئاقسۇ،يەكەن،كۇچا،تۇرپان،قۇمۇللارنىڭ بۇنداق ئاتىلىشىنى مەن بۈگۈن بۇ تېمىدىن كۆرۈۋالدىم،راستىننلا قىممەتلىك ماتىريال ئىكەن.