«قاراخان»دىكى «قارا»نىڭ قىسقىچە تارىخىي تەبىرى

XERHAN

	ماچىن دىگەننى كېڭەيتىپ چۈشەنچە بەرسەڭلەر ! ماچىن دىگەن بۇرۇنقى بىر قەۋىمنىڭ نامىمۇ ياكى يەر ئىسمىمۇ ؟ ياكى بىرەر تارىخى يازمىمۇ ؟

forever1

	بۇرۇننىڭ بۇرۇنىسىدا بىر كىشىنىڭ قارا قۇلاقلىق بىر ئېشىكى بولمىش.بۇ كىشى تۇرمۇش ئېھتىياجلىرىنى مۇشۇ ئېشىكىدىن قىلغان كىرىم بىلەن قامدايمىش.كىم بىلسۇن، ئوزۇن ئۆتمەي ئېىشكى ئۆلۈپ قاپتۇمىش،شۇنىڭ بىلەن بۇكىشى...مىش...

tarurum

	ئەسسالامۇئەلەيكۇم «forever1 » ئەپەندى    بىر مىللەتنىڭ تارىخىغا ئائىت زور ئاتالغۇنى مەسخىرە ئاستىغا ئالغانلىقىڭىز ماھىيەتتە شۇ مىللەتنى كەمسىتكەنكىڭىز بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. ھەرقانداق بىر مىللەتنىڭ ئومىمىي گەۋدىسىنى كەمسىتكەن كىشى ھەقىقى ئىنسانپەرۋەر كىشى بولالمايدۇ.    «قارا» ئاتالغۇسىنى «ئېشەكنىڭ قۇلۇقى»غا ئوخشاتقىنىڭىز، بىر مىللەتنىڭ بارلىق ئەزالىرىغا ئازار بەرگەنلىكىڭىز بىلەن باراۋەر...    مەن، سىزگە ۋە سىزنىڭ ئاشۇ يەڭگىل سۆزىڭىزگە بەكلا ئېچىندىم...     ئامىن ... ئاللاھ سىزنى تەقۋىدار ئىنسانلار قاتارىدا قىلغاي...

ئەرتۇرا

	    قاراخانىلار پادىشاھلىرىنىڭ « قاراخان» دىگەن ئاتالغۇ ھەققىدىكى ئويلىغانلىرىم. قاراخانىلار سۇلتانلىرىنىڭ بەزىللىرى   ئۆزىگە «قاراخان» دىگەن ئىسىمنى تەگئات، ياكى ئۈنۋان قىلىپ   قوللۇنۇپ كەلگەن.  مەسىلەن؛ سۇلتان سۇتۇق بۇغرا قاراخان،  مۇسا ئىبن ئابدۇلكىرىم ئارىسلان بۇغرا قاراخان،  ھارۇن بۇغرا قاراخان، ...... دىگەندەك. يەنە دۆلەت نامىنىمۇ «قاراخانىلار» دەپ ئاتىغان.  نىمە ئۈچۈن شۇنداق  ئۆزلىرىگە «قاراخان »دىگەن ئىسىمنى قوللۇنۇپ كىلىدۇ؟  بۇتوغرىدا تارىخچىلارنىڭ يازمىللىرىغا قاراپ باقساممۇ ئانچە كۆپ توختالماپتۇ. ياكى بۇ تىمىدىن چەتنەپ ئۆتۈپ كىتىپتۇ.   مەن بۇتوغرىدا ئۆزۈمنىڭ كۆز قارىشىنى تورداشلار بىلەن ئورتاقلىشىپ ئۆتمەكچى. قاراخانىلار خانلىرى ياكى سۇلتانلىرى «قۇتادغۇبىلىك»ياكى «تۈركى تىللار دىۋانى »دىكى مەلۇماتلارغا قارىغاندا ئۆزلىرىنى تارىختىكى «تۇران ئىمپىرىيەسى»نىڭ پادىشاھى ئالىپ ئەرتوڭا (يەنى ئاپراسىياپ)نىڭ ئەۋلادلىرى دەپ قارايدىغانلىقى ئالاھىدە تەكىتلەنگەن.  شۇڭا ئۇلار ئۆزلىرىگە؛ ( ئەزەلدىن، تېگى تەھتىدىن  نەچچە ئەۋلات خان پادىشا بولۇپ ئۆتكەن بۈيۈك قۇدرەتلىك خان)دىگەن مەنانى بىرىدىغان  «قاراخان» دىگەن نامنى قوللانغان.   بىراق  ( ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئىزاھاتلىق لۇغىتى )دە «قاراخان»دىگەن سۆزنىڭ مەنىسىگە؛ (بۈيۈك قۇدرەتلىك خان ) دىگەن قىسقىلام تەبىرنىلام بەرگەن.  ئەمىلىيەتتە مەن ئۆسۈپ چوڭ بولسام ئەتراپىمدىكى  ئاتا- ئانام ، ئوقۇتقۇچۇم قاتارلىق كىشىلەر، ھەم كونا پىشقەدەملەر ئاغزىدا «قارادىھقان»،    «قاراخان» .........دىگەندەك سۆزلەر بار ئىكەن. بۇسۆزلەرنىڭ مەنىسىگە قىزىقىپ ئۇلاردىن  سورىغىنىمدا، ئۇلار بۇسۆزلەرنىڭ مەنىسىگە مۇنداق تەبىر بەرگەن ئىدى. (1)قارادىھقان ---  نەچچە ئەۋلات، تېگى تەھتىدىن تارتىپ ئاتا بوۋىسى دىھقانچىلىق قىلىپ ، دىھقان بولۇپ ئۆتكەن كىشىلەر. دىگەن مەنانى بىلدۈردىغانلىقىنى. (2)  قاراخان ----تېگى تەھتىدىن ، ئاتا-بوۋىسىدىن تارتىپ نەچچە ئەۋلات، ئەزەلدىن خان بولۇپ ئۆتكەن بۈيۈك قۇدرەتلىك خان دىگەن مەنانى بىلدۈردىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ قويغان ئىدى. 3-قاراخىتاي ------ھەقىقى خىتاي، ئاتا بوۋىسىدىن تارتىپ چاڭلاشمىغان دىگەن مەنەلەرنى بىرىدۇ! قەدىرلىك تورداشلار!   «قاراخان» دىگەن سۆزگە ؛ (بۈيۈك قۇدرەتلىك خان،) دەپ تەبىر بەرسەك «قارادىھقان» دىگەن سۆزگىمۇ (بۈيۈك قۇدرەتلىك دىھقان) دىگەن تەبىر بىرىش توغرا كىلەمدۇ قانداق؟.؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟.مىنىڭچە قاراخان،  دىگەن سۆزنىڭ مەنىسى، تېگى، يىلتىزىدىن، تارتىپ دىگەن بولىدۇ! ....

tagdin-bagdin

	‹‹شۇڭا ھازىرقى قەشقەر نامىنىڭ قەدىمدە «سۇلى»-قۇللار دۆلىتى دەپ ئاتالغانلىقى ھەرگىز سەۋەپسىز ئەمەس. ›› قەشقەرنىڭ بىزگىچە يېتىپ كەلگەن ئەڭ قەدىمى نامى ‹‹سۇلىغ›› (سۇللىغ) بولۇپ، بۇ سۇلۇق جاي،نەم يەر دىگەن مەنىدە. چۇنكى قەشقەر شەھرىنىڭ 15 كىلومېتىر دائىرىسىدە شىمالدىن جەنۇبقا سانىغاندا چاقماق دەرياسى (ئاتۇش پاسىلى)، تۈمەن دەرياسى (شەھەرنىڭ ئانا دەرياسى)، قىزىل دەرياسى (يېڭىشەھەر ناھىيە پاسىلى) ۋە تەلۋىچۈك دەرياسى (كونىشەھەر ناھىيە پاسىلى)دىن ئىبارەت تۆت دەريا ئېقىپ ئۆتىدىغان بولۇپ، بۇ جاينىڭ سۇ بايلىقى  مول بولغاچقا‹‹ سۇلىغ›› دەپ ئاتالغان. سىز دەۋاتقان ‹‹سۇلى››  خەنزۇچىدىكى 疏勒 قەشقەر شەھرىدىن پەقەت ئالتە كىلومېتىر يىراقلقكتىكى ھازىرقى يېڭىشەھەر ناھىيىسى نامىنىڭ  بۇزۇپ تەلەپپۇز قىلىنىشى بولۇپ، ئۇيغۇرچىدا ‹‹سۇلى›› دىگەن يەر نامى ئەزەلدىن مەۋجۈت ئەمەس، بۇرۇندىن  تارتىپ ئۇيغۇرلار ياشىغان  بۇ شەھەرنىڭ نامى  قەدىمى ئۇيغۇرچىدىكى ‹‹سۇلىغ›› سۆزىدىن خەنزۇچىدىكى 疏勒(شۇلې)غا ئۆزگۈرۈپ، ئاندىن سىز دەۋاتقان ‹‹سۇلى››غا بۇزۇپ تەلەپپۇز قىلىنغانلىقى ناھايىتى ئېنىق. بۇ خۇددى ‹‹تەڭرىتاغ›› دىگەن ئىسىمنى بىز قويساق، خەنسۇچىغا 天山دەپ ئۆزگۈرۈپ، ئاندىن بىز ئۇنى ‹‹تىيانشان›› دەپ تەلەپپۇز قىلغاندەكلا بىر ئىش. شۇڭا  ‹‹شۇڭاھازىرقى قەشقەر نامىنىڭ قەدىمدە «سۇلى»-قۇللار دۆلىتى دەپ ئاتالغانلىقى ھەرگىز سەۋەپسىز ئەمەس. ›› دىگەن گېپىڭىز پۈتۈنلەي سەۋەپسىز. دىمەك، سىز دەۋاتقان <<سۇلى>>(ھەقىقىي نامى سۇلىغ) ھەرگىزمۇ قۇل كۆپ دۆلەت بولماستىن، بەلكى سۇ كۆپ دولەت. يەنە بىر گەپ، قەشقەر شەھرى بىلەن ئاتۇش ئۇتتۇرسىدىكى بەشكېرەم يېزىسىغا جايلاشقان جاي ھەرگىزمۇ <<مۇرتۇم>> ئەمەس، بەلكى << مورا >> ، مۇنارنىڭ شەكلى يوغان بىر مورىغا ئوخشىغاچقا بەزىلەر <<مورا مۇنارىسى>> دەپ ئاتايدۇ(بۇ مۇنار تېما بىلەن مۇناسىۋەتسىز بولغاچقا توختالمىدىم)، سىز دەۋاتقان <<مۇرتۇم>> ھازىرقى خاڭدى يېزىسىغا تەۋە بىر كەنتنىڭ نامى  بولۇپ، شامالباغ يېزىسى بىلەن خاڭدى يېزىسىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان. دېمەك <<مۇرتۇم>>قەشقەر شەھرىنىڭ غەربىي-شىمالىغا، ئاتۇش-قەشقەر كونا يولىدىكى <<مورا>> بولسا قەشقەر شەھرىنىڭ شەرىقى-شىمالىغا جايلاشقان.

tarurum

	بەشكىرەمنىڭ شەرقى شىمالىغا تەخمىنەن 15 كىلومېتىر، قۇمسېغىرنىڭ شەرقىگە تەخمىنەن يەتتە كىلومېتىر كېلىدىغان جايدا «قەدىمكى سۇلى دۆلىتى خارابىلىقى» دېگەن سىمونت بىلەن ئىشلەنگەن بىر كۆرسەتمە تاختا بار. ئەشۇ تاختا ئۈستىگە «سۇلى» دېگەن سۆز ناھايىتى ئېنىق يېزىلغان.    «قۇتقۇزىۋېلىش خاراتىرىدىكى قەدىمكى سۇلى دۆلىتى خارابىلىكى تەتقىقاتى» دېگەن تېمىنى ھازىرلا يوللاپ قويدۇم. بۇ ھەقتە ئورتاقلاشماقچى بولسىڭىز مەزكۇر ماقالىنى ئوقۇپ بولغاندىن پىكىرلىشەرمىز...    ئاخىرىدا ئەسكەرتكىنىڭىزدەك «مورا» ھەرگىزمۇ قۇمسېغىر بىلەن بەشكىرەم ئارىلىقىدىكى تارىخى ئىزنانى كۆرسەتمەيدۇ. «قەدىمكى سۇلى دۆلىتى خارابىلىقى» بىلەن بەشكىرەم ئارىلىقىدا ئىككى «مۇرتۇم» تۇرۇپتۇ. بىرى «كونا مۇرتۇم» بولۇپ، ئۇ ئاققاشنىڭ شەرقى شىمالىغا كاتتايلاق يېزىسى تېجەن كەنتىنىڭ جەنۇبىغا توغرا كېلىدۇ. يەنە بىرى ھازىرقى مۇرتۇم.    «تۈركى تىللار دىۋانى»نىڭ 3-قىسىم 320-بېتىدە «سۇلى- قۇللارغا قويۇلىدىغان نام...»-دەپ ئىزاھلانغان...

tatlik0997

	تەپسىلى ئوقۇپ چىقتىم، چۈشىنىش بىر قەدەر تەس ئىكەن

tarurum

	«XERHAN»    «ماچىن» توپىنومېيىسى تارىخچىلارنىڭ نەزىرىدە ھازىرقى خوتەن ۋە قەشقەرنى كۆرسىتىدۇ. «ئوغۇزنامە»دىكى پۈتكۈل تۈركى مىللەتلىرىنىڭ شاھ ئاتىسى «ئوغۇزخان» پۈتكۈل زىمىننى ئۈچ ئوغلىغا بۆلۈپ بېرىپ «ئۈچ چىن» (ئۈچ قېرىنداش دۆلىتى) دۆلىتىنىڭ دەسلەپكى ئاساسىنى شەكىللەندۈرگەن. بۇ «ئۈچ چىن» تارىختا ھەتتا ئۇرخۇن ئابىدىلىرىدە «ئۈچ قورىقان» ۋە «قورىغار» تەرزدە ئۇچرايدۇ. «ئۈچ چىن»نىڭ غەرىپتىن شەرىقكە قاراپ جۇغراپىيىۋىلىك جايلىشىش ئورنىغا ئاساسەن ئەڭ غەرىپتىكىسى «ماچىن»- كۈن پېتىش تەرەپتىكى چىن؛ ئوتتۇردىكىسىنى «ئار چىن» (ھازىر قاراشەھەرنىڭ قەدىمكى نامىنى ئارچىن دەپ ئاتايدۇ)- ئىككى «چىن» يەنى «ماچىن» بىلەن «داكچىن»نىڭ ئوتتۇرىسىغان جايلاشقان بولغاچقا «ئارچىن»دەپ ئىزاھلانغان بولىشى مۇمكىن؛ ئەڭ شەرقتىكىسىنى «تاڭغۇز» (داكچىن-كۈن چىقىش تەرەپتىكى ئوغۇزلار)...    يۇقارقىغا ئاساسلانغاندا «ماچىن» زىمىن تەۋەلىكىنى كۆرسەتكەندە 500 نەچچە مىڭ كۇئادىرات كىلومېتىر كەڭلىكتىكى پۈتكۈل تەكلىماكان دائىرىسىنى كۆرسەتسە كېرەك، ھەتتە پەرغانە رايونىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى مۇمكىن.    يەككە «ماچىن» ئۇقۇمى قەۋىم ۋە مىللەت ئۇقىمىنى كۆرسەتمىگەن تەقدىردىمۇ ئەمما، «ئۈچ چىن» («ئۈچ قورىقان») پۈتكۈل ئوغۇز قەۋملىرىنى تەشكىل قىلغان «ئوغۇزلار»، «ئۇيسۇنلار» ۋە «ئۇرۇم»لاردىن ئىبارەت ئۈچ قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى كۆرسەتسە كېرەك...

tagdin-bagdin

	tarurum يوللىغان ۋاقتى  2013-6-6 04:29 PM بەشكىرەمنىڭ شەرقى شىمالىغا تەخمىنەن 15 كىلومېتىر، قۇ ... سىز دەۋاتقان بۇ جاي ھازىر ‹‹خانئۆي قەدىمى شەھرى›› دەپ ئاتىلىدۇ، دەسلەپتە خان جەمەتىدىكىلەر ئاشۇ جايدا كاتتا ئىمارەتلەرنى سالدۇرۇپ، شۇ جاينى ئوردا قىلغان، ئۇ چاغلاردا خان جەمەتىدىكىلەر ئوردا   پايتەختتىن يىراقراق بولسا سىرىتنىڭ تاجاۋۇزىدىن ھەمدە دۆلەت ئىچىدىكى بۆلگۈنچىلىكتىن ئۈنۈملۈك ساقلانغىلى بولىدۇ، خان جەمەتىنىڭ ئىچكى قىسمىدا سىياسىي ئۆزگۈرۈش يۈز بەرسە سىرتتىكىلەر ئەھۋالنى بىلمەيدۇ، قول سۇنسا يەڭ ئىچىدە بولغاچقا، ئىچكى قىسىمدىلا بېسىقتۇرۇشقا ئاسان بولىدۇ، دەپ قاراپ پايتەخت(كاشغىر)نىڭ شەرىقى-شىمالىدىن تەخمىنەن 15 كىلومېتىر يىراقلىققا بېكىتكەن . بۇنداق بولغاندا ھكىمىيەتنى مۇستەھكەملەپ، مۇقىملىققا كاپالەتلىك قىلىشقا پايدىلىق بولاتتى، لېكىن كاشغىر يەنىلا خاقانىيە دۆلىتىنىڭ پايتەختى ئىدى. كېيىن چاقماق دەرياسىدىكى بىر قېتىملىق كەلكۈن ئاپىتىدە بۇ شەھەر(ئەملىيەتتە ئوردا) پۇتۇنلەي ۋەيران بولۇپ، كېيىنكى يىللاردا قۇرۇپ كېتىىش گىرداۋىغا بېرىپ قالغان،  خان جەمەتىدىكىلەر دۆلەتنى ئىدارە قىلىشقا پايدىلىق بولۇش ئۈچۈن، ئوردىنى  قىشتا سوغۇق بولمايدىغان، يازدا ئىسسىپ كەتمەيدىغان، كەلكۈن ئاپىتى ئاز، سۇ مەنبەئەسى يېتەرلىك بولغان تۈمەن دەرياسى بىلەن قىزىل دەرياسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ھازىرقى قەشقەر شەھرىنىڭ چاسا رايونىدىكى ‹‹ئارىيا يولى››(ئىگىز يار ئۈستىگە جايلاشقاچقا،تۈمەن دەرياسىنىڭ كەلكۈنىدىن تەبىئى مۇداپىئەلەنگىلى بولىدۇ)غا كۆچۈرۈپ كېلىپ ‹‹ئوردىكەنت›› دەپ نام بەرگەن، بۇ ۋاقىت بۇغراخان ئىسلامنى قوبۇل قىلىشتىن بۇرۇنقى، يەنى ئىسلام دىنىنى  دۆلەت دىنى قىلىشتىن بۇرۇنقى 9-ئەسىر ئىدى. 11-ئەسىرگە كەلگەندە مەھمۇد كاشغىرىي مۇنداق دەيدۇ: كاشغىر- ئۇ بىر شەھەرنىڭ نامى، پادىشاھلار تۇرىدىغان جاي ‹‹ئوردىكەنت›› دەپ ئاتىلىدۇ.(‹‹تۇركىي تىللار دىۋانى››) ھېلىقى سىمۇنت تاختايدىكى سىز كۆرگەن <<سۇلى>> دىگەن خەت مەن يۇقۇرىدا ئېيتىپ ئۆتكەن خەنسۇچە 疏勒 دىگەن خەتنىڭ خاتا تەرجىمە قىلغانلىقىدىن كېلىپ چىققان، بۇ تارىختىن خەۋىرى بولمىغان تەرجىماننىڭ پىنيىن بويىچە تەرجىمە قىلىپ يېزىپ قويغان خېتى، تەرجىماننىڭ ياكى شۇ تارىخچىنىڭ يەنە بىر خاتالىقى: ئۇ دۆلەت نامى، پايتەخت نامى ۋە ئوردا (خانلىق تۇرۇشلۇق كىچىك شەھەر)نىڭ نامىنى ئارىلاشتۇرىۋەتكەن، ياكى بولمىسا ئوردا تۇرۇشلۇق كىچىك شەھەرنى دۆلەتنىڭ سىمۋۇلى دەپ قاراپ، ئوردنىڭ خەنسۇچە  نامىنى خاتا قوللانغان. ‹‹مۇرتۇم›› بىلەن ‹‹مورا››نىڭ نەدىكىلىكىنى ھازىرقى قەشقەر شەھرىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى ئېنىق بىلىدۇ.

qaraxani

	تىرىشقان تاپار ،تاشقا مىخ قاقار دىگەن شۇ يازمىڭىزغا ئاپىرىن...