خوتەننىڭ مىللىي ۋە يەرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە ئۆي – ئىمارەتلىرى
ئوبۇلقاسىم تۇرسۇن
قەدىمىي يىپەك ۋادىسى خوتەن گىلەم ، يىپەك ، قاشتېشىدىن ئىبارەت «ئۈچ گۆھەر» بىلەن داڭلىق بولۇپلا قالماستىن ، مىللىي ۋە يەرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە ئەنئەنىۋى ئۆي – ئىمارەتلىرى بىلەنمۇ مەشھۇر .
خوتەن خەلقىنىڭ ئۆيلىرى شىنجاڭنىڭ باشقا جايلىرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆيلىرى بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئورتاقلىققا ۋە خاسلىققا ئىگە . خوتەندە ھۆل – يېغىن ئاز ، قۇم – بوران كۆپ بولغاچقا ، ئۆي سېلىشتا بۇ نۇقتىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلىدۇ . خوتەننىڭ شەھەر – يېزىلىرىغا بارسىڭىز ئازادە ، يورۇق ، ھەر خىل نەقىش – ئويمىلار بىلەن كۆركەم سېلىنغان ئۇيغۇر ئۆيلىرى سىزنى جەلپ قىلىدۇ . بۇ ئۆيلەرنىڭ ھەر خىل گۈل – نەقىش چېكىلگەن قوش قاناتلىق دەرۋازىسىدىن كىرسىڭىز ، ئۆينىڭ ئالدىدىكى پىشايۋان بۆلەكلىرىگە ھەر خىل ئەگىمىلەر چىقىرىلىپ ، ئۈستىگە سىر ياكى گەج بىلەن نەقىش ئىشلەنگەن ئۆيلەر دىققىتىڭىزنى تارتىدۇ . پىشايۋانغا سۇپا ياسىلىپ ، ئۈستىگە كىگىز ، گىلەم سېلىنىدۇ . ئىچكىرىسىگە دالان ، يازلىق ، قىشلىق ئۆيلەر ، مېھمانخانا ، ئاشخانا ، مۇنچا ، مىھراپ ، تام جاۋەنلىرى ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ . مىھمانخانىلارنىڭ دېرىزىلىرى باغ تەرەپكە قارىتىپ ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ ، مېھمانخانا مەنزىرىلىك ، ھاۋالىق قىلىنىدۇ .
خوتەندىكى ئۇيغۇر دېھقانلىرى مېھماندوست ، ناخشا ئۇسسۇلغا ماھىر بولغاچقا ، ئۆينى ئازادە ، كەڭ ، يورۇق قىلىپ سېلىشقا ئەھمىيەت بېرىدۇ . ئولتۇراق ئۆينىڭ مەركىزىي قىسمىغا قەپەز ئايۋان ، چۆرىسىگە ئېھتىياجلىق ھەر خىل ئۆيلەر ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ . ئايۋان ياز كۈنى سالقىن بولىدۇ . ئەتراپتىكى ئۆيلەرگە ئايۋان ئارقىلىق كىرىدۇ . ئايۋان ئېگىز بولۇپ ، تۈۋرۈكلىرىگە نەقىش ئويۇلىدۇ . ئايۋان شىپاڭلىق بولۇپ ، شىپاڭ ئەتراپى دېرىزە ياكى ئەينەك جاھاز بىلەن ئىشلىنىپ ، يورۇق ، ھاۋا ئۆتۈشۈپ تۇرىدىغان قىلىنىدۇ . ئايۋاننىڭ تۆت ئەتراپىغا (ئۆيلەرگە يۈرۈشىدىغان ئىشىكتىن باشقا يەرگە) سۇپا ياسىلىپ ، چۆرىسىگە سىلىق رەندىلەنگەن تاختاي ئورنىتىلىدۇ .
خوتەندىكى دېھقان ئۆيلىرى كۆپ ھاللاردا توپا ، خىش ، ياغاچ قۇرۇلمىلىق بولىدۇ . بۇ ئۆيلەرنى ئۇستا خارەت (ياغاچچى) لەر ئىشلەيدۇ . يېڭى زاماندا خوتەندە خىش ، ياغاچ قۇرۇلمىلىق ئۆيلەر بارغانسېرى كۆپەيدى . خىش ، سېمونت قۇرۇلمىلىق ئۆيلەرمۇ سېلىنىشقا باشلىدى . لېكىن ئۆي – ئىمارەت شەكلىدە مىللىي ئەنئەنىۋى ئالاھىدىلىك ساقلاپ قېلىندى . ئۆي توساقلىرى ۋە ئىشىك دېرىزىلەرگە نەقەش ئىشلەش – خوتەندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆي – ئىمارەت ئۇسلۇپ – شەكلىدىكى يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىك . ئۆي – ئىمارەتلەرنىڭ ئىچكى زىننەتلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ كەشتىچىلىك (دوپپا) ، توقۇمچىلىق (گىلەم) ، بوياقچىلىق (سەرگەز) قاتارلىق ھۈنەر – سەنئەت بويۇملىرىغا ئوخشاشلا مول . ئۆي ئىچىنى زىننەتلەشتە گۈل سىزىش ، نەقىش ئويۇش ، گەج بىلەن نەقىش چىقىرىش ۋە ناۋا تارتىش ئۇسۇلى قوللىنىلىدۇ . تامغا گەجلىق نەقىشلەر چىقىرىلىدۇ . بۇلارنىڭ بەزىلىرى ئويۇق ، مورا – ئوچاق بىلەن ، بەزىلىرى تام گىلىمى ، زەدىۋال بىلەن ماسلاشتۇرۇلىدۇ . ئۆي قۇرۇلمىسىدىكى تۈۋرۈك ، خە ، بالا قاتارلىقلارنىڭ باش قىسمى ۋە سىرتقى يۈزىگە ھەر خىل نەپىس گۈل – نەقىشلەر چىقىرىلىدۇ . تورۇس زىننىتىدە ۋاساجۇپ قىلىش ۋە رەڭدار بېزەك ئورنىتىش ئاساس قىلىنىدۇ ، نەقىش ئويۇلىدۇ ياكى گۈل سىزىلىدۇ .
مەنبە : «شىنجاڭ گېزىتى » 2002– يىلى 6–ئاينىڭ 12- كۈنى
