ئۇيغۇر كارخانىچىلىرى، قەدىمقى ئۇيغۇرلار، قاشتېشى ۋە Made In Uyghur
ماۋزۇنىڭ بۇنداق قويۇلۇشى ئادەمگە تولىمۇ كۈلكىلىك تۇيۇلىدىكەن، دەپ قېلىشىڭلار تۇرغانلا گەپ. دېمىسىمۇ، ھازىرقى دۇنيانىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىيات قۇرۇلمىسىدا ئۇيغۇرنىڭ بۇنداق سۆزدە سۈپەتلىنىشتە نېسىۋىسى يوق. چۈنكى بىزنىڭ ئاجىزلىقىدىن يەنە ئاجىز بولسا كارخانىچى،دېگىلى بولمايدىغان ئۇيغۇر كارخانىچىلىرىمىزنىڭ  Made In Uyghur تامغىسىدا تاۋار ئىشلەپچىقارمىقى بەك تەس! ئۇيغۇرچە تىل-يېزىققا ئۇستا بىر خەنزۇ زىيالىي ئۇيغۇر كارخانىچىلىرى ئىشلەپچىقارغان مەھسۇلات ئېلانلىرىدىن تولىمۇ كۈلكىلىك ھېس قىلغان، ئۇنىڭ دېيىشىچە ئۇيغۇر كارخانىچىلار خۇددىي ئەنئەنىۋىي ئۇيغۇر تىجارىتىگە ئوخشاش ، يەنى بىرى نانۋايخانا ئاچسا يەنە بىرىمۇ دەل ئۇنىڭ بېقىنىغا ياكى ئۇدۇلىغا كېلىپ نانۋايخانا ئاچقاندەك، بىرى ساچتراچخانا ئاچسا يەنە بىرى ئۇنىڭ قورققىسى كېلىدىغاندەك خوشنا بولۇۋالىدىغان ئىگىلىك قۇرۇلمىسى شەكىللەندۈرۈۋالغان ئىكەن. تالقان ئىشلەپچىقىرىش ئۇيغۇر كارخانىچىلىرىنىڭ مۇقەددەس كەسپى ئەمەسلىكىنى بىلىدىغان بۇ زىيالىي «ھەيرانمەن ، ھەممەيلەن بىرلا كەسپكە ئېسىلىۋېلىپ بازار تالاشقىچە، تۈرلۈك كەسپتىكى ئىگىلىكنى ئاچسا، ئۇيغۇر كارخانىچىلىرى جۇڭگونى بىر ئالىدۇ، كېلەچەكتە خۇددىي سۇڭ دەۋرىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنى ئىگىلىگەن ئۇيغۇر سودىگەرلىرىدىن قېلىشمايدىغان كارخا نىچىلار قوشۇنى بارلىققا كېلەتتى، بەزىلىرى تۈركىيەنىڭ ئۈلكەر مەھسۇلاتلىرى تىجارىتى بىلەن شۇغۇللانسا يەنە بەزىلىرى تۈركىيەنىڭ يەنە بىر خىل مەھسۇلاتىنىڭ ۋەكالەتچىلىكىنى قىلماقتىكەن، بۇنداق دېيىشىمنىڭ ئاساسى يوق ئەمەس، ‹سەنلۇ› ۋەقەسىدىن كېيىن خەنزۇ كارخانىچىلىرىنىڭ ئىناۋىتى چۈشۈپ كەتتى، يېمەكلىككە ساختىلىق قىلىشتىن خەلق جاق تويدى. ھازىر بەزىلەرنىڭ ‹ئۇيغۇر›نى يۈرۈشلۈك تاۋار ماركىسى قىلىۋېلىپ بازار ئىگىلەپ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىغانلىقى تورلاردا پۇر كەتتى. بۇ نامنىڭ ھەقدارلىرى بولغان بۇ خەلقنىڭ كارخانىچى پەرزەنتلىرىنىڭ نېمە قىلىۋاتقانلىقىنى بىلگىلى بولمايدۇ. مىللەت نامىنى تاۋار ماركىسى قىلىشقا بولمايدىغانلىقىنى بىلگەن بۇ خەلق نېمىشقا ‹ئۇيغۇرلار ئىشلىگەن›، ‹ئۇغۇرلار ياسىغان›... دېگەندەك تامغىدا مەھسۇلات ئىشلەپ بازار ئاچمايدۇ؟»
     بۇ تونۇش كىشىنىڭ تەھلىلىنىڭ مەلۇم جەھەتتىن ئاساسى بار، دېمىسىمۇ ھازىر بىزنىڭ ھالىمىز شۇنچىلىك، ئۇيغۇر تىلىدىكى دەبدەبىلىك سۆزلەرنى ماركا قىلىمىز-يۇ، ئۇيغۇرنىڭلا پۇلىنى تاپىمىز، سىرتقا يۈزلەنگەن ئىگىلىك يوق. قازاقىستانلىق ئۇيغۇر كارخانىچى دىلمۇرات كوزىيېۋ دېگەن كىشىنىڭ كارخانىسى ھەققىدە ئانچە-مۇنچە ئاڭلىدۇق. خەۋەرلەرگە قارىغاندا بۇ كارخانىچى قازاقىستاننىڭ دۆلەت ئەھۋالىدىن چىقىش قىلىپ، گۆش مەھسۇلاتلىرىنى ئېكسپورت قىلىپ، تاشقى دۇنيانىڭ پۇلىنى تېپىپ دۆلەت ئىچىدە باج تاپشۇرۇپ، پايدىنى دۆلەت ئىچىدە خەجلەپ، دۆلەت ئۈچۈن تېگىشلىك ئىش ئورنى ياراتقاندىن باشقا يەنە تۈرلۈك پاراۋانلىق، ساخاۋەت ئىشلىرى بىلەنمۇ شۇغۇللىنىدىكەن.
     توزاندىلارنى پۈۋلىۋېتىپ تارىخقا قاراپ باقايلى:
     خەنزۇچى مەنبەلەردە خاتىرىلىنىشىچە،قەدىمقى زاماندا ئۇيغۇرلار گەرچە Made In Uyghur دېگەن تامغىدا تاۋار ئىشلەپچىقارمىغان بولسىمۇ ئەمما جۇڭگونىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكىگە ۋە ئەتراپتىكى ئەللەرگە ئۇيغۇرلار ئۆزلىرى ئىشلەپچىقارغان تاۋارلىرىنى تۆكمە قىلىۋەتكەن. ئۇيغۇرچە قانۇنىي ھۆججەتلەر ۋە خەنزۇچە مەنبەلەردىن مەلۇم بولۇشىچە، 9~13 –ئەسرلەردە ئۇيغۇرلار تېرىقچىلىق،چارۋىچىلىق ۋە قولھۈنەرۋەنچىلىك قاتارلىق ئىگىلىك بىلەن شۇغۇللانغان. شۇ زامانلاردا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىسادىي تۇرمۇشى خۇددى ھازىرقىغا ئوخشاشلا غەربىي يۇرتتىكى سۇ باشلاپ سۇغىرىدىغان يەرلەردە دېھقانچىلىق قىلغان. تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي ئېتەكلىرىدە، تەكلىماكان ئەتراپىدىكى ئانچە كەڭ بولمىغان يايلاقلاردا، يەنى ئاساسەن لوپنور كۆلى ئەتراپلىرىدا، كۆنچى دەرياسى ۋە نىيا دەرياسى بويلىرىدا چارۋىچىلىق قىلغان. خەنزۇچە تارىخىي ھۆججەتلەردىن قارىغاندا، ئۆزلىرىنىڭ مۇستەقىل ياكى مۇستەقىللىقى قىسقا ۋاقت ئۈزۈلۈپ قالغان ۋاقتلارنى ھېساب قىلغاندىمۇ 500 يىلدىن ئوشۇقراق مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان قوچۇ ئىدىقۇت ئۇيغۇر ئېلى ئاكتىپ ئىچكى-تاشقى سىياسەتلەرنى يۈرگۈزۈپ، ئۆز مەنپەئەتىگە چوغ تارتىپ ئۇيغۇر سودىگەرلىرىنىڭ مەنپەئەتىنى قوغدىغان. 9-ئەسرنىڭ ئاخىرلىرىدا قوچۇ ئىدىقۇتلىرى ياخشى تەربىيىلەنگەن ۋە ئبدان قوراللانغان قوششۇن تەشكىللىگەن ھەم بۇ ئارقىلىق قوشنىلىرىنىڭ ئىشلىرىغا ئارىلىشىش نىيىتىدە بولغان. مەسىلەن، «ئەلنى ئىدارە قىلىشقا پايدىلىق ئومۇمىي ئۆرنەكلەر» (9-توم، 263-باب، 5873-بەت) دىكى مەلۇماتلارغا قارىغاندا، 902-يىلى ئۇيغۇرلار تاڭ ئوردىسىغا« يالاۋاچ ۋە سوۋغا-سالاملار ئەۋەتىپ، زاۋال تېپىشقا يۈزلىنىۋاتقان تاڭ ئوردىسىغا ياردەم ئۈچۈن لەشكەر ئەۋەتىشكە تەييار ئىكەنلىكىنى ھەم تاڭ پادشاھىنىڭ بۇنىڭغا رۇخسەت قىلىشىنى سورىغان». بۇ ھال جۇڭگو پادشاھىنى سەل ئويغا سېلىپ قويغان، ئۇ بۇ ھەقتە ئۆز ئالدىغا بىر قارارغا كېلىشتىن بۇرۇن خەنلىن بىلىم يۇرتى(翰林院 )نىڭ مۇشاۋىرلىرىدىن خەن ۋۇ دېگەن كىشىگە بۇ ھەقتە يازما ماتېرىيال تەييارلاشنى تاپشۇرغان. تۆت كۈندىن كېيىن، يەنى 902-يىل 6-ئاينىڭ 9-كۈنى خەن ۋۇ پادشاھ نامىغا مەلۇمات يېزىپ مۇنۇلارنى دەلىللىگەن: « بۇ ياۋايى خەقلەر ناھايىتى رەھىمسىز كېلىدۇ. ئۇلارغا ئىشىنىشكە بولمايدۇ. ئېلىمىزدىكى ئوبدان ئادەملەر ۋە نەرسىلەرنى كۆرۈپ، شەھەرلىرىمىزنىڭ تاشلىنىپ قالغان ئەھۋالىنى بايقاپ، لەشكەرلىرىمىزنىڭ بوشاڭ ھالىتىنى سېزىپ ئۇلاردا تاڭ ئوردىسىغا نىسبەتەن كۆزگە ئىلماسلىق تۇيغۇسى پەيدا بولىدۇ ۋە ئاچكۆزلۈكى قوزغىلىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا تاڭ ئېلى ئۇيغۇرلارنى تار-مار قىلغانىدى، بۇنى نەزەردىن ساقت قىلماسلىق كېرەك. ئۇيغۇرلار بىزنىڭ مۇشۇ ھالىمىزدىن پايدىلىنىپ ئۆچ ئېلىشى مۇمكىن. قاغانغا (ئىدىقۇتقا) جەۋاب يازغاندا چېگرىمىزغا ناھايىتى كىچىك دائىرىدە كېلىپ-كېتىشىگە رۇخسەت قىلىپ، تاڭ ئوردىسىغا ياردەمگە كەلدۇق، دەپ ئىچكىرىلەپ كىرىشىگە رۇخسەت قىلماسلىق كېرەك.ئۇلارنىڭ نومۇسسىزلارچە ئويلىغان سۈيقەستلىرىنى ۋە پىلانلىرىنى ئالدىن توسۇۋېلىش كېرەك». پادشاھ خەنى ۋۇنڭ بۇ مەلۇماتىدىكى تەكلىپكە قوشۇلغان(يۇقىرىقىلار ئا.گ.مالياۋكىننىڭ «9~12-ئەسرلەردىكى ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر ماتېرىياللار توپلىمى»دېگەن 1974-يىلى يېڭى سىبىرىيە‹نوۋىسىبىرسكى›دە نەشر قىلىنغان كىتابىنىڭ 41-بېتىدىن ئېلىنغان، بۇ يەرگە «ئۇيغۇرلار ۋە غەربىي يۇرتتىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ قىسقىچە تارىخى» دىن نەقىل قىلىندى). ئۇيغۇرنىڭ تاڭ ئوردىسىغا ياردەم بېرىش غەرىزى ئەمەلىيەتتە ئىككى تەرەپنىڭ سودىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئارقىلىق جەمئىيەت تەرەققىياتىنى يۈكسەلدۈرۈش نىشانىدىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. خەن ۋۇنىڭ تەكلىبى بىلەن تاڭ پادشاھى ئۇيغۇرلارنىڭ غايەت زور ياردىمىدىن ۋاز كەچتى. شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇرۇنۇشلىرى دەخلىگە ئۇچرىدى. شۇنداقتىمۇ گەنجۇ ۋە قوچۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ يالاۋاچلىرى ۋە سودىگەرلىرى تاڭ ئېلى دائىرىسىدىكى يەرلەرگە ھەم باشقا قوشنا ئەللەرگە ئۈزۈلمەي قاتناپ تۇردى. پەقەت 951-يىلىغا كەلگەندىلا ئۇيغۇر تاۋارلىرىنىڭ جۇڭگونىڭ ئىچكىي ئۆلكىلىرىگە ئاپىرىلىشىغا بولغان بۇرۇنقى چەكلىمىلەر بىكار قىلىندى. شۇنىڭ بىلەن كېيىنكى جۇ ( 后周 ) پادشاھى تەيزۇ 951-يىلى 3-ئاينىڭ 2-كۈنىدىن 4-ئاينىڭ 8-كۈنىگىچە) پەرمان چىقىرىپ: « بۇ يەرگە كەلگەن ئۇيغۇرلارنىڭ خۇسۇسىي تىجارەت قىلىشىغا ئىجازەت قىلىنىدۇ. ھۆكۈمەت خادىملىرىنىڭ ئۇيغۇر سودىگەرلىرىنىڭ ئىشلىرىغا ئارىلىشىشى مەنئىي قىلىنىدۇ»(مالياۋكىن كىتابىنىڭ 61-بېتى) دەپ جاكارلىدى. بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلار ئۆزلىرى ئىشلىگەن، خەنزۇ خەلقى ناھايىتى ئەتىۋارلايدىغان قاشتېشى بۇيۇملىرى جۇڭگونىڭ جاي-جايلىرىدا تۆكمە قىلىۋېتىلىپ، باھاسى ئىلگىرىكىدىن%70 ~%80 چۈشۈپ كەتتى. جۇڭگو پادشاھى ئۇيغۇر سودىگەرلەرگە بولغان چەكلىمىنى بىكار قىلغاندىن كېيىن ئۇيغۇر ئېلىدىن كەلگەن سودىگەرلەر بۇ دۆلەتكە ئاپىرىدىغان ماللىرىنىڭ مىقدارى ۋە تۈرىنى بىراقلا كۆپەيتتى. بۇنى چۈشىنىۋېلىش ئۈچۈن ئۇيغۇر سودىگەرلىرى 951-يىلى بۇ دۆلەتكە ئېلىپ كەلگەن تاۋارلىرىنىڭ تىزىملىكىنى كۆرسەكلا كۇپايە :«چوڭ-كىچىك 6 پارچە قاشتېشى، بىر پارچە 9جىڭ كەھرىۋا، 1329 توپ ئاق يىپ رەخت، 280 توپ ئاق يۇڭ رەخت، 6 باغلام مارجان، 2632 پارچە ئاق قاما تېرىسى، 250 پارچە قارا قاما تېرىسى، 503 پارچە كۆك سۆسەر تېرىسى، سۆسەر تېرىسىدىن تىكىلگەن 400 چاپان، بىردىن قاشتېشى بىلەگزۈك، زۇمرەت بىلەگزۈك، ئىككى تۆمۈر كۆرگۈ (ئەينەك)، قاشتېشىدىن ئىشلەنگەن ناھايىتى سىپتا ۋە نەفس 69 دانە كەمەر توقىسى، ساپ قاشتېشىدا ناھايىتى نەفس بېزەلگەن بىر دانە كەمەر، ھەر خىل خۇشپۇراقلىق تاۋارلار ھەم ناھايىتى كۆپ دورا-دەرمەك بار ئىدى»(مالياۋكىن كىتابىنىڭ 61-بېتى).
     ئۇيغۇر ئېلىدىن خەنزۇ ئېلىگە ئېكسپورت قىلىنغان تاۋار تۈرلىرىنىڭ كۆپلىكى ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتە گۈللىنىشكە يۈزلەنگەنلىكى ۋە ئىقتىسادىي ئەمەلىي كۈچىنىڭ زورايغانلىقى، قولھۈنەرۋەنچىلىكىنىڭ روناق تاپقانلىقى، مېتالچىلىقنىڭ يۇقىرى سەۋىيىگە يەتكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. تەنەپۇسسلۇق سوۋغا سۈپىتىدە بۇنداق مىساللارنى ناھايىتى كۆپلەپ كەلتۈرۈش مۇمكىن. گەرچە 1000 يىللار بۇرۇنقى ئەينى زاماندا ئۇيغۇرلار مۇستەقىل ئىقتىسادىي گەۋدە سۈپىتىدە مەيدانغا چىققان بولسىمۇ، بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇر سودىگەرلىرىگە مالىيە، پۇل مۇئامىلە جەھەتتە نۇرغۇن چەكلىمىلەر بولسىمۇ ئەمما بۇچەكلىمىلەر ئۇيغۇر سودا-سانائەتچىلىرىنىڭ ئىجادكارلىقىنى، ئۇيغۇر كارخانىچىلىرىنىڭ يېڭىلىق يارىتىش جۈرئىتىنى ھەم ئۇيغۇر سودىگەرلىرىنىڭ جاسارىتىنى زادىلا توسۇپ قالالمايدۇ. بىرى بىرلىرىدىن بازار قىزغىنىپ بىرى ئاچقان تۈرگە باشقىلىرىمۇ كۆز ئالايتىدىغان ھازىرقى كارخانىچىلىرىمىز ئەمەلىيەتتە ئىنتايىن تەسلىكتە مۇشۇ كۆلەمنى شەكىللەندۈرگەن. 1000 يىللار ئىلگىرىكىگە قارىغاندا بىز تەرەققىي قىلدۇقمۇ ؟ قىياپىتىمىزدە ئۆزگىرىش بولدىمۇ ؟ ناۋادا بولدى ، دېيىلسە قايسى تەرەپلەردە بولدى ؟ ھېچكىم ئۇيغۇرنى دكت مىللەت ، دەپ يەكۈن چىقارمىغان بولسىمۇ، ئامېرىكىلىق ئۇيغۇر ئالىم ئەركىن سىددىق ئەپەندى «ئۇيغۇرلار دۆت ئەمەس، ئەقىللىق !» دېگەن تېمىدا بىر ماقالە يازدى . دەرۋەقە ئۇنىڭدا ئىلگىرى سۈرۈلگەن ئىدىيە مائارىپ بىلەن مۇناسىۋەتلىك ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئالىي مائارىپتىن بەھرلىنىش نىسبىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەنسېرى ئەقىلنىڭ ئۇيغۇر ۋۇجۇدىغا سىڭىپ كىرىش دائىرىسى زورىيىپ بارىدۇ. ئەمما، ھازىرقى ۋاقتتا ئۇيغۇرنىڭ ماددىي جەھەتتىكى نامراتلىقى ئۇيغۇرنى چۈشەپ قويماقتا. ئۇيغۇرلاردا ئىشقا ئورۇنلىشىش ماكان جەھەتتە ئىنتايىن تار. چەكلىك بولۇۋاتقان مۇشۇنداق شارائىتتا، ھەممە ئادەمنىڭ دۆلەت مەمۇرلىقى، كەسپىي ئورۇنغا ئىنتىلىشىنى بىنورمال ھادىسە، دېمەي تۇرالمايمىز ( ئەلۋەتتە بۇنى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىنلا كۆرگىلى بولمايدۇ، خۇددى لاندلورد ئەپەندى «ئۇيغۇرلار قايتا يارىلىشى كېرەك» سەرلەھەلىك ماقالىسىدە ئېيتىپ ئۆتكىنىدەك، تاشقى جەمئىيەتنىڭمۇ مۇداخىلىسى بار). ھازىر ئاۋۇ خەنزۇ تەھلىلچىنىڭ يۈزەكى، ئاددىي ئەمما جايىدا يۈرگۈزۈلگەن تەھلىلىنى ۋاقتىنچە توغرا تاپمايمۇ تۇرالمايمىز. ئۇيغۇرلارنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى جۇڭگودا ياشاۋاتىدۇ، شۇنداق ئىكەن، ئۇيغۇر سودا-سانائەتچىلىرى، كارخانىچىلىرى، سودىگەرلىرى ئەلۋەتتە جۇڭگونىڭ ئىقتىدسادىي قۇرۇلمىسىدا بىر كىشىلىك ئورنىنى تېپىشى، ئۆزىنىڭ مەدەنىيەتلىك، سەمىمىي ئەخلاقىنى جارى قىلدۇرۇپ، 1 مىليارد 500 مىليون خەنزۇ خەلقىنىڭ بازىرىنى نىشانغا ئېلىشى( 1993-يىلىدىكى ماتېرىياللاردا جۇڭگودا 1 مىليارد 300 مىليون ئاھالە بار، دېيىلەتتى، ئارىدىن 15 يىل ئۆتكەن بۈگۈنكى كۈندە يەنە كونا مەقامنى تەكرارلاشتىن باش تارتتىم)، ھېچ بولمىغاندا ئۇۇيغۇر جەمئىيىتىدىن تاشقى جەمئىيەتنىڭ بازىرىنى قارىغا ئېلىپ، پۇلنى تېشىدا تېپىپ ئىچىدە خەجلىشى لازىم. ئۇيغۇر ئىگىلىك ياراتقۇچىلار ھازىرچە تاشقى دۇنيانىڭ ياردىمىگە تايىنالمايدۇ ( بۇ يەردىكى تاشقى دۇنيا چەت ئەل ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇردىن سىرتقى جەمئىيەت) ، شۇنداق ئىكەن، تەستە قولغا كەلتۈرگەن مۇۋەپپەقىيەتلىرىنى مۇستەھكەملەش ئۈچۈن بەدەل تۆلىشى، قايتا يارىلىشقا جېنىنىڭ بارىچە ئۇۇرۇنۇشى كېرەك. ئەجدادلىرى ياراتقان شانلىق سودا-تىجارەت ئىزنالىرىنى قاپلىغان توزانلارنى سۈپۈرۈپ يارقىنلاشتۇرۇشى لازىم. بەكلا نامرات بۇ مىللەت خەلقىنىڭ نېپىز چۆنتىكىگە كۆز تىكىش ئۇيغۇر سودا-سانائەتچىلىرىگە، سودىگەرلىرىگە نومۇس تۇيۇلۇشى كېرەك...
     يەنە شۇنداق بىر نۇقتىنى قەيت قىلىش ئاجايىب زۆرۈركى، ئۇيغۇرلار ئىدىقۇت ئېلىدىن باشقىمۇ بىر ھۇدۇدتا ـــ قاراخانىيلار ئېلىدىمۇ ئوخشاشلا ناھايىتى يۇقىرى تاۋار ئىشلەش تېخنىكىسىغا ئىگە ئىدى. پۈتكۈل كاشغەرىيە ھۇدۇدىدا ـــ كاشغەر، ياركەند، خوتەنلەردە ئالتۇنچىلىق(زەرگەرچىلىك) تەرەققىي قىلغان ۋە مەشھۇر زەرگەرلەرنىڭ داڭقى چىققان.جەنۇبىي كاشغەرىيەنىڭ قولھۈنەرۋەنلىرى تۈرلۈك زىننەت بۇيۇملىرىنى بېزەش ئۈچۈن خوتەن قاشتېشى ئۈستىدە ئىشلىگەن. دۇنيادا  تۈركلەردىن قالسا  قاشتېشىدىن زوقلىنىش سەۋىيىسى خەنزۇ خەلقىنىڭ ھەممىدىن يۇقىرى بولسا كېرەك ھەم ئۇلاردىن ئېششىپ كېتىدىغانلىرى بولمىسا كېرەك. غەربىي يۇرت، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شەرقىي ئاسىيا خەلقلىرىدە قاشتېشىدا بىر خىل سېھرىي قۇدرەت بار، دەيدىغان ئەقىدە بار  ۋە بۇ ئەقىدە ۈركلەردىن سىرت خەنزۇ خەلقىدە ھەممىدىن مۇقەددەس ئىدى. بۇ ھەقتە ئەبۇ رەيھان بېرۇنى مۇنداق يازغان: «... قاش تېشى ياكى ئۇنىڭ بىر تۈرىنى نۇسرەت تېشى، دەپ ئاتايدۇ، نۇسرەت قازىنىش ئۈچۈن ئۆزلىرىنىڭ قىلىچ-شەمشەر، ئىگەر-توقۇم، قامچا-كەمەرلىرىنى قاشتېشى بىلەن بېزەيدۇ، كېيىن باشقا خەلقلەرمۇ تۈركلەردىن ئۆگىنىپ مۇشۇنداق قىلىىدىغان بولدى. شۇ مەقسەتتە قاشتېشىدىن ئۈزۈك ياسايدۇ، پىچاق ۋە خەنجەر ساپلىرىنى ياسايدۇ»(ئەل بېرۇنىنىڭ 1963-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقىدا نەشر قىلىنغان ئەسىرىنىڭ 184-بېتى). مانا بۇ مەنبەلەردىن بىلىش مۇمكىنكى، تۈركىي خەلقلەر ئىچىدە ئەزەلدىن ھەممىدىن بۇرۇن شەھەر مەدەنىيىتىگە كۆچكەن خەلق ئۇيغۇرلارلا قاشتېشى ئويمىكارلىقىنى باشقا خەلقلەرگە ئۆگەتكەن ۋە يىراق-يېقىن ئەللەر خەلقلىرىگە ئېكسپورت قىلغان. چېچىلاڭغۇ مۇھاكىمىمىزنى يىغىپ كەلسەك، ئۇيغۇر قەدىمقى زاماندا قىلغان ئىشلارنى ھازىرقىلار قىلالامدۇ؟ قانچىلىك قىلالايدۇ ؟ يەنە شۇ تالقان ئىشلەپ تالقاننىڭ ئەتىبارىنى بىلىدىغان ئۆز خەلقىنىڭلا پۇلىنى تاپامدۇ؟ بۇنداق بېكىنمىچىلىك ئۇيغۇر ئەنئەنىسىگە، ئۇيغۇر روھىغا، «يېپەك يولى» دەپ ئاتىلىۋاتقان كاراۋان يولىنى ئاچقان ئۇيغۇر ئىجادكارلىقىغا مۇخالىپتۇر. قاچان ئۇيغۇر سودا-سانائەتچىلىرى ساددا سەۋىيەدىكى تىجارەت ئېڭىدىن قۇتۇلغاندا ئاندىن ئۆز خەلقىنىڭ شانلىق ئەنئەنىسى ئارقىلىق ئەجدادلىرىنىڭ ئىجادكارلىقىنى تاپالايدۇ ھەم Made In Uyghur دېگەن تامغا مەيدانغا كېلىدۇ .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پايدىلانمىلار : بىر خەنزۇ دوستنىڭ تەھلىلى ھەم «ئۇيغۇرلار ۋە غەربىي يۇرتتىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ قىسقىچە تارىخى» ۋە ھەم تارىم دادخاھنىڭ ساددا ھېسسىي بىلىشى شۇنىڭدەك نادان ئەقلىي يەكۈنى.

  بىز ئىلگىرى «سىياسى ئىختىساد»دەرسىدە ''ۋەتىنىدىن چىقىدىغان خام ئەشيالارنى پىششىقلاپ ئىشلەپ تەييار ياكى يېرىم تەييار مەسۇلاتلىرىنى سىرىتقا يۆتكەپ سېتىپ قېرىنداشلىرىغا نەپ يەتكۈزىدىغان پۇل تاپارلارنى مىللى بۇرجىئازىيە ،ئۆزىدىكى خام ،تەبىئى مەسۇلاتلارنى سىرىتقا توشۇپ ،سىرىتنىڭ تەييار مەسۇلاتلىرى بىلەن بازارنى تولدۇرۇپ خەلقىنىڭ قان تەر بەدىلى بىلەن تاپقان پۇلىنى(ئالتۇنىنى) سىرىتقا توشۇيدىغانلىرىنى دەللال بۇرجىئازىيە''دەپ ئۈگەنگەندەك ئېسىمدە بار .
  بىزدە ۋەتەننى سۆيىدىغان مىللى كارخانىچىلار بەك ئازغۇ-ھە
ئۆزۈمنىڭ 4مۇغا تۇخۇم ئېلىپ 5 موغا ساتقۇدەك قابىلىيتىم يوق تۇرۇپ نەزىرىيە ساتماي ،سودىغا قىزىقىدىغان قېرىنداشلار كۆپرەك سۆزلىسىۇن .
  بۇ ياخشى يازمىكەن ،چۆكۆپ كەتمىسۇن .ياپۇنلاردا ''ئوقۇتقۇچىغا يۈز تازىم ،كارخانىچىغا مىڭ''دەيدىغان ماقال باركەن .ئىختىساد مۇھىم .

ياپونىيەدە بىر پروفېسسور يۈز كارخانىچى يېتىلدۈرەلىشى ، بىر كارخانىچىنىڭ مىڭ پروفېسسور يېتىلدۈرەلەيدىغانلىقى ھەقىقەتكە ئايلانغان ئىكەن !

بىز ماددىي جەھەتتىن ھەقىقەتەن نامراتمىز، مەنىۋىي جەھەتتىن گەرچە باي بولساقمۇ ياكى باي بۇلۇشنىڭ يۇقىرى نىشانىغا ئىلگىرلەۋەتقان بولساقمۇ، ئامما بۇ «بايلىق » نى تۈرلۈك ئامىللار تۈپەيلى ئىقتىسادىي ئەۋزەللىككە ئايلاندۇرالمايۋاتىمىز.

بىزنىڭ ئۆز - ئۆزىمىزنى قوللاش ئېڭىمىز بەكمۇ تۆۋەن ، خەنزۇلار ئۇيغۇرلار ئاچقان تاللا بازارلىرى ۋە ئاشخانىلارغا كىرمەيدۇ ياكى ئىنتايىن ئاز كىرىدۇ ، بۇنىڭ سەۋەبىنى دىگۈم يوق . لېكىن ئۇيغۇرلار خەنزۇلار ئاچقان دۇكان ئاشخانىلارغا كىرىشكە ئامراق ، شۇڭا بۇلار ئىچكىرىدىن چىقىپ نەچچە يىلدىلا بېيىپ كېتىدۇ . شۇڭا مىنىڭچە ئۇيغۇرلار ئىقتىساتشۇناسلىقتىن سىرىت يەنە مىللى كارخانىلارنى قوللاش ئېڭىنى يىتىلدۈرىشى كېرەك  .

15يىل بۇرۇن ئالىي مەكتەپتىكى چېغىمدا،ئۇستازىم :سىلەر 40بالىنىڭ ئىچىدە ئونىڭلار باشلىق ،ئونىڭلار ئوقۇتقۇچى،يىەىرمەڭلار سودىگەر بولساڭلاربۇلاتتى دىگەندە،ئالىي مەكتەپتە ئوقۇپ سودىگەر بۇلامدۇق دىسەك ،ئۇستازىم قايناپلاكەتكەن ئىدى،ئىقتىساد مۇھىمدە،ئىقتىسادىي بازىس بولسا ئاندىن ئۈستىقۇرقلما مەزمۇت بۇلىدۇ دە!

ئانا تىلىمىزدا  تۈزۈلگەن بىرەر ئىقىتىساد ھەققىدە مۇكەممەل تور بىكىتىگە ئىھتىياجلىق ئىكەنمىز. قۇدىرىتى يىتىدىغانلار تىرىشىپ باققان بولساڭلار ياكى قۇدىرىتى يىتىدىغانلارغا تەۋسىيە قىلساڭلار قانداق؟

qoute

引用第6楼ئوردام于2009-03-04 11:30发表的  :
ئانا تىلىمىزدا  تۈزۈلگەن بىرەر ئىقىتىساد ھەققىدە مۇكەممەل تور بىكىتىگە ئىھتىياجلىق ئىكەنمىز. قۇدىرىتى يىتىدىغانلار تىرىشىپ باققان بولساڭلار ياكى قۇدىرىتى يىتىدىغانلارغا تەۋسىيە قىلساڭلار قانداق؟

تۈۋەندىكى تور بىكەتكە كىرىپ كۆز يۈگۈرتۈپ بېقىڭ:
http://www.jahan.cn/bbs/index.php

    ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ: يىپەك يولىنىڭ تارىختا دۇنيا سودا قانىلى ئىكەنلىكى، دېڭىز يولىنىڭ ئېچىلىشى بىلەن بۇ قانال ۋاقىتلىق تىمتاسلىققا چۆككەن بولسىمۇ، تۆمۈر يولنىڭ دۇنياۋى تورلىشىشى ئۇنىڭ تارىخى جۇلاسىنى يەنىمۇ ئاشۇرىدىغانلىقى توغرىسىدىكى ۋەزنى مىڭ پاتمان كېلىدىغان بىشارەت تۇرۇپتۇ. بۇ سودا ئۇدۇمىمىز: كارخانىچىللىرىمىزنى يىپەك يولىمىزغا تەڭداش يېڭى-يېڭى يوللارنى ئېچىشقا ئۈندەيدۇ!
   ئوتتۇرچە مەدەنىيەت سەۋىيىمىز نىسبەتەن تۆۋەن شارائىتتا كارخانىچىللىرىمىزنىڭ سانى قانچە كۆپەيگەنسىرى، ئۇ بەرىبىر ئۇيغۇر تۇرمۇشىنىڭ مىنىۋىيىتىگە ئاكتىپ تەسىر كۆرسەتمەي قالمايدۇ.

ماقالىنىڭ بېشىدا تىلغا ئېلىنغان ئىشتىن سىرتقى ئاقكۆڭۈل تەتقىقاتچىنىڭ سۆزى بىلەن بولغاندا،ئۇيغۇردىن بىرسى ناۋايخانا ئاچسا،يەنە بىرسىمۇ ئۇنىڭ بېقىنىغا كېلىپ ناۋايخانا ئېچىشىنى بازار قانۇنىغا ئۇيغۇن ئەمەس،دورامچىلىق دەپ كۆرسىتىلگەن.ئەمەلىيەتتە بۇ ئىنتايىن توغرا بولغان بازار ئىگىلىگىدىكى رىقابەتنىڭ ئاڭلىق-ئاڭسىز ھالدا تەبىئى شەكىللىنىشى.ئۇيغۇرلارنى  يايلاق خەلقىدىن،دېھقانچىلىق خەلقىگە،دېھقانچىلىقتىن شەھەرلىشىشكە ئېلىپ كىرگىنى قانداقتۇ بىر خىل زور تاشقى كۈچنىڭ زورمۇ-زور تەسىرى ئەمەس،ئەكسىچە  مەلۇم تارىخى شارائىتتا ئۇيغۇر جەمىيىتىدىكى ئىشلەپچىقىرىش بىلەن ئەھتىياج ئوتتۇرىسىدىكى بىر-بىرىگە يۈكسەك بېقىنىش،ھەم  ئۆز-ئارا چەكلەشتەك چەمبەرچەس باغلىنىشنىڭ تۈرتكىسىدە،ئارىمىزدىكى دەل ئاشۇنداق  ئىلغار“ناۋاي”لارنىڭ ئارقا-ئارقىدىن بىر-بىرىنى “بېقىن”داپ تىجارەت قىلىشى ،بارا-بارا بازارنى شەكىللەندۈرىشى بىلەن،  قاتلاممۇ قاتلام،تەرەققى قىلىپ،بۈگۈنكى شەھەر مەدىنىيىتىنىڭ يارىتىلىشىغا . تۈرتكە بولغان،ھەم ھۈنەر  سېنئەتنىڭ بارغانسېرى يېڭىلىنىشىنى  كەلتۈرۈپ چىقىرىپ،ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى زور دەرىجىدە تەرەققى قىلغان.شۇنىڭ بىلەن ئاددى بىر خىل نان تۈرلۈك تۈمەن شەكىلدە ئىجات قىلىنىپ،يېڭىلىنىپ ھازىر بىز يەپ كېلىۋاتقان ،توم نان،توقاچ،زاغرا،كاكچا ،گىردە ،سامسا،گۆشنان،پېتىر نان،گۆشگىردە....دىگەندەك نان تۈرلىرى بارلىققا كەلگەن.ئەگەر تارىختا بىرلا جەمەت ناۋايچىلىق قىلغان بولسا،ناننىڭ ھازىرقىدەك تۈرلۈك شەكلىگە كېلىشى تەس ئىدى.
ئۇيغۇر تالقانچىلىغىمۇ نومۇس قىلىپ كەتكۈدەك ئىش ئەمەس،ھەم كۆپچىلىك كىشىلەر ئويلىغاندەك،ئاددىلا ھۈنەر سەنئەت بىلەن ئىشلەنگەن نەرسىمۇ ئەمەس،ھازىرقى تالقانلار  ئىلمى رېتسىپ بىلەن تەڭشىلىپ،ھەرخىل تەركىپلەر قوشۇلۇپ ئىشلەنگەن مۇرەككەپ بىر خىل يىمەكلىك،شۇ تالقانچىلىقمۇ ئاددى نوقۇت تالقىنىدىن،تەرەققى قىلىپ ھازىرقى مەيلى تۈر جەھەتتىن بولسۇن،ئوراپ قاچىلىنىشى،ئىشلەپچىرىش ھۈنەر سەنئىتى تەرەپتىن بولسۇن،ئىلغار سەۋىيىگە يەتتى،دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى داڭلىق يېمەكلىك زاۋۇتلىرى ئىشلەپچىقارغان مەھسۇلاتلاردىن قېلىشمايدۇ.
دەرۋەقە بۇ بازارنى تالىشىپ شۇنىڭغا ئوخشىتىپ ياسالغان ھەرخىل ماركىدىكى تالقانلارمۇ بىر مەھەل بازارغا كىردى،لېكىن كۈچلۈك رىقابەتتە ئۇلار بازاردىن ئورۇن بوشاتمىسا بولمىدى،ۋەيران بولدى.دىمەك بۇمۇ ئاجىز بولغانۇيغۇر كارخانىلىرىنىڭ بىر غەلىبىسى!
دۆلىتىمىزدە ئىشلىنىۋاتقان تۈرلۈك-تۈمەن مەھسۇلاتلارنىڭ كۆپىنچىسى،ئىسلاھات دەۋرىدە بارلىققا كەلدى ۋە كېلىۋاتىدۇ، دەسلەپتە چەتئەل ماللىرىغا تەقلىد قىلىنىپ ئىشلەندى،مەھسۇلات سۈپىتى  جەھەتتىن دۇنيادا نۇرغۇن سەتچىلىكلەر يۈزبەردى ۋە يۈز بېرىۋاتىدۇ ،كېيىن ئۆز ئىچىمىزدە ئوخشاش مەھسۇلاتنى تەڭ ئىشلەيدىغان شىركەتلەرنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ،رىقابەتنىڭ  تەسىرىدە ئاخىرىدا شۇلارنىڭ ئىچىدىن بىرسى باشقىلارنى ۋەيران قىلىپ،ئۈزۈپ چىقىۋاتىدۇ.
خەنزۇ كارخانىچىلىرىدا بۇ خىل دورامچىلىق ئادەت بىزدىن مىڭ ھەسسە ئېغىر دىسەك خاتا بولمايدۇ.
بازار ئۇلارنى مۇشۇنداق قىلىشقا مەجبۇرى قىلغان.80-يىللاردىكى ؛ئەلىكترونلۇق سائەت ئىشلەش قىزغىنلىقى ۋە ئۇنىڭ ۋەيران بولىشى،90-يىللاردىكى ۋچد ئىشلەش قىزغىنلىقى ۋە ئۇنىڭ ۋەيران بولىشى.....دەل بۇنىڭ تىپىك مىسالى.
ئىچكىرىدىكى داڭلىق شىركەتلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئەسلى بۇرۇنقى دۆلەت ئىگىلىكىدىكى كارخانىلار ئاساسىدا تەرەققى قىلدى،ھەم كۆپىنچىسى دېڭىز بويلىرىدىكى بالدۇر ئېچىۋېتىلگەن،دۆلەتنىڭ ئالاھىدە سىياسىتىدىن بەھرىمان بولىدىغان ،دۆلەت زور كۈچ بىلەن قوللىغان شىركەتلەر،ئۇلار دۆلەت ۋە چەتئەلنىڭ زور مەبلىغىگە،ئىلغار تېخنىكىسىغا ئېرىشكەن،دۆلەت نۇقتىلىق قوغدايدىغان،كارخانىلار،دۆلەتنىڭ تەرەققى قىلىشىنى ئاشۇ شىركەتلەردىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ.ئۆزگىچە مەدىنىيەت،تارىخى،جۇغراپىيىۋى شارائىتمۇ ئۇلارنىڭ بىزدىن 50يىللاپ بۇرۇن تەرەققى قىلىشىغا تۈرتكە بولغان......دىمەك،بىز يوتقانغا قاراپ پۇت سۇنمىساق بولمايدۇ،ھە دىگەندە چوڭ يەردىن چۈسسەك ئەمەلىيەتتىن چەتنەپ كېتىمىز.
ئىسلاھات-ئىشىكنى ئېچىۋېتىش سىياسىتىنىڭ تۈرتكىسىدە بىزدىنمۇ نۇرغۇن ئىلغار كارخانىچىلار يېتىشىپ چىقتى،سودا-سانائەت ئىشلىرىمىزدا مىسلىسىز زور تەرەققىياتلار بارلىققا كەلدى.گەرچە بۇلارنىڭ سانى ئاز،تەسىرى كىچىك بولسىمۇ،يەنىلا ئۇيغۇر كارخانىچىلىغىنىڭ ئىلغار بىر تەرىپىنى يورىتىپ بېرەلەيدۇ.بىز ئۆز مىللى كارخانىچىلىرمىزنى ئۆز ئەمەلى ھەركىتىمىز بىلەن زور كۈچ بىلەن قوللىشىمىز،ئۇلارنىڭ ئارقىدىن ئۆسەك سۆزلەرنى ئاز قىلىشىمىز لازىم،بىزنىڭ زامانىۋى كارخانىچىلىغىمىز تېخى باشلانغۇچ قەدەمدە،بىز تەرەققى قىلىمىز دەيدىكەنمىز چوقۇم  خەنزۇ كارخانىچىلارنىڭ ئىش-ئىزلىرىنى ياخشى ئۈگىنىپ،ئۇلارنىڭ تەجرىبە ساۋاقلىرىنى ئۆزىمىزگە ئۆرنەك قىلىشىمىز،ئۇلار بىلەن دوستلىشىپ،ھەمكارلىقنى كۈچەيتىشىمىز، ئۇلارنىڭ ئىلغار باشقۇرۇش ئۇسۇللىرىنى،زور ئىقتىسادى ئاساسىنى تايانچ قىلىشىمىز لازىم،ئىچكىرىدىكى كۈچلۈك كارخانىلار بىلەن ھەمكارلاشقاندىلا ئاندىن شۇلارنى پىشاڭ قىلىپ دۇنياغا يۈزلەنمەك مۈمكىن!مەيلى ئىقرار بولۇڭ بولماڭ،دۇنيا ئۇلارنى ئاللىقاچان ئېتىراپ قىلىپ بولدى.دۆلىتىمىز ئىچىدە بىزنى مىسلىسىز ياخشى پۇرسەتلەر كۈتۈپ تۇرۇپتۇ. پۇرسەت كۈتۈپ تۇرغانلارغا ئەمەس،بەلكى ئۇنى ئىزدىگەنلەرگە مەنسۇپ،بىز ئۆزىمىزگە خاس بولغا بىر تەرەپنى،ئۇ بولسىمۇ ئىنساپنى تەرەققى قىلىشىمىزدىكى نۇرلۇق ماياك قىلالىساق مەڭگۈ ئۇتتۇرمايمىز!

چۈشلۈك دەم ئېلىشتا ئالدىراپ يازغانلىقىمدىن،بەزى جايلاردا ئىملا خاتالىق بولۇپ قاپتۇ،تۈزىتىپ ئوقۇشۇڭلارنى ئۈمۈت قىلىمەن.مەسىلەن: VCD نى ۋچد دەپ يېزىپ ساپتىمەن.